Tercüman gazetesinin yayını olarak hazırlanan bu eser Garanti Matbaacılık ve Neşriyat tesislerinde dizilip basılmıştır

Tercüman gazetesinin yayını olarak hazırlanan bu eser Garanti Matbaacılık ve Neşriyat tesislerinde dizilip basılmıştır
1001 Temel Eseri iftiharla sunuyoruz

Tarihimize mânâ, millî benliğimize güç katan kütüphaneler dolusu birbirinden seçme eserlere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyoloji, felsefe, folklor gi'bi millî ruhu geliştiren, ona yön veren konularda «Gerçek eserler» elimizin altındadır. Ne var ki, elimizin altındaki bu eserlerden çoğunlukla istifade edemeyiz. Çünkü devirler değişmelere yol açmış dil değişmiş, yazı değişmiştir.

Gözden ve gönülden uzak kabnış unutulmaya yüz tutmuş -Ama değerinden hiçbir şey kaybetmemiş, çoğunluğu daha da önem kazanmış- binlerce cilt eser, bir süre daha el atılmazsa, tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. Çünkü onları derleyip - toparlayacak ve günümüzün türkçesi ile baskıya hazırlayacak değerdeki kalemler, gün geçtikçe azalmaktadır.

Bin yıllık tarihimizin içinden süzülüp gelen ve bizi biz yapan, kültürümüzde «Köşetaşı» vazifesi gören bu eserleri, tozlu raflardan kurtarıp, nesillere ulaştırmayı plânladık.

Sevinçle karşılayıp, ümitle alkışladığımız «1000 Temel Eser» serisi, Millî Eğitim Bakanlığınca durdurulunca, bugüne kadar yayınlanan 66 esere yüzlerce ek yapmayı düşündük ve «Tercüman 1091 Temel Eser» dizisini yayınlamaya karar verdik. «1000 Temel Eser» serisini hazırlayan çok değerli bilginler heyetini, yeni üyelerle genişlettik. Ayrıca 200 ilim adamımızdan yardım vaadi aldık. Tercüman’ın yayın hayatındaki geniş imkânlarını 1001 Temel Eser için daha da güçlendirdik. Artık karşınıza gururla, cesaretle çıkmamız, eserlerimizi gözlere ve gönüllere sergilememiz zamanı gelmiş bulunuyor. Millî değer ve mânâda her kitap ve her yazar bu serimizde yerini bulacak, hiç bir art düşünce ile değerli değersiz, değersiz de değerli gibi ortaya konmayacaktır. Çünkü esas gaye bin yıllık tarihimizin temelini, mayasını gözler önüne sermek, onları lâyık oldukları yere oturtmaktır.

Bu bakımdan 1001 Temel Eser’den maddî hiç bir kâr beklemiyoruz. Kârımız sadece gurur, iftihar, hizmet zevki olacaktır.

KEMAL ILICAK

Terçümah Gazetesi Sahibi

Ö ISI S Ö Z

1853 yılında doğup, 1933'de ölen Fransız asıllı Gabriel Bonvalot arkadaşı Capus ile 1881 - 1882 yıllarında Türkistan'a bir gezi yapmıştır. Kendi deyimiyle, «ilmî misyonerler» olarak Orta Asya'ya gitmiş, bir yandan bölgeye hâs bitki, hayvan ve taş örnekleri toplarken diğer yandan Orta Asya'daki Türklerin yaşayışlarını, çalışmalarını, eğlenmelerini ve düşüncelerini öğrenmiştir.

Rusların henüz Buhara ve Hiyve Devletlerini istilâ etmedikleri bir döneme raslıyan gezisinden bize kalan bu eser, Orta Asya Türklerinin şanlı mazilerine rağmen ibret verici bir cehalet ve taassup içine düşmüş olduklarını belgelemektedir.

Orta Asya şehirli ve köylü Türk halkının 100 yıl önceki yaşayışını, şehirlerini, köylerini, efsanelerini, harabelerini anlatan bu eserin aynı zamanda tarih ve folklor araştırıcılarımıza ışık tutacağına inanmaktayız. Özellikle Orta Asya Türkü ile Anadolu Türkünün yüzyılların ayrılığına rağmen bozulmamış olarak duran ortak yönleri daha iyi anlaşılmaktadır.

M. Reşat ÜZMEN

MOSKOVA'DAN TAŞKENT'E

«Moskova — Nijni — Volga ve Kamayı geçiş —■ Samolet yolcuları — Perm — Yekaterimburg — Rahibeler manastırı — Tarantas —- Bir Sibirya mezarı -— Mahkûmlar — «cimex lectuaris» ^;— Kırgızlar — Bara- ba bozkırı — Semipalatinsk — «Ala — Tav» — ili — Vernoye — Talaş — Sir vadisi.»

• 
  Moskova'ya ister Viyana - Varşova üzerinden, ister Berlin-Vilna üzerinden gelinmiş olsun Orta Asya'ya gitmek için iki yoldan birini seçmek gerekir. Yolcu demiryolu ile Orenburg'a kadar gidecek, sonra arabayla Irgız üzerinden Sir - Derya'ya varacak, Kazalinsk kalesinden hareket ederek bu nehir boyunca ilerliyerek Türkistan'a erişecek, sonra güneyde doksan derece dönerek Rusların yeni sömürgelerinin başkenti Taşkent'e gelecektir. Bir başka yol da Moskova'dan ayrıldıktan sonra dümdüz doğuyo doğru giderek Kazan'dan geçip Yeksterinburg üzerinden Sibirya'da uzun yol katedip doğuda Balkaş gölünün pırıltılarını izleyerek aynı noktaya varır. Eğer yolcu bu ikinci yolu seçerse 3500 kilometrelik bir mesafede tarantasm (1) sarsıntı-
  

ilj Pusva’da çok kullanılan dört tekerlekli araba. (Ç.)

larına katlanmak zorunda kalacaktır; üstelik bu yol Oremburg yoluna nazaran 1800 kilometre daha uzundur; ancak bunun karşılığında yemin daha bol olduğu, atların daha iyi ve daha fazla bulunduğu çok daha ilgi çekici bir bölgeyi görmek fırsatını 'bulacaktır. Ayrıca konak yerleri daha bakımlıdır; buralarda daima ateş ve sıcak çorba bulmak mümkündür.

Bizim Moskova'ya gelmemizden bir yıl önce başgösteren bir kuraklık, Orenburg'tan Taşkent'e hizmet eden postaya at temin eden Kırgızların bütün hayvanlarının yok olmasına sebep olmuştu, işte biz de bu yüzden daha uzun olan Sibirya yolunu tercih etmek zorunda kalmıştık.

Moskova'ya gelmeden önce raslanan şehirlerden bahsetmeyi gereksiz buluyoruz; Moskova'ya gelince. Avrupa'nın en genç ve en canin halkını tanımak isteyen gezginlere görmelerini ısrarla tavsiye ederiz.

Moskova'dan muhafaza ettiğimiz hâtıralar penceremizden gördüğümüz Kremlin, binlerce çan kulesi, parıldayan kilise kubbeleri, pazarlar, güzel atlar koşulmuş sefil arabalar ve şiddetli yağmurlardan sonra dere gibi akan sokaklardır.

6eylülde Nijni - Novogorod'a vardık.

Tam orada güçlü nehir Oka, sularını Volga'ya döker; daha önce Volga'ya paralel olarak batıdan gelir; Volga da Kama nehri ile birleştikten sonra güneye iner. Her yıl Nijni'de Batı ile Doğu buluşur ve her ırkın temsilcileri orada ihtiyaç maddeleri ile lüks maddelerin ticareti için garip bir uğraşa girişir. Kazanç hırsı hepsini cezbeder: yeni tür müneccimler olan bu tâcirler rüyâlarında Nijni göğü altında bir altın lira kazandıklarını görürlerse Kiatka'dan veya New-york'tan kalkıp gelmekte tereddüt etmezler.

Kazanlı cüsseli Tatar, uzun boylu Acem, sandıkları üzerinde bağdaş kurmuş Sart, beyaz Rus, Küçük

Rus, mercanı ile Napolili, mozayık ile Floransalı, Arhangelskli, Çin'de simsarlık yapan SibiryalI, İngiliz, Amerikalı, Fransız hepsi oradadır ve birbirlerinin sırtlarından kazanç temin etmek istediklerinden daima karşılıklı gülümserler.

Nijni'de, bizi Perme kadar götürecek. olan «Samolet» adlı gemiye bindik. Hareket etmeden bir az önce kelimenin tam anlarriıyla saldırıya uğradık, çünkü panayır bitmiş, herkes yurduna dönmek için acele ediyordu. .

Büyük bir düzensizlik içinde yükleme yapıldı. Yükler kabaca ambarlara atılıyor, bucurgatlar gıcırdıyor, tayfalar yer kapmak için koşuşan yolculara «dikkat» diye bağırıyor, bir erkek karısını, bir kad,ın çocuğunu, bir hanımteyze de rıhtımda kalmış kocasını arıyordu; nihayet makineler çalışır, konuşulanlar işitilmez olur. Sonra çan son defa çalar, gecikenler soluyarak köprüden gemiye geçerler, «Samolet» vedâ düdüğünü çalar ve bütün gövdesini titreten bir sarsıntı ile hareket eder. Kıyıları sisle tüllenmiş Volga'yı inmeye başladık.

Hıncahınç dolu «Samolet»te İzafî bir konfor tertip edilmişti.

Birinci mevkide, bazıları aileleriyle birlikte olmak üzere zengin Sibirya tâcirleri; oğlu il_e şişman bir Kazanlı Tatar Permli bir memur; Ural madenlerinde çalışan bir mühendis.

ikinci mevkide, bir «çin»in (1) adamları; gemi durdukça yükleriyle birer birer «Samolet»î terkeden tacirler.

Güvertede bir kaç asker, mujikler, karılan ve çocukları gruplaşıyor ve birbirlerinin üzerlerine yatarak geceyi geçirmeye hazırlanıyorlardı. Pamuklu mantola-

(1) Çin, imparator başta olmak üzere 18’nci rütbeye tekabül eder.

rina sarınan kadınlar, başlarını örterek güvertenin tahtaları üzerinde yatıyorlardı; uzaktan bakıldığında bunları çamaşır yığınına benzetirdiniz.

Altı günlük yolculuğumuz sırasında yolcuların hayatları aşağı yukarı şöyleydi; Birinci mevkide çok neşeli olan SibiryalIlar hikâyeler anlatıyor ve kâğıt oynuyorlardı; bağdaş kurarak oturan Tatar ile oğlu seslerini çıkarmadan etrafı seyrediyorlardı; yaptıkları tek iş tırnaklarını itina ile kesmek veya uyumaktı; sadece yemek vakti ve dua zamanı yerlerinden kalkıyorlardı. Memur, mantosuna sarınarak uzanıyor ve durmadan önünde gezinen mühendisle sohbet ediyordu. Bu mevkide pek fazla çay içiliyor ve çok uyunuyordu.

ikinci mevkide anlatılan kaba hikâyeler dinleyicileri kahkahalara boğuyordu; tütün dumanından göz gözü görmüyordu. Uyunmadığı vakit kâğıit oynanıyor veya yemek yeniyordu, bu arada kâh çay, kâh frenk rakısı içiliyordu. Tabii içenler çakırkeyif oluyorlardı.

Güvertede, mujikler akordeonla dans ediyorlar, şarkı söylüyorlar, geziniyorlar, sıkıntıyı önlemek için de daima bir şeyler yiyorlardı. Başlıca yiyecekler arasında füme balık, çayla ıslatılmış domuz yağı ve bol votka geliyordu. Her iki cinsiyetten insanların bir hayli sarhoş olduklarına, tanık oldum.

Bu arada, pervanenin ittiği «Samolet», telâşı olmayan yolcularına yakışır bir yavaşlıkla nehrin ortasında süzülüyordu. Nehrin sağ kıyısında tepeler görünüyordu; solda ise muazzam ovalar uzanıyordu. Nehirde seyir her zaman elverişli değildi; akıntı tarafından taşınan kumlar durmadan ulaşıma uygun kanalın yerini değiştiriyor ve geceleri çok karanlık olunca ilerlemek mümkün olmuyordu. Bazı yerlerde ise çok yavaş gitmek mecburiyeti doğuyordu; geminin önüne yerleşmiş olan bir tayfa durmadan elindeki iskandili suya atıyor, çektikten sonra «Dört ayak! üç buçuk ayak! beş ayak! üç

ayak!» diye bağırarak derinliği bildiriyordu. Gemi uygun derinliği bulmak için sağa sola burun kırıyor, nihayet tayfa: «Yedi ayak! sekiz ayak!» diye uygun derinliğin bulunduğunu müjdeliyor, «Samolet» güvenle ileri atılıyordu; ama Ruslar aceleci olmadıklarından sakin gidişini asla değiştirmiyordu. Bahane olarak da, «Sıik sık kazalar oluyor, tedbirli olmak şart; Nijni'den gelen bir gşmi karanlık bir gecede batmaktan kurtulamadı.» demektedirler.

Rusya Müslümanlarının büyük şehri Kazan'da bizim Tatar indi.

Ertesi gün Volga'ya bol miktarda su döken Kama nehrine vardık; Kama kaprisli akışı ile bir 9 çizdikten sonra Volga'ya kavuşuyor, ve onunla birleşecek olan nehir batıdan geldikten sonra doksan derece dönerek güneye iniyordu. Kama nehri arızalı bir manzara içinde akıyor, kâh bataklık ormanlarla kaplı ovaların, kâh yemyeşil çamların süslediği tepelerin ortasından geçiyordu. Nehrin her iki kıyısında sık sık durarak, yolcu indirip, bindirerek ağır ağır nehri çıkıyorduk.

11 eylülde, Kama'nın sol kıyısında düzgün bir şekilde inşa edilmiş, Ural üzerinden Yekaterinburg'a götüren demiryolunun başlangıcı bulunan sevimli Perm şehrine vardık. Şehrin güzel garı yerlilerin gözde piyasa yeri gibiydi. Günde bir defa gelen trenin kalkış saatında, kalabalık 'bekleme salonunu dolduruyor, gar sahanlığında rahatça dolaşıyor ve merakla yolcuları seyrediyordu.

«Somolet»te birlikte yolculuk ettiğimiz SibiryalIlarla trene biniyoruz. Bunların .bir kısmı irkutsk'a, diğerleri de Baykal Gölü'nün güneyindeki Çin ile ticaret yapılan büyük merkez Kiakta'ya gidiyordu.

Bir gün, bir gece süren yolculuktan sonra Perm'den Yekaterinburg'a varılıyor. Demiryolu Ural'ın ormanlık tepeleri arasında uzun bir eğri çizmekteydi. Eğimlerdolayısıyla tren çok yavaş gitmek zorunda kalıyordu. Coğrafi bakımdan kaynaşırıış ve tamamen itibarî bir sınırla ayrılmış Avrupa ile Asya arasındaki geçiş hiç far- kedilmiyordu. Avrupa'nın son istasyonu Europaiskaya'- ya karşı olarak Sibirya'nın ilk istasyonu olan Asiatska- ya'ya bir değişiklik farkedilmeden varılıyordu.

Gün batarken Yekaterinburg'a eriştik. Bizi trenden alan bir droçka sarsıntılar arasında bundan sonraki yolculuğumuzda bize Avrupa'yı bir az hatırlatan son otele götürdü. Otelde yatak vardı.

Yekaterinburg haklı olarak Sibirya'nın en güzel şehirleri arasında sayılmaktadır; halkı şehirlerinden gururla bahsetmektedir. Caddeleri geniş ve düzgün olup, umumî anıtlar güzel görünümlüydü. Madenlerin yakınlığı şehrin süratle gelişmesine sebep olmuştu. Aynı zamanda orada Ural'dan gelen ziynet taşlarının ticareti de yapılıyordu. Hükümet değerli taş yontulmasını öğreten bir de okul açmıştı.

Tesadüfen buralara gelecek olan gezginlere, şehrin bir az uzağında bulunan rahibeler manastırını gönmesi- ni tavsiye ederiz. Burası erkeklerin yardımına muhtaç olmadan kendi kendilerine yetme arzusunda olan kadınlar tarafından kurulmuştu. Sözlerinde durmuşlar ve hiç bir zaman yeni adaylardan mahrum kalmamışlardır. Evlerini kendileri inşa etmişler, toprağı işlemişler, atel- yeler kurmuşlardı. Yeteneklerine göre her yaşta kadın tuğla pişiriyor, yine başka kadınların yönetiminde duvar örüyor, tohum ekiyor ve ekin biçiyordu. Rahibelerin başlıca geliri, bir sürü kadın işçinin çalıştığı mum ve kilise şamdan fabrikasından sağlanmaktadır. Kiliseler bunların baş müşterisidir; durmadan siparişler gelmekte, manastır da bu sayede gayet zengin olmaktadır.

İmalât için kullanılan âletler çok basittir. Geri k-i- lan iş elle yapılır. Daha sanatkâr olan rahibeler nakış modelleri çıkarıyor, arkadaşları da altın sırmalarlabunları' işliyordu. Bu nakışlar kilise süslemelerinde çok kullanılmakta olup, bir hayli pahalıya satılmaktadır. Bize yine başka rahibeler tarafından yapılmış yağlı boya tablolar gösterdiler.

Yekaterinburg'dan Taşkent'e tarantas üzerinde yolculuk yapacaktık.

Bu araç için çok kötü şeyler söylenmiş, hattâ bir işkence âleti olduğu bile öne sürülmüştü! Yerleşim merkezleri arasında muazzam mesafelerin bulunduğu, kân çamurlu, kâh tozlu olan yolların çok uzun olmasından bakımının imkânsız olduğu böyle bir ülkede yaysız arabanın çok sakıncalı olduğu söylenmektedir. Zavallı tarantes, sana iftira etmişler! Dört tekerlekli, alçak, tamamen tahtadan yapılmış bir araba, gezi kazalarının eksik olmadığı bir ülkede ideal bir araçtır. Daima ağaç ve balta kullanılmasını bilen adamların bulunabildiği memlekette tarantasın onarılması kolay ve çabuktur. Neticede iyi bir tarantas «eğilir fakat kırılmaz». Bizim dağ yollarının en kötüsü kadar olan yollarda sekiz bin kilometre kateden bir araçtan ne cesaretle şikâyet edilebilir?

Bazı İngiliz gezginleri tarantasda giderken devamlı sarsıntıdan kaburga kemiklerinin kırıldığını, yorgunluktan bitkin olarak inildiğini, içinde uyumanın imkânsız oiduğunu yazmaktadırlar. Rahat etmek için hava torbaları kullanmanın şart olduğunu da ilâve etmektedirler; bunsuz seyahatin bir işkenceden farksız olacağı da belirtilmektedir.

Bu şikâyetlere karşı tarantas içinde oturarak gidilmemesini tavsiye ederiz. Neden Ruslar gibi yapılmasın? Arabanın tabanına saman ve ot yığarlar, üzerlerine şiltelerini yerleştirerek yorganlarını çekerler. Bu ted- b rîer sayesinde tekerleklerin sarsıntısı azaltılır ve gece, gündüz fazla yorgunluk çekmeden seyahat edebilirler.

Böyle bir aracı seçmek zorunda kalanlara küçük

bir öğütte bulunmamıza izin verilsin. Sağlam ve iyi tekerlekli bir tarantas seçsinler. Düşük fiyata yorulmuş ve elden düşmüş, çatlakları vernikle gizlenmiş bir ara- / ba satın alarak tasarruf yapmayı arzulamak, karanlık ve soğuk bir gece yarısı boş bir yolda gelecek arızada zaman ve para kaybıyla karşılaşmayı göze almak demektir. Beş yüz kilometre yapmadan ya tekerleklerin jantla* rından biri kopacak, ya da dingil kırılarak kendinizi vc/- lun ortasında bulacaksınız. /

Bu yüzden zengin tarantasını tanınmış bir fabrikadan satın alsın ve aynıca şeker, çay, tekerlek yağı ve... sabır istihkakı yapsın.

Çünkü sabah altı için Rus köylüsünden at istemişse, ancak saat yediye doğru köylü, bindiği atını boynunda dugası (1) sallanarak atlarıyla gözükür. Bekleyenin- arzuladığı kadar süratle atlar koşulmaz, ve nihayet bütün işler bitip de yola çıkabileceğini anlayan yolcu derin bir nefes alır, ama çok gitmeden koşum kayışlarından biri kopar, bağlardan biri gevşer ve her seferinde durmak zorunda kalır. Ancak her gün başa gelen bu vakitsiz duruşların dışında bir konaktan diğerine çılgın bir koşu vardır. Üstelik toz bulutu çok yoğun değilse oyalanacak şeyler de bulmak mümkündür: yolun her iki yanında manzaranın değişmesi seyredilir, başlarında koyun postundan kalpakları hiç eksik olmayan Rus veya Kırgız atlıları ile bazen son derece eğlendirici olan sohbetler yapılır. Yernçik (at sürücüsü) atlarını el hareketleri ile ürkütmekten bıkmaz, kırbaç vurur gibi yapar, aynı anda ıslık çalarak kırbacın sesini taklit eder. Du- ga'nın kayışı ile başı dik duran ortadaki at bacaklarını ölçüsüz bir şekilde uzatır, ama tırıs yürüyüşünden ayrılmaz; yanında giden diğer atlar ise dörtnala kalkarlar.

(1) Araba kollarının ucuna takılan tahtadan yay; buna takılan ziller sürücünün de devamlı uyanık kalmasını sağlar.

■Daşlarını da hafifçe geri çevirerek sürücünün gelip gelmediğine bakarlar. Yola çıkıştan varışa kadar hayvanlarla adam arasında devamlı bir anlaşma, kaynaşma olur; sürücü atları tahrik eder, vâadde bulunur, tehdit eder, över ve bir bakarsınız, tipi olduğunda yolu bulmaya yarayan tepecikler birbiri arkasından geçmiş gitmiştir. Geceleyin, yol alındığında, ufukta ay kaybolmadıkça bir fener gibi önünüzde parıldıyan bu yıldıza bakmak ve hülyâ kurmak ne güzeldir!

Yekaterimburg'tan sonra ilk şehir hah fabrikaları ve ticareti ile ünlü Tjumen'dir. Tjumen'de Sibirya geleneklerini canlandıran bir sahneye tanık olduk. Posta istasyonu önündeydik ki sokaktan gelen bağrışlar dikkatimizi çekti. Önümüzden bir cenaze alayı geçiyordu. Ölünün dört arkadaşı önde tabutun kapağını sırtlamış gidiyordu, arkasından aynı şekilde dört kişi kefene sarılı cesedin bulunduğu tabutu taşıyordu. Hemen arkasında canhıraş bir sesle, ama hep aynı acıklı ton üzerinde ağlayan ölünün dul eşi geliyordu. Kendisini sık sık yere bırakıyor ve derin ümitsizliğinin belirtilerini göstermeye çalışıyordu. İki kadın arkadaşı onu kaldırıyor ve kollarından tutuyordu; daha geriden gelen bir sürü kadın ağlıyor veya dul ile birlikte koro hâlinde haykırıyordu. Erkekler ölünün solunda gidiyor, sessizliklerini muhafaza ediyorlardı. Kalabalık sokakta ilerledikçe evlerde olan insanlar haykırışları duyunca dışarı fırlıyorlar, cenaze alayının ğeçişi süresince haç çıkarıyor, duâ ediyorlar, kadınlar ise alay önlerinden uzaklaşıncaya kadar iç çekip hıçkırıyorlardı.

Omsk'a kadar zengin ve verimli bir ülkedeydik. Sürgünler veya onların çocukları tarafından işgal edilen köylere raslanıyordu; evler daha iyi inşa edilmiş olup, Rusya'dakine nazaran daha bakımlı idi. Her tarafta zekâ ve gayretin ifadesi göze çarpıyordu. Kayın ağacının hâkim olduğu ormanlar yol boyunu süslüyordu.

Gri kaputlar giymiş üniformalı adamlarla dolu arabaları geçtiğimiz de oluyordu. Bunların ortasında tüfeklerine süngüleri takılı askerler nöbet tutuyordu. Bu arabalar daima yavaş gidiyorlar, ve içlerindekiler zin-/ cirli olduklarından her sarsıntıda daha fazla demir güA rültüsü çıkıyordu. Yürüyemiyecek kadar zayıf düştüklerinden iyiliksever bir köylü bunları arabasına alarak gidecekleri köye kadar götürüyordu. Oradan hepsi mja- denlere sevkediliyordu. Bir yerde, başlarında nöbetçileri sürgüne giden koca bir köy halkı gördük.

Bu sefil insanlar daima yakalanmak korkusuyla dolaşıyorlar, daima etraflarını kolaçan ediyorlar ve her an çalılıklara kaçmaya hazır bulunuyorlardı. Eğer fırsatını bulurlarsa yoldan geçen arabalara saldırıyorlar, yalnız kalan yolcuyu soyuyorlardı. Ateşli silâhları olmadığından, tarantasların arkasında bağla yüklerin kayışlarını keserek, uyuyan yolcunun farketmesine fırsat bırakmadan mallarını çalıyorlardı. Yağmayla geçiniyorlar ve aç kurtlar gibi köylerin etrafında av arıyorlardı. Sibirya köylüsünün merhametli olduğunu ve etrafta kaçak gördüğünde yatmadan önce penceresinin önüne bir bakraç dolusu süt ve ekmek bıraktıklarımı iyi biliyorlardı. Ancak kaçaklar köylerde hırsızlık yapmaktan dikkatle kaçınıyorlardı; çünkü köpekleriyle birlikte peşlerine düşecek olan köylülerin kendilerini kısa zamanda yakala-

yabileceklerini biliyorlardı. Yakaladıklarını da iki tahta parçası arasına 'bağlıyorlar ve doğrudan vücudu cezalandırmak istemediklerinden kaçakların bağlı olduğu tahtaya şiddetle vuruyorlardı. Sonra yarı baygın hırsızı olduğu yerde bırakıyorlar ve hiç ilgilenmiyorlardı.

Bu kanun kaçaklarından çoğu mahrumiyet ve sakıntılar arasında ölüyor, bir kısmı jandarmalara yakalamıyor, pek azı da Rusya'ya erişmeyi başarıyordu.

İrtiş ırmağına dökülen Tobol ve İşim ırmaklarının suladığı topraklar av bakımından çok zengindir. Sık sık faşlanılan küçük göllerde sayısız sürüler hâlinde kuğular, yabanî kazlar, balıkçıl kuşları, ördekler ve diğer su kuşları vardır. Tüfeğin ilk atışında koyu bir bulut şeklinde havalanıyorlar ve kulakları rrmalayıoı bir gürültü çıkarıyorlardı. Böyle bir ülke avcıların cenneti sayılabilir.

Doğan ve diğer yırtıcı kuşlara da çok miktarda rastlamak mümkündür; istedikleri zaman avlarını bulabildiklerinden rahat bir hayatları vardır. Tüylü olmayan bir başka av hayvanı da sürekli olarak evlerin ahşap kısmında yaşamaktaydı; kara renkli kılıfkanatlılardan olan ve geceleri uyuyan insanların üzerini işgal eden ,bu hayvana «Prusaki» adı verilmişti. Ancak bu hayvanlar, kahverenkli, yassı, kanatsız, insan kanı emen, bilginlerin kibarca «cimex lectuaris», halkın da kısaca tahtakurusu dediği yaratıklardan çok daha az sevimsiz ve cansıkıcıdır. Oysa tahtakurusu, evlerin ahşap ve çok iyi ısıtıldığı Sibirya'da cennetini bulmuş gibidir; yerleştiği yerde tahminlerin çok üstünde bir hızla ürer. Bir olay bu hayvanların sayısı ve cüreti hakkında fikir vermeye yetecektir; Omsk'a komşu bir istasyonda masaların ve memurun adlarımızı kaydettiği defterin üstünde koşuşup duruyorlardı.

Eylülün son günlerini yaşıyorduk; her gece donoluyor ve sabahları şiddetli ayaz çıkıyordu. Ayın 23 un. de sabahın altısında sıfırın altında yedi derece vardı/.

Yirmi derecenin üzerinde ısıtılmış evlerden çj- kan küçük çocuklar üzerlerinde sadece bir gömlekle 91- şarıda dolaşıyorlardı. Öğleden sonra sıcaklık sıfırın üstünde on iki, yirmi dereceye kadar ulaşabiliyordu.

Bu bölgede bir kilometre genişliğine varan irtiş'i sal ile aştıktan sonra, son derece bozuk yollarda ateşli atlarımızla ortalama saatte yirmi kilometre hızla Omâk'a doğru yol alıyorduk. Moğol soyu ile Rus soyunun karışımından meydana geldiği anlaşılan bu hayvanlar Ar- den soyu atların boyunda olup, boyunları daha geriişti; üstelik iri kafaları, geniş alınlar,1, enli göğüsleri, sonl derece adaleli sağrı lanı, kuru ve iri bacakları, güçlü eklemleri ve çok çıkık ve kuvvetli ökçeleri vardı. Yorgunluğa karşı şaşırtıcı bir dayanıklılıkla beklenmedik bir hıza erişiyorlardı. Gerçekte, sadece otlaklardaki otlarla yetiniyorlar ve karınları yanış-atlarınınkine nazaran çok daha geniş oluyordu.

Vadiden çıkınca Omsk'un ilk evleri göründüğünde sağımızda bir yeryüzü kıvrımının eteklerine serpiştirilmiş yuvarlak tepeli ilk Kırgız yurtlarını farkettik. Uzaktan, akşamın pusunda siyahımsı keçeleri ve yukarıya doğru süzülen dumanlan ile bir orman aydınlığında kurulmuş dumanı tüten odun kömürü yığınlarını andırıyorlardı.

irtiş'e dökülen Om ırmağı kenarında yer alan Omsk dikkati çeken anıtları olmayan, fakat düzgün bir şekilde inşa edilmiş bir şehirdi. Şehrin sakinleri çoğunlukla sürgün PolonyalIlardı.

Küçük müzesinde bozkır kuşlarından güzel bir koleksiyon, Samoyedlerden toplanmış ilgi çekici etnogra- fik eşyalar ve yine bu halkın ısırgan ipliğinden yaptığı kumaşlar vardı. Şehrin pazarlanı hep Rus malları ile doluydu. Sokaklarda sık sık kervanlara raslamak mümkündü. Omsk'ta eşek görmek imkânsızdır; bu sert iklime defa olarak burada develere ve sahipleri olan kısa boylu, geniş yüzlü, küçük ve çatık gözlü, yay gibi eğri bacaklı Kırgızlara rasladık. ister istemez Ammien Mar- cellin tarafından anlatılan Hunları hatırladık. Kırgızlar da tıpkı onlar gibi at eti ile besleniyorlardı.

Omsk'tan çıktıktan sonra Baraba bozkırı başlıyor, köyler seyrekleşiyor, dinlenme yerleri arasına daha uzun mesafeler giriyordu. Her yerde pek çok PolonyalI sürgün vardı. Köy ağaları genellikle Kazaklardan oluşuyor ve yemçikler de göçebelikten vazgeçen Kırgızlardan seçiliyordu. Kırgızlarla temasta olan Ruslar kolaylıkla öğrendikleri Türkçeyi rahatça konuşuyorlardı. Sık sık önümüze sayısız su kuşları ile dolu küçük göller çıdıyordu. Kartallar, doğanlar daima göze çarpıyor ve kar beyazı renkleriyle ağaçların tepesinde tünemiş ak baykuşları görmek de pek seyrek olmuyordu. Fakat kargalar her tarafta hâkimdi; sayıları ve münakaşa götürmez cesaretleri ile bozkırların gerçek efendileri oluyorlar, küçük kuşlara olduğu kadar kartal ve akbabalara da saldırıyorlardı. Kuruyan göller tuz kristalleri ile saçaklan- mışlardı. Kaybolan gölcüklerin yerinde biriken tuzlar muazzam potaların dibindeki gümüş gibi parıldıyor ve güneşin etkisiyle bütün ovaya yayılan fevkalâde güzel bir serap manzarası meydana getiriyorlardı. Su ile çevrili koruların ortasında, kenarlarında tuğ olarak dikilmiş sırıklarla mütevazı Kırgız megilleri (1) muhteşem anıtlar gibi gözüküyordu.

Köyler irtiş ırmağının yamaçları boyunca sıralanmıştı. Sırtların eteklerine sığınmış olan göçebe çadırlarının yalnızca tepeleri gözüküyordu; değirmenlerin meydan okuduğu sert rüzgârlardan sakınmak için büzülüyorlar gibiydi. Değirmenler ise tepelerin üzerinde gö-

(I) Kuru toprak veya tuğla ile yapılmış mezarlar.

ğüslerini rüzgâra karşı açıyor ve kanatlarını delicesine döndürüyorlardı. Yüzlercesi birarada otlayan tabun la- ra (1) sık sık raslanıyordu; başlarında, uzun mızraklı atlılar bulunuyordu; Kırgız çobanının kancası böyle bir silâhtır. Arabamız, suda giden kayığın önünden kaçan halkalar gfoi bir türlü yuvarlanacağımız kenarına erişemediğimiz yuvarlak bir masayı andıran bozkırda yol alıyordu. Bozkırlarda yaşıyan bu göçebelere maceraperest bir önderin peşinde toplanarak batan güneşin tarafında neler olup bittiğini anlamak için yola çıkmanın neden hoş göründüğünü anlar gibiyiz.

Gece geldiğinde kendimizi, ay olduğunda daha so- iuk görünen yıldızların ışığı ile örtülü bir kürenin ortasında buluyoruz. Etrafta yalnızca duganın zillerinin sesi, at nallarının gürültüsü, yemçikin haykırışı, arabanın sarsıntısı duyuluyordu! Bazen sessizliği istasyona dönen bir yemçikin şarkısı bozuyordu; veya bir panıltı gözüküyor, aniden büyüyor ve çılgın bir süratle uzayıp gidiyordu: Bu bozkırın tutuşan otlarından başkası değildi.

İrtiş üzerindeki Pavlodar'da ırmak yamacı boyunca bir vapurun dumanını görüyoruz. Civarda yatakları bulunan ham tuz yüklemiş, dönüyordu. Buralarda bitki örtüsü Omsk'a nazaran daha güçlüydü; söğütler daha gelişmiş, kavaklar daha uzundu: bütün bunlar güneye doğru indiğimizi belgeliyordu.

Pavlodor'dar* itibaren bozkırda jeolojik farklılıklar ortaya çıkmaya başlıyor, bu yüzden manzara tekdüzelikten kurtuluyordu. Semipalatinsk'e doğru yaklaşırken Altay dağlarının en uç kolları doğuda sıralanmaya başladı.

Semipalatinsk irtis kıyılarında, katettiğimiz Sibirya'nın önemli sayılabilecek sonuncu şehri, daha doğ-

(1) At sürülerine verilen ad.

rusu kasabasıdır. Bir genel valinin daimî merkezidir. Bu şehir kumların ortasında inşa edilmiştir; içinde pek çok Tatar ve Kırgız yaşar. Omsk'tan beri İrtiş'in sağ kıyısını izlemiştik; burada sol tarafa geçerek Balkaş Gölü havzasına erişeceğiz. Salla ırmağı aştıktan sonra bizi yüklü develeri ile kervancılar karşıladı. Irmak yamacını inerken hayvanlardan biri tökezlendi ve devrildi, Kırgızlar onu ayağa kaldırmak için uğraşırlarken ne bir küfür, ne de bir darbeye gerek duymadan sakince çalıştılar. Bu insanlar, belki de kaybedecek çok zamanları olduğundan sabırlı oluyorlar.

Semipalatinsk'ten Sergiopol'a kadar bozkırların en sıkıntı vereninden geçtik; posta istasyonlarından başka küçük bir köy görünümü veren hiç bir şey yoktu. Yol aldığımız seksen kilometre boyunca küçük sürüngenleri avlamakla yetinen cılız bir erkek doğandan başka kuş görmedik. Bu bölge korkunç buranları (1) ile ünlüdür. Yol boyunca at ve deve leşleri orada burada Kırg;ız me- gilleri, hep ölümü hatırlatan şeylerdi. Kırgızların göçebe hayatı sürdükleri ovanın doğu ucuna gelmiştik; bu ova Ural'dan beri devam ettiğine göre aşağı yukarı 4500 kilometrelik bir boyu vardı.

Semipalatinsk'ten sonra ikinci istasyonda Türkistanlılardan meydana gelen bir mahkûm konvoyuna rastladık; hepsi ayaklarından zincire vurulmuş Barnaoul madenlerine götürülüyordu. Zavallı mahkûmlar yiyeceklerini bir tencere içinde hazırlıyorlardı; Kırgız kadınları onlara süt ve pirinç veriyordu. Hepsinin yüzünde kaderlerine râzı olmuş bir ifade vardı.

Açikul istasyonunda bir ağul barındıran tepelerin altında gece vakti göçebeleri ziyaret ediyoruz. Kis- yak (2)'in cılız ateş etrafında üç kişilerdi, içlerinden

(D Tipi- (2) Tezek.

ikisi kurutulmuş at etini parçalar hâlinde kesiyor ve su dolu bir tencereye atıyor; üçüncüsü de kuru otla ateşi yavaş yavaş canlandırıyordu. Böylesine bir iklim altın- da yakacağın ender olduğu kadar gerekli olduğunu da iyi biliyordu.

Kışın ısınabilmek amacıyla yurtlarının yanına ot biriktirirler. Çadırları kare şeklinde inşa edilmiş dört duvarın içinde ve bir köşesinde yerleştirilmiştir. Bu yerde kışlarlar. Atlar kazıklara bağlanır, inekler toprak üzerinde uyur. Çadırın başkanı bizi dâvet etti. Çakmak taşını çaktı, çadırın ortasında kuru otları tutuşturdu; üfledikçe ateş çıtırdayarak yayıldı ve dumanların arasında içerde bir sandığın yanında yatan bir dana gördük ve koyun postlarının altında fıstildaşmalar duyduk. Bunlar uyandırdığımız kadınlardı; şüphesiz izlenimleri- ri birbirlerine naklediyorlardı. Kocaları ve efendileri olan adam yerlerini terketmelerini istemediğinden bizi daha iyi görmek için kalkmaya cesaret edemiyorlardı. Yalnızca örtülerini araiıyarak tek gözleriyle bakmakla yetiniyorlardı. Buradaki Kırgızlar, yine bir Kırgız olan yardımcımızı soru yağmuruna tuttular. Bize eşlik eden iyi yürekli çocuk kendisine verdiğimiz fötr şapkasından pek mutlu gözüküyordu. Millî elbiseleri ile gitmeyen bir şapkayı giymek için koyun postundan kalpağını ter- keden çocuk garip ve gülünç bir görünüme sahip olmuştu. Arkadaşlarına uzaklardan gelmiş bu şapkaya dokunmaları için veriyor, onlar da hayranlıklarını belirtmek için dillerini şaklatıyorlardı. Ceplerimizde ilgi çekici olabilecek her şeyi dışarı çıkarmamız gerekti. Anahtar- sız saatim hepsini şaşırttı, ama dikkatlerini en fazla çeken şey demiri de kesen bıçağım ile iğnesi daima aynı yönü gösteren pusulam oldu. Hemen onun kuzeyi gösterdiğini anladılar ve kollarını «hareket etmeyen küçük yıldıza» doğru uzattılar. Bizden biraz şeker istediler veyanlarından ayrıldığımızda çadır başkanı elini bize uzatarak mutlu yolculuklar diledi.

Bu Kırgızlar, daha ilerde rastlayacağınmz aynı soydan gelen insanlar gibi son derece tatlı ve lütûfkârdılar. Onlardan daima konukseverlik ve yumuşakbaşlılık gördük. Hepsi de İran ırkından gelen yerleşik kavimle- re nazaran daha namuslu ve daha mertti.

8 Ekim'de Çingiz Dağı'nın eteklerinde Türkistan'ın ilk şehri Sergiopol'u buluyoruz. Harita üzerinde şehir, gerçekte kederli ve cansıkıcı bir vâdinin içinde kurulmuş sefil yüzlü bir kasaba. Beyaz boyalı bir kilise, damları toza bulanmış bir kaç evcik, kireçle sıvanmış toprak kulübeler, hepsi iki yüz kişiyi ancak barındırıyordu; bir de askerler için baraka vardı: işte Sergiopoli iklimi için bize anlatılanlar ilk izlenimimizi silmeye yetmedi. Kış

Bundan böyle ilerleyişimiz yavaşladı; yollar feci durumda olup, at bulmak bir mesele oluyor, bulunan hayvanlar da bakımsız oluyordu. Bir çok göçebe, öküz sırtında yol almak zorunda kalmıştı; hayvanın burnunu sıkan veya burun deliklerinden geçirilmiş kancaya tutturulmuş bir iple öküzü güdüyorlardı.

(Cus) Djous istasyonunu geçtikten sonra batıda Balkaş Gölü'nü gördük; ilik bakışta ortasında bir ada olan geniş bir körfez görünümü veriyordu. Ülkenin diğer gölleri gibi bu göl de kuruyordu, bu yüzden daha önce suların olduğu kumlu araziden geçerken zorluk çektik. Tanrı Dağları'nın (Tiyen-Şan) eteklerine kadar doğuya doğru devam eden bir sıra küçük gölün devamı olması muhtemeldir.

Kibitaklar, sürüler, bembeyaz at ve deve iskeletleri: Hep aynı bozkır. Güneye doğru ilerlemekte devam ediyoruz. Solumuzda Ala-tav'ın (Ala-dağ) karlı tepele-

ri sivriliyor; batan güneş yalçın sırtlarını aydınlatıyor ve çıplak kayalar kızıl kadife parıltılarıyla yumuşaklığını gösteriyordu. Aladağ, sıralanan, kat kat.dizilen ve yüce büklümler ile gökle kaynaşan bir sürü dağdan oluşuyo du. Belki de Paris'ten beri kaydettiğimiz on bin kilometrelik kara yolculuğundan yorulmuştuk. Bize son derece câzi bel i gelen bu dağ silsilesinden bir türlü gözlerimizi ayıranrvyorduk.

Bu düşünce bize, bir az ötemizde binlerce yıllık, verimli toprağın kızı Çin uygarlığının başladığı gerçeğinden gelmekte ve keçe külâhlı Döngenler (1) tabanı Pasifik Okyanusunda muazzam Çin dünyasının teşkil ettiği üçgenin tepe noktasında bulunduğumuzu hatırlatmaktadır. Kendimiz ve gelecek nesillerimiz için Çin dünyasının, AvrupalI milletleri taklit ederek silâhlan- mamasını ve dünyayı istilâ etmeye yeltenmemesini temenni ediyoruz.

Artık dağ eteklerinde olduğumuzdan kurumuş ırmaklara daha seyrek rastlıyoruz ve posta istasyonları tarlaları sulayan söğüt ve kavak ağaçları ile süslü derelerin yanında yer almaya başlıyordu; çıplak güneş altında bembeyaz bozkırdan sonra gözlerimizi dinlendire- bilecek bir yeşillikle karşılaşmak, her zaman mümkündü. Balkaş'a dökülmeden hemen önce birleşen Depsa ve Ak-su ırmaklarını geçtikten sonra daha iyi sulanan, daha verimli, otlaklarla dolu bir ülkeye giriyoruz. Her tarafta ağullara, megillere ve kalabalık sürüler hâlinde otlayan atlara raslıyoruz.

Kopal yolunu kesen, berrak ve serin sulu bir dere nin yanında ve Ala-dağ'ın bir kolu kenarında Abaku* moskoy istasyonu inşa edilmişti.

Bu ekim ayında şimdiden tembelleşmeye başlayan şafağın sökmesinden önce yıldızların aydınlığında alı-

1. 
   Dönme; Çinli müsîümanlar (Ç.1nan bir banyo ve gırtlağında kor, vücudunun üzerinde yanık varmış hissi duyulan bir anda şerbet içermiş gi- ,bi tadılan yolculuğun ilk karpuzu, dünyanın böylesine önemsiz bir köşesinden saklanan en önemli hâtıra oluyordu.
   

Yatmadan önce kendime çektiğim karpuz ziyafeti ve uyandığımda serin suda banyo yapabilmem garantisi, gece rüzgârının hafif hafif sarstığ' tarantas içinde herzamanki gibi uyumamı-Abakumoskoy'da çok şairane yapıyordu; yine bozkır üzerine serpiştirilmiş ağıllardan gelen bir devenin kısık sesi, buzağının şikâyeti veya av hülyâsında olan uzun tüylü, sivri burunlu köpeğin yırtıcı ve boğuk sesi bize şairâne geliyordu. Sessizlik anlarında çakıl taşlarını yalayan derenin sesi tatlı bir cıvıldama gibi kulağımı okşuyordu. Bir gezginin insanlar ve eşyalar hakkındaki yargısının tarzı ne kadar değişebiliyordu! Herhangi bir kişiye nazaran, müneccimlerin «kişisel denklem» dediği değerinden mümkün olduğu kadar uzaklaşabilmek amacıyla etrafı gözlemlediğinde kendisine karşı daha fazla itimatsızlık duymak zorundaydı.

Serin ve aydınlık bir sabah dağa tırmanmaya başladık. Yol çok sarptı; çıkılan bayır boyunca gürültücü bir çocuk gibi neşeyle sıçrayan bir dere aşağı doğru akıyordu, iki araba geçecek kadar geniş olan yol kayalar arasında kıvrılıyor ve ancak iki yüz metre ötesini göstererek sağda, solda kayboluyordu: Tıpkı çatlaklar arasında görünüp, kaybolan ve kendisini izleyene sadece kuyruğunu gösteren kertenkele gibiydi. Nefes nefese kalan atlarımızı dinlendirmek için arabamızı ter- kediyor ve yemçiğin önden gitmesini istiyoruz. Yankıi, kırbacın şaklamasını ve haykırışları kulaklarımıza kadar getiriyordu. Sürekli olarak arabada yolculuk etmenin bacaklarımızı kullanılmaz bir duruma getirdiğini kısa sürede anlıyoruz ve eskiden zârif bir gezintiolan tırmanış şimdi yorucu bir çıkış oluyordu. Bizi yarı yolda alan develer gibi emekliyerek iyi, kötü yol almaya çalışıyorduk, Bu hayvanlarda tırmanıcı ayak yapısı yoktu, bu yüzden dağlar, «çöl denizcilerine» çok zor geliyordu. Sık sık taşlara takılıyorlar, her adımda karşılaştıkları engellere sinirlendiklerinden bacaklarını gererek duruyorlar ve gitmemekte inat ediyorlardı. O zaman deveciler burunlarını sıkıştırıyorlar, zavallı hayvanların salyaları akıyor ve acılarından göz yaşları geliyor, ama sonunda kara bir öküze binmiş ak sakallı, yaşlı Kırgız'ı izlemek zorunda kalıyorlardı, ihtiyar ilk deveyi kayış yularından çekiyor, hayvanlardan biri durunca o da duruyor, sabırla bekliyor ve bu arada bizim gibi yukardan akan berrak sudan avuç dolusu içiyordu. Biz mor şistleri ve kayalar içindeki bembeyaz kuvartz damarlarını inceledikçe bize hayretle bakıyordu.

içinde kapalı kaldığımız koridorun çıkış yerinde, geçidin zirvesinde güneş altındaki granitten tabiî düzlüğün ortasında, altımızda uzanan çıplak ve sonsuz bozkır ile Ala-dağ'ın tepelerinin altında göçebelerin çadırlarının serpiştir*Idiği yemyeşil ovaların teşkil ettiği kontrastı görüyoruz.

Kopal istikâmetinde iniş çok süratli oldu.

Kopal yaklaşık dört bin kişilik bir şehirdir. Rus stili düzgün evleri, sokak dönemeçlerinde küçük bahçeleri ile Sergiopol'a kıyasla iyi bir gün geçireceğimizi müjdeliyordu. Önceleri Kazak postası olan Kopal, Taşkent ve Vernoye (Alma - Ata) ile Sibirya yolu üzerinde olduğundan kısa zamanda küçük bir ticaret merkezi hâline gelmişti.

Kopal'ı yağmur yağarken terkettik, sonra dolu, arkasından kar yağdı. Sık sık ırmaklarla kesilen, bu yüzden ırmak geçitlerinden veya köprülerden geçmek zorunda kaldığımız ovaları katediyorduk. Sıcaklık ansızın düşmüştü; yirmi dört saat içinde yirmi beş dereceden sıfırın altında üç dereceye gelmiştik. Güney - batı'dan buz gibi rüzgâr esiyordu. Çin yolu üzerinde Rus savaş postası Altın - İmel'de ısınma imkânı bulmaktan son derece hoşnut kaldık; geceyi arabamızda geçirmektense bize nezaketle gürül gürül yanan sobanın yanında yer veren Rus subayları ile oturmak herhalde çok daha iyiydi. Kulca vilâyeti için Çin ile çıkması muhtemel bir savaş yüzünden bölgede askerî birlikler toplanmıştı.

Yol daha canlı olmaya başlamıştı. SibiryalI Kırgız'ımız raslamaya başladığımız sarıklı, eşeğe binmiş Şartlara gülmekten kendini alamıyor, ata binmiş her iki ayağı araba kolunda, arabalarını (1) sürenlere a- laylarım esirgemiyordu.

Çingil'den sonra dağ kekliklerinin tam geçiş zamanı ili ırmağının kıyısına vardık. Bulut gibi sürüleri başımızın üzerinde akıip gidiyordu. Üç saat boyunca üzerimizden geçen kekliklerin yaklaşık sayısını söylemeye cüret bile edemem; bir gün boyunca yüz tane kadar görmeyi mutluluk sayan ülkemiz avcılarına bu m- yı fevkalâde mübalâğalı gelecektir.

İli ırmağını geçerken arabamız sal üzerinde Türkistanlı bir Yahudi'nin arabası ile yanyana düştü; Yahudi Rusça'yı sökmekten başka Fransızca'dan «Français, bien. bonjour, monsieur» kelimelerini biliyordu.

Bu kelimeleri Kudüs'e yaptığı gezi sırasında öğrenmişti. Ayrıca Port-Said'e, İskenderiye'ye, Aden'e ve Arhangelsk'e gittiğini söylüyordu.

Bozkırdan, sonra da ekili tarlalardan geçerek Ye

ti) Tekerleri çok yüksek iki tekerlekli araba. Orijinal metinde aynen «arba» olarak geçen kelimenin «araba» dan geldiğini sanıyoruz. (Ç).

di - Su eyaletinin başkenti Vernoye'ye (1) varıyoruz. Çam ormanlarının zirvesini süslediği Ala-dağ'ın eteklerinde kurulmuş olan şehre iki tarafı söğüt ağaçları • dikilmiş bir yoldan giriyoruz.

1853 yılında bir Kazak postası olan Vernoye'nin şimdi yirmi bin nüfusa sahip olduğu söyleniyor.

Şehir içinde güzel geniş yollar açılmış, bizim bulvarlarımız gibi ağaçlar dikilmiş, küçük akarsularla sulanmıştı. Halk karışıktı: Şartlara, Tatarlara, Kaşgariı- lara; Kalmuklara raslanıyordu. Sırtlarına kadar uzanan tek örü saçları ile Kalmuklar 1771 yalındaki’büyük, göçlerinden beri İli ırmağı vadisinde kalıyorlardı; içlerinden bazıları hâlâ Volga kıyılarındaydı.

Vernoye civarında, Orta Çağ Çinli gezginlerin bütün haşmetiyle gördükleri Almaltık adıyla bilinen bir şehrin kalıntılar,!vardı. (2)

Vernoye'den çıktıktan sonra gayet iri, siyah kartalların bol bulunduğu bir bozkır içinde dağların yanından ilerliyoruz. Yol boyunca bu kartallardan ikisini öldürdük; bir kırğız çadırının kapısında bu kuşlardan birinin sırığa geçirilmiş, başına kukuleta takılmış olduğunu gördük. Yolumuzun üstünde kurt sürülerine rastladık; içlerinden bir tanesi yüz metre ilerimizde deliğine saklanan bir tarla faresini çıkartmak için sakince toprağı eşeliyordu. Bu yöreler bu vahşi hayvanlarla doluydu; dağlarda kurtlardan başka sırtlanlar, parslar, kar parsları, ve ayılar vardı.

Ala - dağ'ın, kollarının biri üzerinde kurulmuş Ku- dayfdân ilk defa olarak Aleksandrovski sıra dağlarını görüyoruz. Doğu'dan Bat!'ya doğru bir hat hâlinde u-

1. 
   Vernoye, bugünkü Alman - Ata şehridir. (Ç.)
   
2. 
   Fergana’nın kuzeyinde Almalık ve Almata ve kitaplarda Tharar Kent olarak bilinen Yangi gibi şehirler vardı.
   

zanıyordu. ilk karlar geniş bir yakalık gibi tepesine kon muştu.

Tekerleklerin adetâ kaydığı son derece sarp bir meyilden bütün hızımızla indikten sonra kötü atların elinde, kötü yollarda, sık ormanlardan gelen berrak bir suyun suladığı Çu'ya kadar sarsılarak geldik. Bu ormanlar, tıpkı Lepsa ve Balkaş Gölü ormanlarının olduğu gibi yaban domuzlarının ve kaplanların yatağı idi. Çu civarında pek çok ağıl ve sürüye raslamak olağandı.

Çu'nun ötesinde yolun doğuya muhteşem Işık - göle, batıya Evliya - Ataya ayrıldığı yerde eski Ho- kand kalesi, şimdi güleryüzlü, .söğüt ve kavakla süslü evleri olan Pişpek'i görüyoruz.

Pişpek ile Ak - su istasyonu arasında doğudan batıya doğru kayan bir göktaşı görüyoruz. Ateşten küre yakındaki bir dağın üzerine düştü, kayaların arasında sıçradı, göz kamaştırıcı izler çizdikten sonra bir boğazda kayboldu.

Solumuzda hep, ovanın arıklarını (1) besleyen ırmakların, doğduğu Aleksandrovski dağları uzanıyordu. Her tarafta ağıllara ve megillere raslanıyordu; me- giller şimdiye kadar gördüklerimizden çok daha büyüktü; bunlar orada yatanların zenginliğini, dolaylıyla ülkenin sulak olduğunu işaret ediyordu.

Merke'den önce gelen Çalvodar'da Rus istilâsından sonra gelen Rus köylüleri vardı. Rus kolonisi bir hayli varlıklaydı. Cesaretle toprağı işliyordu, ürünler? bol oluyor ve kaderlerinden memnun görünüyorlardı. Bu köylüler kendi arzuları ile o topraklara yerleşirken, Semiretçe'nin çeşitli noktalarından Rus Kazakları getirilip, iaşelerini temin etmeleri bakımından ikamete mecbur ediliyorlardı. Bunlar göçebelerin akınlarma

(1) Sulama kanalları.

karşı sınırı savunma görevini de üstlenmişlerdi. Fakat savaşçı bir topluluk olan Rus Kazakları, yerleşik tarımcı hayatına hiç bir zaman alışamıyorlar; ev hayvanlarının bol olduğu ülkede tarımı ihmal ederek balık ve kara hayvanı avcılığı ile geçinmeye çalışıyorlardı. Atı ve hareketi seven bir topluluk olarak, köylüleşecekleri- ne büsbütün göçebeleşiyorlardı.

isteyerek çapayı kullanabilecek kadar kılıç alışkanlığını henüz terketmiş değillerdir.

Şartların büyük kasabası Merke'de eskiden Ho- kandlılar bir kaleye sahiptiler. Şimdi surları yıkılmış olan bu kale üzerine bunu ele geçirmeye çalışırken •ölen Rus askerlerinin hâtırasına bir haç dikilmiştir. Sabaha karşı bu kasabayı terkediyoruz. Son evlere yaklaş, tığımızda, çığlık çığlığa bağırışlar duyuyoruz, insanlar konuşuyor, herkes evinden fırlıyor. Bütün bu heyecana sebep bir kurttur. Bir kaç kümes hayvanı avlamak için bir avluya girmiş, fakat işini göremeden yakalanmış kendisini kurtarmak için sokağa çıkmış, gürültüyü duyanlar da, çatallarla, sopalarla peşine düşmüşlerdi. Fakat vahşi hayvanın fevkalâde bacakları vardı; önümüzden bir ok gibi geçti, duvarın üstünden aştı, kulakları dimdik, son sürat dağlara doğru kayboldu.

Evliya - Ataya kadar yol bir tarafta dağlar, diğer tarafta Ak-kum çölü ile sınırlanmıştı. Giderek seyrekleşen atlar, kalite bakımından da bozuluyordu. Çakıl taşlı yataklı kurumuş dereler, Sibirya'ya sürülen zincire vurulmuş Sart topluluğu, daha ilerde Açı-Bulak'da bir Döngen kervanı. Bir kısmı yüklerini taşıyan arabaları çeken öküzleri güdüyor; diğerleri önde hayvan avlıyor. Kadınlar, zarif görünümleri ile ata binmişler yüzlerini tülle saklamaya gerek görmemişlerdi. Erkekler gürbüz gözüküyordu: Geniş göğüs, boğa boynu, enli vücud, dürüst bir ifade ve mağrur bakışlar: Kırgızlara nazaran gözleri daha çekik yüzleri daha uzundu. Hepsi Müslümandı. Çalışkan çiftçi ve yiğit savaşçı olmak- la ün yapmışlardı. Eskiden hâkim oldukları Tanrı - Dağları vâdilerinde yaşamaya devam ediyorlardı. Yakın zamanda Çin sürülerinin istilâsı altında kalmamak için Rus bölgesine göç etmek zorunda kalmışlardı.

Doğan güneş istikâmetinde ilerlediler ve çukur yolda yavaşça gözden kayboldular. (1) Hiç sevmedikleri çöle sırtlarını çevirmişlerdi; her zaman için alüvyonlu toprakları çöle tercih etmişlerdir.

Güneşin altın çemberinin Ak-kum'un üzerine dokunduğu zaman yüksek bir yerden Talaş ırmağının gönlünce dallandığı verimli ovayı seyrediyorduk. Otlak bakımından zengin bir vahayı suluyordu; sayısız ağıllarda bir sürü hayvan bulunuyor, çınar gibi dallı güçlü kavakların yanı sıra söğütler nazlı, nazli sallanıyordu. Biz, ağ ilmekleri gibi toprağı örtmüş ırmağın sayısız kollarını aşarken yurtlarda akşam ateşleri gözükmeye başlamıştı. Akıntı süratli, Talas'ın yatağı iri taşlarla kaplı idi; arabalara atlarıyla bağlanan ve haykırışlar» ile bizim hayvanları harekete getiren Türk atlılarının yarım saat içinde ırmağı aşıp, sağ salim toprağa yeniden ayağımızı bastığımızda kırılan bir tekerlekten başka zararımız yoktu.

Evliya-Ata fazla önemi olmayan bir kasaba. Gelişimizin ertesi günü pazarı çok canlıydı: özellikle orada Kara - Kırgızlara raslamak mümkündü.

Aris ırmağının sel çukurları açtığı düzlüklerden Talaş vâdisini terkederken sıcaklık sıfırın altında iki dereceye düştü ve yağan şiddetli kardan önümüzü görmekte güçlük çektik. Daha sonra kuzey-batı rüzgârı bulutları dağıttı ve kuzeyinde Kara-tav (Kara-dağ)'ın kolları uzanan Sir-Derya ovasını gördük.

(!) Cin ve Rus istilâsına uğrayan Doğu Türklerinin kaderleri ne kadar güzel belirtilmiş. (Ç.)

Mankent kasabasında manzara değişti: tamamen bir vaha içine girmiştik. Derin tabakalar hâlinde alüvyon gözükmeye başladı, bitki örtüsü zenginleşti; arıkların yanında söğüt ve kavaklar çoğaldı; toprak evlerin arka taraflarında bulunan meyve bahçelerinde dikili olan elma, fıstık ve kayısı ağaçlarının meyveleri ü!- kemizdekilerin üç misli büyüklüğündeydi. Gömlek ve bir çeşit kispe giymiş olan Şartlar tarlalarda ekim yapıyorlardı; bir kısmı ketmenleri (1) ile toprağı çapn- lıyor, diğerleri öküz veya deve koşulmuş, «Amaç» denilen hafif sapanla tarlayı işliyorlardı; sapan izini uzun adımları ile izlerken, hem balıkçıl, hem de kambur yürüyüşünü birleştiren devenin kırıkdökük tavrı ayrı bir özellik veriyordu. «Amaç», çok eski devirlerden beri görünüşü değişmemiş olan ilkel bir sabandı. Hâlâ ait ucunda dökme demirden bıçağı, üstünde dar açı şeklinde tahtadan çiftçinin yön verdiği tek kolu vardı. Bıçağın üstünde hayvanın'bağlandığı bir ok vardı. Taşkent'e kadar artık hep Şartların arasındaydık; kadınları yaklaştığımızda yüzlerini kıldan yapılmış bir tülle saklıyorlardı. Çocuklar toprak damlar üzerinde oynuyorlar, ve bazen bize Şartlara lâyık bir küfür savuruyorlardı

Kasabalar çoğalmaya, nüfus yoğunlaşmaya başlamıştı. Bozkırların kırsal hayatından sonra nemli vâdi- lerln tarım hayatına girmiştik.

(1) Bir çeşit hafif çapa.

YERLİ TAŞKENT

«Göçebe halk — Yerleşik Halk: Kırgızlar, Tatarlar Hindular, Çingeneler, Yahudiler, Şartlar — Bir yerli evinin inşası ve tanzimi — Erkek elbiseleri — Moda- sız hayat — Sarığın değişik şekilleri — Kadınların elbiseleri — Eğitimleri — Bir evlilik hikâyesi; tören — Kadınların süsleri — Evlilikten sonraki hayatları — Eğlenceleri.»

1 Kasım öğleden sonra tarantasımız, Çırçık ve kollarının suladığı ovada yol alıyordu. Artık iniş ve çıkışlar bitmişti; tekerlek izleri ve tozu ile yol, adetâ düzgün bir hat gibi uzanıp gidiyordu. Araba ve atlılar daha sık görünüyor, ağır yüklü develer uzun sıralar hâlinde çeşitli yönlere gidiyorlardı.

Canlılık, aralıksız gidiş-geliş kalabalık bir şehre yaklaşıldığı™ belirtiyordu.

Güneş sıcaklığını hâlâ muhafaza ediyor, gövdeleri çıplak insanlar tarlalarını çapalıyordu; ağaçlar yeşildi; Sibirya'da yaklaşan kışın sert yüzünü gördükten sonra yeniden ilkbahara kavuşmuştuk.

Daha sonra, şehir sakinlerinin sıcak mevsimi gölgelikler altında geçirdikleri çevresi yüksek toprak duvarlarla kaplı bahçelerin arasına giriyoruz ve bir sürü

insanın ortasında yeniden medeniyetin yüzünü görmekten anlatılmaz bir duyguya kapılıyoruz. Çünkü Taşkent, Moskova'dan sonra ikinci büyük şehirdi. Evler sık, ama bahçeli, düz damlı, bazen bir katlı hep topraktandı.

Batı ülkelerinde bir başkent için düşünülen kavrama kıyasla Taşkent büyük bir kasaba olarak'görünür; buna rağmen, Karolenjler çağında Galya şehirleri görünümünde olsa da Taşkent bir şehirdi.

Fakat birden önümüzde tuğladan, gayet modern, kemerli, yuvarlak, derin bir kapı beliriyor: Kale veya bir hapishane girişi gibi olan bu yer Rus mahallesinin kapısından başka bir şey değildir.

işte çeşitli anıtlar dolu bir meydanın etrafında yelpaze gibi açılan düzgün yollar; şurada, jimnastik okulu; orada askerî topografya enstitüsü; daha uzakta, banka; sonra korkulukları yeşile boyanmış bir köprü, ve Rus stili beyaz evler, büyük mağazalar, dükkânlar, kasap, otel. Geniş caddelerde ağaç dizileri, küçük akar sular, halktan kadınlar, atlı subaylar, yürüyüş yapan' küçük bir müfreze: bu, Doğu'nun yanında Batı'dır; birisi, sadeliği, yeterli ihtiyaçları; öteki, iyi yaşanma şartlarının gerektirdiği bütün teferruatı, bir zamanlar Atti- lâlarının, Cengizlerinin bize 'bol 'bol harcadıkları kılıç ve mızrak darbelerine karşı top ve tüfek darbeleri ile karşılık veren, eskiden bizi ürperten zavallı Asya'yı fetheden, savaş için iyi teçhizatlanmış sürekli ordular.

Adından da anlaşıldığı üzere Taşkent'in binlerce yıllık bir geçmişi vardıir. Eski Taşken denilen harabelerin bulunduğu mahal, şimdiki şehirden yirmi beş kilometre güney-batıda Sir-Derya ya daha yakın bir yerde bulunuyordu. Önceleri Çaç diye adlandırılıyordu, yerli vak'anüvis Muhammed, Taşkendî'ye göre, tarihte şimdiki adıyla milâttan sonra ikinci yüzyılda ortaya çıkmıştır. O çağdan beri, etrafındaki bölge ile birlikte, or-

taya çıkan her fatihin egemenliği altına girmiştir: Çinliler, Tibetliler, Moğoll-ar, Kırgızlar, Uygurlar, Buhara- lılar, Hokandlılar, şehri sırasıyla ele geçirmişler ve son olarak 29 Haziran 1863 tarihinde, annesi Fransız olup, Rus askerine kumanda eden general Cernayef tarafından fethedilmiştir.“Artık başka ellere geçeceğini gösteren hiç bir delile raslanmamaktadır.

Taşkent iyi bir coğrafî mevkiye sahiptir. Tarım için fevkalâde elverişli lös toprakları üzerinde, Cırçık ırmağının bol sularının indiği dağların eteğinde kurulmuş olan şehir, sakinlerine istenen her türlü avantajı sağlamaktadır : bereketli ve sulaması kolay bir toprak: Böyle şartlar altında, iklim de yardımcı olunca, çalışan kimse büyük zahmet çekmeden hayatını sürdürür.

Çiftçilerin neden Cırçık vadisine koştukları, şimdi bulunduğumuz yerde neden büyük bir şehirin kurulduğu ve hayatiyetini devam ettirdiği rahatlıkla anlaşılmaktadır.

Paris kadar geniş bir alana yayılmış olmasına karşılık ancak yüz bin kişilik genişlik kolaylıkla açıklanabilir: Taşkentlilerin büyük çoğunluğu tanımla meşgul olduğundan bunların hemen hepsinin evlerinin yanında bahçeleri vardır.

Şehir, «yurt» adı verilen dört büyük mahalleye, ve «makallah» adı verilen kırk iki küçük mahalleye ayrılmıştır. Rus istilâsından önce şehri çepeçevre saran topraktan bir sur ve bu sur üzerinde on iki giriş kapısı var- di; ıbu yüzden göçebeler bu şehre bazen «on iki kapılı şehir» derler. Ruslar kendi mahallelerinin tarafındaki kapıları yerde bir etmişler, evlerinin yanında toplandığı ve şehre hâkim bir kale inşa etmişlerdi.

Taşkent'te Buharalılar, Afganlar, iranlılar ve Kaş- garlılar gibi çoğunluğu tüccar olan göçebe bir topluluk ile Kırgız, Tatar, Yahudi, Hindu, Çingene ve Şartlardan oluşan yerleşik halk vardır.

Kırgızlar Cakka - Pazar mahallesinde çoğunluktadırlar. Törelerini ve göçebe meşgalelerini muhafaza etmişlerdir; çadırda yaşarlar, at ^e diğer ehlî hayvanları beslerler, Şartlar için kötü kımız ve arpa ile pirinçten boza denilen hafifçe sarhoş yapan mayalı bir içki imâl ederler. Pazar olduğu vakit dolu tulumları ile pazar yerine giderler ve meraklılarına bol bol satarlar. Kırgız kadınları, hububat çuvallarının yapımında kullanılan kaba bir kumaş dokurlar; ayrıca Kırgızın çadırını yapmasına, herkesin şilte ve yer halısı olarak kullanmasına, tüccara da deve sırtında ^taşıdığı malların toz ve rutubetten korunmasına yarayan «kaçma» adı verilen sert keçe parçaları imâl ederler.

Kırgız çok ateşli bir müslüman olmayıp, din hususunda/bir hayli ilgisizdir. Nisbeten iyi bir mümin, ticarete karşı yeteneksiz, tüccar zihniyeti i Sart'm daima sömürü Idüğü bir avdır; belki de bu yüzden Şartlardan nefret ettiğini mertçe sötlemektedir.

Türkçe'nin* en saf lehçesini konuşan bu insanlar üzerinde ilerde daha etraflıca duracağız.

Tatarlar Rusya'dan istilâdan önce gelmişlerdi. Müslüman olmaları dolayısıyla bu göçmenler ülkede rahatça yerleşebilmişlerdir; hattâ şehrin yakınında No- gay - Kurgan adını verdikleri bir tarım köyü de kurmuşlardır. Genellikle ticaretle uğraşırlar ve zengin olmak sanatında pek beceriklidirler. Rus ordularından sonra ülkeye gelenler de olmuştur. Hepsi Rusça'yı iyi bildiklerinden daima galiplerle dindaş oldukları mağlûplar arasında tercümanlık görevini yaparlar. İçlerinde çok zengin tüccarlar bulunan yeni gelen Tatarlar yeni mahallede otururlar.

Hinduların hepsi bir arada kadınsız olarak yasar. Hint kumaşları, şallar, muslinler satarlar; dükkânlarının göstermelik olduğunu asıl gelirlerinin tefecilikten sağlandığı söylenmektedir. Yüksek faizle ve ancak çoksağlam teminat karşılığında ödünç para verirler. Türkistan'ın Rus valisi, şimdiye kadar sahip olmadıkları toprak sahibi olma hakkını Hindulara tanımıştır. Şartlar bu haberi pek memnuniyetle karşılamamışlardır; içlerinden pek çoğu Hinduların borçlusu olduğundan, toprakların Müslüman olmayan ellere geçmesinden endişe etmektedirler.

Ateşe tapan Hindular, odalarında daima yanan bir meşale bulundururlar ve alınlarında kastlarını belirten bir işareti hiç eksik etmezler. Millî elbiseleri ile yuvarlak takkelerini, kıvrık burunlu pabuçlarını muhafaza ederler;saçları uzun olup, sakallarını'traş ederler ve ancak kendi mutfaklarında pişmiş yemekleri yerler.

Çingeneler kadınlar için kıldan peçeler, demir telden elekler, kafesler imâl ederler. Sayıları az olup çevrenin nefretini toplarlar.

Yahudiler Cugut Rakallah'da otururlar, Talmud tarikatından olup Farsça konuşurlar. Dinlerinin bilginlerinden Yudi - Çerni'nin ifade ettiğine göre bu Yahudi- lerin M.Ö. 720 yıllarında Salmanasar tarafından Medya'ya sürülmüş, oradan bütün İran ve Mâveraünnehir'e dağılmış olmaları gerekmektedir. Şu hâlde Yahudileri Orta Asya'nın en eski halklarından saymak gerekir.

Ülkeye islâmiyetin girmesinden sonra dinlerirıitl gereklerinin yerine getirilmesine izin verildi. Müslü- manlar gibi giyinirler, ama yanaklarının üstüne dökülen buklelerinden kolaylıkla tanınırlar. Genellikle etrafı kürklü sivri bir külâh giyerler. Bu geleneğin, bir zamanlar yerli hükümet tarafından özel bir elbise giymeleri mecburiyetinden kaldığı sanılmaktadır: çizme ve özel bir başlık giymek zorundaydılar; sarık giymeleri kesinlikte yasaklanmıştı, kemerleri de at kılından, örgü veya sadece ipten olmalıydı. Müslümanlarla aynı hakka sahip değildiler; ata binmeleri yasak olduğu gibi, tıpkı Avrupa'da olduğu gibi toprak sahibi olmaları yasaklanmıştı.

Soydaşlarından alış-veriş etmeyi alışkanlık hâline getirmiş Türklerle çevrili olduklarından ticaretle uğraşmışlar, bu yüzden kumaş ve ipek boyanması üzerinde uzmanlaşmışlardı. Ayrıca ecza imâlinde ve hekimlikte ün sahibi olmuşlardı.

Rusların gelişine kadar bütün ticarî meziyetlerini göstermek fırsatı bulamamışlardı; fakat İslâv istilâcı bütün mağlupları aynı seviyeye getirdiğinden Yahudi- ler de dükkân açmışlar ve her ne kadar Şartlarla perakende satışta ıbüyük bir rekabete girmemişlerse de, Şartların mallarını civar ülkelerden temin etmek zorunda olduklarını anlamışlar ve ithalât işlerinde öne geçmişler ve gerçek bir ticarî feraset göstermişlerdir. Kısacası Şartlardan daha akıllı ve faal olduklarını ispat etmişlerdir; pek yakında Rus tüccarlardan daha avantajlı olacaklarını söylemek mümkündür.

Tecrit edilmiş olarak yaşamaya ve daima kendi aralarında evlenmeye »mecbur kaldıklarından Sâmi ırkının oval yüzünü ve badem gözlerini muhafaza etmişlerdir.

Yerli şehrin geri kalan halkı Şartlardır. Bu isim altında Türkistan'ın bütün vahalarında oturan yerleşik halk toplanır. Irklarınım temeli Arven veya iranlıdır, fakat pek tabiî ki çeşitli karışımlarım izlerini taşımaktadırlar; içlerinden pek çoğu Türklerin ve Moğolların buralardan geçtiğini açıkça ispatlamaktadır. Nereden gelirse gelsin bütün fâtihlerin geçtikleri yol kavşağında bulunduklarından bütün baskılara mâruz kalmışlardır. Kaderleri, işledikleri toprağa ve her akşam dinlendikleri aile ocağına çok bağlı, hareketli savaşçı hayatı sürdürmek ve bozgun olduğunda* dağa kaçmak için bu huzurlu çiftçi hayatını terketmeye hazır, verimli vâdilerin insanlarımın kaderleriyle aynıdır. Bazen içlerinden çok faal olanları böyle bir hayatı tercih etmişlerdir.

Daima kolaylıkla boyunduruk altına alınmışlar,

direnmeleri hiç bir ?aman sert olmamış; bütün hakaretlere mâruz kalmışlar ve iki yüzlülükleri, şüphecilikleri, paraya olan düşkünlükleri ezilmelerini büsbütün arttırmıştır.

Bu bakımdan bozkır ve dağdaki komşuları, Sart adı onlarda alçak sıfatı yerine kullanıldığından, bu adı nefretle, adeta tükürerek anarlar*. Şartlar hiç bir zaman adlarını söylemeye cesaret edemezler ve kendilerine hangi milletten oldukları sorulduğunda «Taşkent'tenim, Çimkent'tenim...» gibi cevaplar verirler. Irkları olmadığını, geçmişlerinin acınacak durumda olduğunu ve tarihlerinin uzun bir utanç listesi olduğunu gayet iyi hissederler.

Aryenler onlara çok belirgin bir toprağa bağlılık ve yerleşik hayat alışkanlığı miras bırakmışlar; dinlerin yaratıcıları Sâmiler islâmiyeti hediye etmişler; Türkler de dillerini bırakmışlardı.. Bu arada bazıları, aydınların tercih ettiği Farsça'nın bir lehçesi olan Tacikçe'yi konuşur.

Sart, Batılı'da cansıkıcı bir izlenim bırakan duvarları boz renge boyanmış toprak evde oturur. Alçak ve loş odalara girmek için eğilmek insanı tiksindirmekte, ve böylece daracık yerlerde yaşamaktan hoşlanan inşaların, teneffüs ettikleri hava gibi düşündüklerinin de tehlikeli olduğu akla gelmektedir. Buna rağmen Sart'ın evi basık yapılmışsa bunun sebebi ülkede yer sarsıntılarının sık olması ve gerek evin çatısı için, gerekse tuğla pişirilmesi için lüzumlu olan odunu sağlayacak ormanların bulunmamasından kurutulmuş toprak kullanmasıdır.

Yüzyıllar boyu halkın, yerine yenisini dikmeden ağaçları kesmesi, hayvan sürülerinin yeni sürgünleri kemirmesini önlememesi yüzünden Türkistan da ormanlar yok olmuştur. Şimdi yalnızca dağların sarp yamaçlarında sık sıralar hâlinde arca (ardıç,), kayın ağacı, akça ağacı ve söğütlere Taşlanmaktadır. Yapı işlerinde kullanıl lan ağaçlar bahçelerin civarlarında yetiştirilmekte, bunlara az yetişen ve büyük değeri olan bitkiler gibi itina gösterilmektedir. Yerli işçinin cılız bir söğüt dikili araziyi nasıl bir ihtimamla işlediğini görmek mümkündür; sarfettiği titizlik, galibi Rus'un basit bir kova yapmak için koca bir ağacı devirerek yaptığı israf ile tam bir tezat teşkil eder.

Elinin altında yeterince taş ve ağaç bulunmayan yerli halkı bu maddeleri ancak gerektiğinde kullanır ve pek tabii ki bol bol sahip olduğu, güneş altında kurumuş killi toprak ile ırm.ak ve göl kıyılarında yetişen ağaç gibi yüksek sazlardan rahatl11ıkla yararlamr.

Yağmur toprağı ıslatınca Şart, küreği ile kare şeklinde toprak parçaları keser ve duvarlarını bunları üst üste yığarak inşa eder; duvarların üstüne, damı teşkil edecek tarzda toprakla karıştırılmış kamışlardan oluşan kaim yatağı taşıyacak kabaca düzgünleştirilmiş hafif toprak putreller kor.

Zenginlerin evlerinin temeli pişmiş tuğladan olup, kare tuğlalar üzerine oturmuş dama sahipti. Adına tapınaklar yapılan Allah'ın ve yalnızca emirlerle hanların, yakacak çok pahalı olduğundan son derece masraflı pişrrjiş tuğladan evleri, sarayları vardıir. Aynı sebepten tuğlalar enli ve incedir; daha kalın olsalardı daha zorlukla pişeceklqr ve maliyetleri daha da artacaktı.

Evlerin hepsi aynı modele göre inşa edilmiş olup, yalnızca boyutlar bakımından farklılık gösterirler.

Kadınlarını kapalı tutmak ve erkek arkadaşlarını seve seve kabul etmek alışkanlığında olduklarından evlerini, her birinin avlusu olan iki kısma ayırmışlardır. «Eskirî» denen kısımda kadınlar, münasebetsiz bakışlardan uzak rahatça dolaşır ve işleri ile meşgul olurlar; Taşkirî veya Bîrûn denilen ötekinin avlusunda erkek konukların atları ve arabaları muhafaza edilif, içerde erkek erkeğe eğlenilir, konuşulur.

Yüksek duvarlarla dışardan ayrılmış olan avlular, iki kısma geçişi sağlayan bir koridora sahip eve sır vermişlerdir.

Bîrun'a üstü kapalı, iki kanatlı bir kapıdan girilir; Sart evindeyken tamamen dışardan ayrılmış olmayı arzuladığından kapının tam karşısında içeriyi görmeyi engelleyen bir duvar vardır. Kapının alt kısmında, atların muhafazası için yapılmış bir sundurma bulunur ve duvar boyunca avluya çıkan büyük bir paravana gibi giriş yolü uzanır.

Evin önünde, ayvan denilen ahşap sütûnlu bir koridor, onun üstünde, çevre duvarları boyunca devam eden alçak ve üstü açık bir teras inşa edilmiştir. Ay- van'ın altında serinlemek için soğuk şeyler içilir ve sıcaklarda yemek yenir; yanında mutfak bulunur ve sıcak gecelerde hizmetkârlar hasırlar üstünde açık havada yatarlar.

Bîrun'un ortasında, ufak bir oluk vasıtasıyla beslenen su dolu bir çukur yapılmıştır; bazen bunun çevresine söğüt ve kavak dikilir; bu su abdest almaya yarar.

Evin en güzel odası, mihman-hane denilen ve ayvana açılan kabul salonudur. Yanında pabuçların (1) konduğu kare şeklinde pek derin olmayan bir oyuğun bulunduğu alçak bir kapılan girilir; .ışık, daima açık tutulan ve ancak odanın alt kısımlarını aydınlatan daha geniş bir kapıdan girer. Bağdaş kurarak oturmak gelenek hâlinde olduğundan bu tarz aydınlatma yeterlidir. Halı veya keçe odanın bütün eşyasıdır.


(1) Orijinal metinde «Kaouch» şekiınde kelimenin

pabuç anlamında olduğunu sanıyoruz. (Ç.)
Hatırı sayılır konuklar için, daha rahatça ve gevşekçe oturulan pamuk dolu yastıklar getirilir.

Kışın pencerenin tam karsısına gelen küçük, kare şeklinde bir delikte ateş yakılır.

Duvarların içine oyulmuş yuvalar bizim evlerimizin gömme dolaplanının yerini tutar. Sart oraya günlük kullanacağı eşyalarını koyar: kumgan (çaydanlık), afta- ba (abdest için ibrik), — ev sahibi okumuş kimse ise — kitap, konuklara hoşgeldin demek için kuru meyve ve şekerlemelerin ikram edildiği bakır tepsi.

Migman - hâneye bitişik olan kadınlar dairesinde elbiselerin saklandığı sandıklar bulunur; duvardaki oyuklar içine çeşitli ev eşyaları yerleştirilir ve duvarlara sokulmuş takozlara «alat» (1) lar bağlanır.

Soğuk havalarda bütün aile bu odada, üstüne pamuklu geniş bir örtü örtülen, altına, bir mangal yerleştirilen ve sandal adı verilen alçak, tahtaden bir masa çevresinde toplanır. Herkes örtünün bir ucunu üzerine çeker; bacaklarını saklar, ve sıcaktan bükülen, birbirine sokulan insanlar uzun kış geceleri bu vaziyette geçirirler. içyağından bir kandil veya yağ içine batırılmış basit bir fitil, isli alevi ile onları aydınlatır. Sart

En geniş kenarı dört metre gelen bu odada yedi, sekiz kişi birlikte uyur. Hava kısa zamanda ağırlaşır ve yağın kokusu, mangalın dumanı, odanın sağlığa zararlı durumunu büsbütün arttırır. Buna rağmen, kadınlar kötü mevsim boyunca bu odadan dışarı pek çıkmazlar.

Kadınların odasının yanında genellikle, üzerinde balân-hâne (yüksek oda) denilen ve üzümleri kurutmakta kullanılan bir oda bulunan özel bir mutfak vardır. Uzaktan gelmiş olan aile büyüklerinin misafir edildiği balân - hâne kelimesinin bizim 'kullandığımız «bai-