«Harabeler nerede? — Nadar onların fotoğrafları nı çekiyor — Akkurgan — Aksakalın evi — Bir yağ tüccarı — Zengin bir işadamı, bir işçi ■— Şehr-i Gulgu- la — Harabenin görünüşü — Efsaneler — Hacılar — Salavat — Evsahibimiz bir azizdi — Ammonyak — Şehr-i Samâne harabeleri — Emir Hüseyin'in türbesi
Kerkis — Efsaneler —. Su yokluğu.»
Taşkent'i terketmeden önce ziyaret edeceğimiz ve hakkında pek fazla bir şey bilmediğimiz bölge hakkın da mümkün olduğu kadar fazla bilgi toplamıştık. So ru yağmuruna tuttuğumuz kişiler arasında, çok sürat li olsa da Kabul Taşkent arasımı Bamiyan, Be Ih ve Bay- sun dağlarından geçerek kateden bir Rus subayı da vardı. Türk _ Rum savaşı sırasında Rusların Şir-Ali' ye yolladıkları elçinin maiyetinde bulunmuştu. Bu du rumdan yararlanan İngiliz dış siyasetinin Avrupa'da tehlike ve protesto çığlıkları attığı bâlâ unutulmadı.
Bu subay bize, Amu'nun salla aşıldığı noktada bu lunan Patta - Kisar köyü civarını dikkatle ziyaret etme mizi tavsiye etmişti. O kendi hesabına Termes hara belerini görmüştü ve yerliler de ona Amu'nun kolu
Surkan'ın sol kıyısında «ansızın kaybolmuş» ve bu yüzden Sehr.i Gulgula denen büyük bir şehrin kalıntı larının olduğunu söylemişlerdi.
Semerkand'dan Kilif'e giderken yanımızda çok za rif ve çok neşeli bir yol arkadaşı olarak Zaman Beğ vardı. KafkasyalIolan ve macera için yaratılmış olan bu adam önce Türklere, sonra İranlIlara hizmet etmiş, sonunda Kaşgar hükümdarı Yakub Han'ın yanına gel mişti. Hemen hemen bütün İslâm dünyasını gezip, gör müştü; Fars edebiyatında da derin bilgi sahibi olan Za man Beğ aynı zamanda Orta Asya'nın çağdaş tarihi üzerinde engin bir bilgi kaynağı idi. O da Rus subayı nın anlattıklarını doğrulamıştı. Şehr.i Gulgula deyi minin insan topluluklarının büyük öneme sahip yer de ğiştirmelerine tatbik edildiğini, bu yüzde Bamiyan ge çidi yakınlarında bir tane olduğu gibi Orta Asya'da çeşitli Şehr-i Gulgulâlar olduğunu öne sürdü.
Harabeleri arayacağımız Surkan vadisinin kesin yerini bilmeleri gereken yerii halka sorular sorarak e- limizdeki bilgileri tamamlamak gerekiyordu: Şirabâd'- da kaldığımız müddetçe başlıca meşguliyetimiz bu oldu.
Kendisinden ilk bilgi aldığımız kimse, karşılaştığı mızda verdiği sözü tutarak ziyaretimize gelen Çoşka - Guzar'daki sal âmiri oldu. Topladığı geçiş ücretlerini Beğ'e teslim etmeğe gelmişti ve hemen ertesi gün Emir'in buyruğu üzerine AfganlIlar ve Ruslar hakkın da bilgi toplamak üzere Mezar-ı Şerîf'e hareket ede cekti.
Bol şekerli fincanlar dolusu çaydan sonra kendisi ni iyice keyiflenmiş hissetti; biz de bu fırsattan yarar lanarak Surkan vâdisinde bulunan Şehr-i Gulgula'mn harabelerini bilip bilmediğini sorduk. Bildiğini söyledi, izleyeceğimiz yönü, varmak için kaç tane konak yeri olduğunu ve aralarındaki mesafeleri sorduk.
«İzin verin bilgi toplıyayım; inşallah size doğru bilgiler getiririm;» dedi. Kalktı gitti, bir saat sonra üs tünde not aldığı bilgilerin yazılı olduğunu söylediği bir kâğıt parçasıyla döndü. Ve bizim adam hayalî bir yo planı üzerinde şaşmaz bir ciddî tavırla konuşmaya başladı, arada sırada sanki herşeyin kâğıt üzerinde ya zılı olduğunu anlatmak istercesine parmağı ile karaltı ları gösteriyordu. Sorularımıza cevap vermeden önce, bizi yolumuzdan şaşırtmak üzere kendisine kesin emir veren Beğ'in oğlu ile görüşmüş olması muhtemeldir.
Aslında biz az sayıda adamla, nisbeten küçük bir yükle seyahat eden kimselerdik, neden bir Beğ oğlu bizden sıkılsın? Neden yabancılarla eğlenmek zevkin den mahrum olsun? Gerçek bir Buharah böyle şeyleri hiç ihmâl etmemelidir. Ziyaretçimden artık hiç bir şey öğrenemiyeceğimi anlayınca katlandığı sıkıntıdan do layı kendiline teşekkür ettim ve alaylı kelimelerle yük sek bilgisine olan hayranlığımı belirttim.
Mahcup oldu ve gitti,
Abdulzair ve Rüstem daha önceden Şirabâd halkı nın «çok kitap okumuş» ve ülkelerinin tarihi ile coğ rafyası üzerinde derin bilgiye sahip olmuş diye gös-, tereceği kimseleri bize getirmeleri hakkında benden talimat almışlardı. Sanki hepsi birden bize yolumuzu şaşırtmak için anlaşmış gibi konuşan kötü cibilliyeti i bu sözde bilgin adamlardan bir çoğunu yanımıza getir diler. Hatâ bizdeydi, daha başlangıçta acemilik etmiş tik. Surkan vâdisindeki harabeleri ziyaret edeceğimizi açık bir enayilikle kendimiz açıklamamış mıydık? Bu, Buharalılar için o harabeler hariç diğer bütün harabe lerden bahsetmek için büyük bir sebepti. İçlerinden biri bizi kuzeye, Hisar yönüne, diğeri güneye, bir çoğu Sur-kâb'ın sol kıyısında Kabadyan'a doğru yollamak istedi.
Hangi birine inanacaktık?
Buna rağmen, bütün bu adamlar kötü bir niyetle hareket ediyorlarsa da yalan söylemedikleri muhakkak tı. Gerçekten Şirabâd'ın güneyinde Angara - Kurgan'- da harabe izlerine raslamııştık. Kabadiyan yakınların da, şimdi iyi ellerde olan bir definenin bulunduğu bir şehrin kalıntılarının olduğunu ve Hisar yöresinin ya nındaki Surkan vâdisinde toprağın çok verimli olduğu nu,— pirinci hâlâ Buhara'nın en iyi ürünü olarak bili nir — suyun »bol bulunduğunu, Belh havalisinin bir yi yecek ambarı olduğu zamanlarda bu vâdide kalabalık şehirlerin sıralandığını öğrenmiştik.
Sorularımızla Şirabâd'ın aydınlar zümresini sıkış tırdık, fakat hiç başarı sağlıyamadık; artık yağmurların artmış olmasına rağmen hareket etmemiz ve bu Şehr-i Gulgula yi aramamızdan başka çıkar yol kalmamıştı. Yaptığımız tasarıya göre doğrudan Surkan a gidecek, kıyısı boyunca rasladığımız yerlilerden bir şeyler öğ renmeye çalışacaktık; raslantı da yardım ederse mese lenin içinden tek başımıza çıkacaktık. -
Küçük grubumuz iki yeni kişi ile çoğalmıştı. Bun lardan biri Beğ'in oğlunun sözde rehber olarak yanı mıza verdiği, hilekâr zekâlı, tatlı dilli, hokka takımını kemerine tabanca gibi sokarak ata binen yaşlı bir kâ tipti. Şüphesiz efendisi onu bölgesinde yapacağımız seyahati sıkıntı11 bir hâle sokmak ile görevlendirmiş ti; zira yolculuğumuz boyunca, kâh mesafeleri oldu ğundan fazla göstererek, kâh yollarda karşılanacak zor lukları abartarak açıkça bize yalan söylemekten kaçın madı, kısacası bizi aptal yerine koyarak aldatmak is tiyordu. Diğeri Koca Nazar adında bir özbekti. Bir gün önce çarşıda bir lokma ekmeğin peşinden koşan bir serserî iken, Kurbaşı'mn takdimi ve Abdulzair'in lütfü sayesinde bir anda katırcı seviyesine yükselmişti, iki yük atımızı gütmek ve bakmakla yükümlüydü. Koca Nazar yirmi yaşlarındaydı, yakışıklı sayılmazdı, yüzüçiçek hastalığından kevgir gibi olmuştu, burnu yayvan ve basık ağzı gayet büyüktü; fakat iyi bir karaktere s«ı. hipti, her fırsatta gülüyor, güldüğünde de iri çenesini açıyordu; hareketli ve güçlüydü. Çalışmaya başlamak için aylıklarına mahsuben bizden bir miktar para iste di. Ayda on tangaya yanımızda çalışmaya razı olmuş tu. Abdul eline üç tanga verdi. Nazar çok teşekkür etti ve hemen çarşıya koşarak, Frenklerin gelişine kadar çizme yüzü görmemiş ayaklarına bir çift güzel çizme satın aldı. Aldığı çizmeler şimdiye kadar belki on sa hip değiştirmişti, fakat o buna hiç aldırmıyordu; ayak larının fazla sıkıntıda olmasını istemediğinden kendi sine gösterilen bir az bol ilk çizmeleri satın almakta mahzur görmemişti. Gerçekte, onun için ayaklarının harap olması önemli değildi, bütün istediği yüksek ki şiler gibi bir çift çizmeye sahip olmaktı ve çizmelerin yapımında ne kadar fazla kösele kullanılmışsa onun için o çizmeler o kadar değerliydi. Satın aldığı şeyler den pek memnundu, Rüstem'in kendisine verdiği kır mızı pamuklu kumaş parçasından yaptığı gösterişsiz sarığı kulağının üstüne oturtunca takındığı itibarlı ki şi havası görülmeye değerdi.
Yirmi dört saat zarfında Nazar'a önce meşhur Pa risli fotoğrafçının hâtırasına Nadar, sonra sadece fo toğrafçı ve Abdul «f» harfini söylemekte zorluk çek tiğinden otografçı lâ-kabları takıldı. Otografçı bizi bir çok defa neşelendirdi, Allah ona uzun ömürler versin!
Şirabâd'dan doğuya doğru, yağmur suları ile açıl mış, rüzgâr etkisiyle genişlemiş yarıklar, izlerle dolu, teşhir için açılmış elbise etekleri gibi ovanın kenar larına yayılan dağ sıraları boyunca ilerlemeye başla dık. Bir saatlik yolculuktan sonra, Özbeklerin oturdu ğu, birbirlerinden mesafeli duran evler ve salılardan oluşmuş bir köy olan Kabata'ya vardık. Uzakta, yurt ların kuzeyinde boğazların girişleri gözüküyordu. Son ra dağlardan uzaklaşmaya başladık: huninin geniş kıs mından çıkar gibi gelen nehre geçit vermek istercesine dağlar kuzeye doğru çekiliyorlardı.
Yol, tuzlu kurumuş gölcüklerle kaplı düz bir arâzi- den sonra Surkan ırmağına kuzeyden güneye doğru paralel olarak sıralanan kum tepeciklerinin arasından geçiyordu. Bunların üstünde yer alan kumlu taşta düz lüğe çıkmak için bir hayli zorlandık. Sokak parkeleri kadar düzgün bir tabiî masa üzerinden bakıldığında ö- nümüzde, ağaçlarla çevrili bir sürü küçük köy farket- tik kuzeydoğuda Kakaytı; doğu - güeydoğuda, akşam leyin konaklayacağımız Akkurgan. Akkurgan'ın güne yinde güneşin altında Surkan'ın bize göstermek tenez zülünde bulunduğu tek kıvrımını seyrediyoruz; sanki cılızlığından utanmış gibi sarp yamaçları arasına sak lanıyordu. Sol kıyıda, bulutların buharlı tülünün değiş tirdiği güneşten gelen bir ışık demeti tepeleri garip renklere hoyuyordu; bu, resim ustalarını heyecandan çıldırtacak bir fanteziydi.
Hızlı olan inişten sonra, köye varıncaya kadar çiğ nediğimiz kumlu bir toprağın dalgalı arâzisi üzerinde yo! aidık. Hava çok ağırdı: bir fırtınanın yaklaştığı mu hakkaktı, arkamıza bakınca atlarımızın yürüyüşünü da ha hızlandırmak gereğini hissettik. Gök mürekkep gibi kapkara olmuştu. Kaybedecek vaktimiz yoktu, kamçı larımız atların kulakları dibinde ıslıklar çalınca tırısa kalktılar; fakat duyduğum çığlıklarla arkaya döhdüm. Otografçı tehlikeli bir atlayış yapmıştı; güttüğü atın üstüne palangalanmış yüklerin üzerinde bacaklarını a- yırarak duramamıştı; kargaşalığın ortasında ümitsizce havavı tekmeleyen çizmeler gördüm. Otografçı sırtüstü yere yatmıştı, iple tutulu kalan at, nal darbeleri altın da garip sesler çıkaran sandıkları hiddetle çifteüyor- du. Nazara bir erişirse, herşey biter, zavallı çocuk çiz melerini eskitmek fırsatı bulamazdı. Hayvan nihayetipten kurtuldu, bacaklarına vuran keçesini sürüyeıok kaçmaya başladı. Nazar'ı ayağa kaldırdık: «Kırık bir tarafın var mı?» Hayır, dedi ve gülmeye başladı. Ka çan atın peşine düştük. Özbek çobanın muhafazasın daki bir keçi sürüsüne daldı; hayvanların ortasında sıçradı, onları korkuttu, kaçırttı; çoban haykırdı, kö peklerini ıslıkla çağırdı; bu karışıklık arasında biz ye tiştik, inatçı hayvanı çiftelerine rağmen yakaladık ve sırtına yüklerini koyduk. Bu arada gök gürlemeye, bu lutlar yarılmaya ve bardaktan boşanırcasına yağmur yağmaya başladı. Grubumuz dört nala Akkurgan'a sı ğındı. Toprak duvarlarla çevrili köyün savunmasına yardımcı olmak üzere yapılmış arığın üzerindeki köp rüyü aşarken yağmur kesildi. Dar köprü pek tabiî de liklerle doluydu.
Rehberimiz bizi, konuşmasını seven ve konukları nı iyi karşılayan dizsiz, yaşlıi Aksakal'ın yanma götür, dü. Evinin avlusunda, oğlunun pilâv pişirdiği muaz zam bir gül ağacı altında beklemeye başladık. Tence resini gülünç bir ciddiyetle gözlüyordu. Söğütlerle çev rili bir su birikintisinin yanına yerleştik, atlarımızı ka zığa bağladık; herkes ateşte kurumaya çalışıyordu. Fırtına sona ermek üzereydi; herkes oturmuş, ocağın ışığında çay yudumluyordu; yaşlı Aksakal dumburakı- nı aldı ve geçen yıllara rağmen kalitesinden bir şey kaybetmemiş sesiyle, âleti-nin eşliğinde acıklı bir şar kı terennüm etti. Oradakiler sessizce onu dinliyorlar dı.
Sonra yatıldı. Gece o kadar karanlıktı ki, gök kub benin altında değil de, sanki bir mağara içinde yatıyor hissine kapılıyorduk. Geceyarısına doğru, rüzgâr uğul damaya, ufukta şimşekler çakmaya, gökgürültüsü ku laklarımızı yırtmaya başladı; biri damın bir köşesine açılmış bir delikte ibaret olan ve ferahlık veren iki su oluğunun altında yattığımdan hazırlanan bu tufanınfazla sürmeyeceğini ümid ediyordum. Akkurgan'ın en güzel evinin, en güzel odasının ortasında ateş yakıl dığında bu deliğin dumanları dışarı çıkarmak görevi yaptığını sanıyorum. Aksakal bu odayı geceyi geçir mek üzere bize takdim etmişti; temiz yürekli adam, dışarda keçe üzerinde yatan yiğitlerimize sıkıntılı an lar yaşatan duştan bizi kurtarmak istemişti. Molla Ab- dul burnundan çıkardığı sesle arkadaşına, durumunun acıklılığını ve «ıslaklığım» belirten bir tonla sesleni yordu: «Eh, molla Rüstern! Eh, molla Rüstem!» Yer değiştirmelerini işitiyordum; şüphesiz bizimkine ben- ziyen topraktan bir sığınağa giriyorlardı. Aniden Sur- kan kıyılarına getirilen bir Batılı bu ev müsveddelerine başka bir isim bulamazdı. Yaklaşık iki metre kenarı, bir metre seksen yüksekliği vardı; tamamen topraktan imâl edilmişti; giriş kapısı en fazla bir metre yüksek liğinde ve yetmiş santimetre genişliğinde olmalıydı ki bir metre doksan üç santimetre boyunda olan Capus ikiye katlanmasına rağmen geçerken belindeki bitki toplama kutusu, kapının yatay boyunduruğuna tutuldu; girmek için diz çökmek zorunda kaldı. İçerde, duvar lar ocağın ateşinden çıkan isle kararmıştı; dolap işi görmek üzere duvarların içine yuvalar oyulmuştu. Bu yuvalardan birine, içi yağ dolu, pamuk ipliklerinin elde yuvarlanarak imâl edildiği fitili ile toprak bir kaptan ibaret lâmba yerleştiriliyordu. Kapı kapatılınca odanın içine, baca olarak iş gören delikten ve kapının üstüne bilhassa açılmış, dumanı götürmek üzere hava cere yanı temin eden hava deliğinden ışık giriyordu. Kapı nın karşıcında yere oyulmuş bir kareden başka bir şey olmıyan ocakta ateş yandığında, bu ülkenin halkından biri yerde bağdaş kurarak oturabilir, bizim köylüleri miz ise ancak yüzükoyun durabilir ve bir şehirli ise hangi duruş şeklini alırsa alsın muhakkak, ya boğula cak, ya da kızaracaktır. Başımın yanında sığınaklarıolan çatlakların kenarında kertenkeleler meraklı haç larını sallıyorlardı. Yatak odamızın duvarları çıplaktı, ev sahibimiz kötü bir zevki temsil edecek her türlü süs ten kaçınmıştı; sadece kenarda tahtadan bir çiviye asıl mış, anlaşılmaz şekildeki çizmeleri bizi seyrediyordu, yani Şirabâd'da Tasladığımız, odanın yerine saman ha sır konması gibi lüksler burada yoktu.
Ertesi gün sabah bir yağ fabrikasını ziyaret ettik; köy halkının büyük bir kısmı bizi izliyor ve merakla bakıyordu.
Her türlü tohumdan yakmak için yağ imâl ediliyor du: pamuk, kavun, karpuz, keten ve kuncuk (1) tohum ları şu oranlarda karıştırılıyordu: yarısı keten ve kun cuk tohumu, diğer yarısı da diğer tohumlar. Hepsi bir den bir hazne içinde, at veya deve tarafından döndü rülen bir değirmen ile öğütülüyor, pek iyi olmayan bir parlakılk veren nisbeten berrak bir yağ elde ediliyordu. Yoksullar bu yağı mutfaklarında da kullanıyorlar, o zaman burna hiç de iyi gelmeyen kokular yayılıyordu. Aynı kişiler, ellerindeki koyun yağını satmayı tercih ettiklerinden bu yağ ile yetiniyorlardı. Koyun yağı bu ülkenin «Normandiya tereyağı» ayarında sayılıyordu; sadece zenginler pilâv ve tatlılar yaparken bunu kulla nıyorlardı.
Yağcı ham maddesini Akkurgan'dan, Şirabâa'- dan, Kakayti'den ve diğer komşu köylerden temin ed’. yordu; bir kilo pamuk, kavun ve karpuz tohumuna bir santim (2); bir kilo kuncuk tohumuna da yedi buçuk santim ödüyordu. Kuncuk ağırlığının yüzde ellisi ora nında yağ verir.
Susara.
Frangın yüzde biri. (Ç.)
Yağın libresi (1) yaklaşık yirmi beş-otuz santi me satılıyordu.
Değirmeni döndüren cılız atın yanında en az onun kadar cılız bir oğlan çocuğu vardı; o da atla birlikte dönerek değirmenin kenara ittirdiği tohumları havane- linin ortasına doğru sürüyordu. Bu iki köle bir iş günü içinde on bir, on iki kilo yağ üretiyorlardı. Yağ çıktık tan sonra tohumlardan geriye kalan hamur yuvarlak havanelinin şeklini alıyordu. Bizim ülkede «kenevir ek meği» diye adlandırılan bu hamur, özellikle kış ayla rında yeterli samanı bulamıyan göçebelere hayvanları nı beslemesi için satılıyordu; ve o mevsimde, on beş libre kadar gelen bu ekmekler, arz-talep yasasına gö re, normal zamanda beş, yedi santime satılırken, on on iki santime satılıyordu, özellikle yol uzun ve zah metli olduğunda develerine vermek üzere bunlardan bol miktarda satıh alan kervancılar için hamurlar pek değerli oluyordu; hayvanın cüssesine ve taşıdığı yüke göre her hayvana bu hamurdan iki ilâ beş libre verili yordu.
Yerdeki hasırın üstünde vicdan rahatlığı içinde sırtüstü yatmış uyuyan yağcının yeğeni olan işçisine sorular yönelttim. Kanımca amca pek cömert değildi. Akrabasına emeğine karşılık pek az bir şey ödüyordu; imâl edilen her on hamura karşılık bir tanga veriyor du. Halbuki, bu zavallının bize itiraf ettiğine göre gün de ancak üç veya dört hamur çıkarabiliyordu; buna göre, bütün hesaplar yapılınca ayda yaklaşık 8 frank kazandığı anlaşılıyordu, işte Orta Asya'nın derinlikle rinde çalışan iyi bir işçinin kazancı bundan ibaretti ve her şey İzafî olduğundan bu ücrete çalışan kişi ka derinden memnundu.
O işçinin patronu buğday, arpa ve özellikle pi rinç ektiği iki tanap (1) toprağa sahipti. Değirmeni döndürenden başka bir ata daha sahip olduğundan Akkurgan'ın büyük servet sahiplerinden sayılıyor ve durumu başkalarının hasetini çekiyordu.
Bir gün önce attan indikten sonra, Mirza kulağına yalanlar fısıldamadan ev sahibimize sorular sormak fır satını bulmuştuk, iyi kalpli Özbek hemen bize Şehr.i Gulgula'yı bildiğini söylemişti; ve Mirza hemen lâfa karışarak: «Evet, fakat şehre on beş taş mesafedeyiz.» demişti. Özbek hemen lâfı kapmış «Ak sakalımız var ken yalan söylemeye ne hacet? Gerçeği söyliyeyim, Şehr-i Gulgula bu yönde gidildiğinde iki saatlik mesa fededir;» deyivermişti. Mezar-ı Şerîf yönünü gösteri, yordu. Yiğitlerimiz tarafından sorguya çekilen diğer köylüler de hep aynı yönü göstermişlerdi. Artık şimdi nereye gideceğimizi biliyorduk.-Atları eyerledik ve ha rabelere doğru ilerlemeye başladık.
Bir gün önce üzerinden geçtiğimiz kötü köprü, sel suları ile dere hâline gelen arğıın suları tarafından götürüldüğünden büyük bir tur yaptık ve derenin ge. çit verdiği yerden geçtik. Arkamızda Akkurgan'ı, solu muzda Surkan'ın ekili kıyılarını bıraktık ve batıya doğ ru uzanan kum tepecikleri ile ırmak arasında kalan kumlu bir bozkırda atlarımızı sürdük. Bir çeyrek saat sonra harabelerin olduğu bölgeye girmiştik.
Ayakiarımız altında her tarafta pişmiş tuğla, ça nak parçaiarı, sağda solda, boz bir fon üzerinde parlak noktalar hâlinde sırlı kapların parıltıları seziliyordu. Toprağın ner tarafında, eskiden evlerin olduğu yerler de kenarları yuvarlanmış kurganlar yükseliyordu; çok uzun zaman önce yerle bir olmuşlardı; rüzgâr, onları örten topraKtan kefenin kıvrımlarını silmek için bol bolvakit bulmuştu ve savaş alanlarındaki mezarların üs tünde olduğu gibi bunların üstünde de ot bitmişti.
Yolu dikine kesecek tarzda eskiden bir arık ak mıştı; susamış yatağı kuraklık yüzünden çatlamıştı.
Akkurgandan altı kilometre ötede, atlarımızın üs tünden -banda büyük bir yapının cümle kapısının hâlâ ayakta kalmış kemerlerini seyrediyoruz. Uzakta farke- dilen bir kaç sütün da ayakta kalabilmişti; şimdi hiç bir şey taşımıyorlardı ve uzaktan bakıldığında bir hat üzerine sıralanmış eski zaman anıtlarına benziyorlar dı.
Acaba bu sütûnlar Kalenderiyye mezhebine meri- sup dervişlerin camilerinin kalıntısı mı? Kalıntılar çok şekilsiz olduklarından hiç bir ipucu vermiyorlardı.
Bu yöre, halkların zihninde derin bir izlenim bı rakarak kendisini adetâ kutsallaştıran bir takım büyük olaylara tanık olmuş olsa gerekir. Zira çok eski bir töreye göre, büyük bayram günlerinde halk saygıdeğer mollaların başkanlığında bu harabelere gelerek, hayat fışkıran bu şehre ölümün sessizliğini veren büyük ger çek Tanrıya yakarır.
işte solumuzda, şimdi daha doğuda akan Surkan ırmağının eski yamacında kurulmuş, bağlarıyla bir köy. Sonra ansızın birinin, «Şeıhr-i Gulgula, Şehr-i Gul- gula!» diye bağırdığını işitiyorum.
Bu, önde yürüyen Abdulzairdi; küçük bir tepenin üstünde yanına gelmemi işaret ediyordu. Atımı dört nala koşturarak gidiyorum, ve önümde güneye doğru tjpkı bir mızrak gibi ince bir minare uzanıyor. Parlak yuvarlağı ile onu taçlandırmak isteyen güneşe erişmek istercesine göğü deler gibi duruyordu. Bir buçuk saat boyunca kurumuş arıklar arasından geçmemiz ve du var yıkıntıları ile moloz yığınları arasından yol bulma mız gerekti.
Nihayet, büyük yapıların çevrelediği minarerrinyanına geliyoruz. Bunlar halka açık binalar, güçlüle- rin ve zenginlerin evleriydi. Pişmiş tuğlalardan itina ile örülmüş duvarlar iyi bir durumda kalmışlardı. Sağ lam olduklarından tahripkârların kızgınlığını söndür müşler, zamanın ve yersarsıntılarının darbelerine di- renebılmişlerdi. Damı çökmüş bir kervansarayın ayakta kalmış kemerlerini'hemen taradık. Minarenin dibinde beş veya altı od a İri bir medrese vardı: çok zaman önce Kur'an'ın ayetlerini tekrar eden genç ulemanın bağrış- ları ile çınlamıştı. Buradan yaklaşık yüz metre ötede, izleri şüphesiz daha uzakta olan bir arığın beslediği hamam vardı. Yıkanmaya gelenlerin havuzlara ve yı kanma yerlerine geçtikleri merkezî kubbeli oda ancak tanınabilecek hâldeydi, içleri moloz dolmuştu; şimdi parçası kalmamış olan, binanın bu kısmının üstünde duran kubbeden dökülmüşlerdi. Onun yerinde şu an da hiç bir zaman eskimeyen gök kubbe yer almıştı.
Bu salonun duvarlarına iki, üç türbe sırt vermişti.
Buradan geçen müminler türbelerin üstüne tuğla ve elbise parçaları koymuşlardı. Bu, kemikleri burada yatan ölünün faziletlerine gösterilen saygıyı ifade edi yordu. Batılı milletler de yolları üstünde rasladıkları mezarlara taş atmak geleneğini muhafaza ederler.
Minarenin etrafında, halkın tellâlları, masalcıla rı dinlemeye, idamları seyretmeye geldiği şüphesiz şehrin en önemli alanı olan boş bir meydan uzanıyor du. Şimdi orada biten bol otlan develer rehavet için de, küçük lokmalarla rahatsız edilme endişesi taşıma dan yemekteler.
Pişmiş tuğladan inşa edilmiş olan rçıinarenin yak laşık yirmi metrelik bir uzunluğu vardı; alt tarafında çapı belki üç metreydi; tepesinde ise çapı bir buçuk metreye iniyordu. Alt taraf tahripten uzak kalmamıştı. Kim buna tecavüz etmişti? Zaman veya bir tahrip işine başlarken bu eseri yerle bir etmekten vazgeçen tah ripkâr insanların kazması. Temelleri sağlam olduğun, dan toprağa saplanan mızrak gibi şanlı günlerin hâtı rası olarak orada harabelere hâkim bir durumda kala caktır.
Yukardan düşen tuğlalar kısmen kapanmış olan ve karanlık bir delikten başka bir şey gibi görünmeyen kapıdan içeri girmek üzere geçiyoruz. Dar, dik bir merdiven helezon şeklinde sert bir dönüm yapıyor; ba samaklarının durumu pek iyi değil. Ezan okumak için yukarıya çıkan mollaların, bekçilerin ve hatta yukar dan atılacak olan mahkûmların ayakları basamakların kenarlarını esaslı şekilde törpülemiş ve yol üstüne kon muş tuğlalar don olduğundan parçalanmışlardı.
Şehrin tamamına hâkim bir görüş sunan dar düz lüğe ellerimizin yardımıyla tırmandık. Harabeler do ğuda Surkan ırmağına, batıda Şirabâd - Akkurgan yo lunu dikine kesen yüksek arâzinin devamı olan tepe lere kadar uzanıyordu. Güneyde, rüzgârın etkisiyle ka yan kum tepeciklerinin ortasında kayboluyorlardı.
Irmak yönünde bakıldığında minarenin sağında ve solunda aralarında bin beş yüz ilâ iki bin metre mesa fe olan ve birbirleriyle paralelkenar, en büyük açının zirvesine yerleşmiş minare ile düzgün beşgen meyda na getiren dört kurgan görülüyordu. Şehrin yok olma sından önce mi, sonra mı yapılmışlardı? Üst tarafların da görünür inşa izleri yoktu, sadece kazma ve kürek lerimiz bize bir cevap verebilecekti. Bu kurganlardan Şirabâd yakınlarında raslamış, bu şehir ile Akkurgan arasında görmüştük, ilerde Şirabâd'a dönerken, daha sonra Baysun dağlarından çıkakken Guzar ile Karşi arasında göreceğiz. Konuştuğumuz kişiler bu tepele rin eskiden kalelere ve işaret kulelerine dayanak oL duklarım ifad etmişlerdi; işaret kulelerinin tepelerin de yakılan ateşler ile Amu-Derya'nın güneyinde Belh il, kuzeyde de Şirabâd ile haberleşiliyordu. Bu kulele rin kullanıldığı çağın çok eski zamanlarda kaldığı belir tilmek istendiğinde hepsi birden «Belh, Buhara’nın bü yük ve güzel bir şehri olduğu zaman» diye bahsetmek tedir.
Karakteristik görünüşlerini nisbeten belli eden ba zı tasımlarını muhafaza etmiş olan minare, hamam, medrese ve kervensarayiin dışında göze duvar yıkın tıları ve yığılmış molozlardan başka bir şey çarpma maktadır.
Saz ve çamurdan harçtan yapılmış yuvarlak ku lübelerde oturan otuz 'kadar Özbek Şehr-i Gulgula'nın tek sakinleriydi. Hemen bize doğru koşarak adamları mızı soru yağmuruna tuttular. Neden buraya gelmiş tik? Hangi millettendik? Frenklerin o kadar uzaklar dan gelip bu basit şeyleri görmesinden endişe duyu yorlardı. Sefaletleri çok büyük olan bu insanlar fevka lâde konuksever ve lütûfkârdırlar; hemen bize ekmek, tuz ve tahta çanak içinde kaymaklı süt ikram ettiler, Medresenin bölgesinde kendimize ziyafet çektik.
Saban toprağı pek derin olmıyan bir şekilde sür müş ve burada kendisiyle ne kadar az iIgileniIirse ilgi lensin cümert davranan toprağa bu yetmişti. Onu hor görenlerin sayısı o kadar fazlaydı ki, en ufak bir iti naya hassastı. Özbek çatlak duvarlar boyunca ekiyor, biçiyor ve çıplak gövdeyle çapa salladığında kertenke leler kendisini» seyrediyordu. Korkunç kara akrepler
sokmaları ölümle sonuçlanır — düşmüş tuğlaların üzerinde uyukluyorlardı. Harabeler sakin görünüyordu. Minarenin tepesinde, gezmekten yorulmuş bir güvercin dinlenirken kederli bir şekilde dem çekiyordu; bir yurtun içinden bir dumburağın keskin notaları ile tekdüze bir şarkı duyuluyordu; ovada ince bir duman havaya yük selirken, arada sırada bir köpek havlıyordu. Gürültülü bir şehirden geriye kalanlar bundan ibaretti.
önemli insan topluluklarını barındırdığına dairbelirgin izleri taşıyan bu sessiz harabeleri gören yerli lerin zihni şiddetle etkilenmektedir. Gördükleri mah- voluş ile aynı yerde hayâl güçlerinin —Asyalı aklıse limden ziyade hayâlgücüne de sahip olduğundan— ha tırlarına getirdiği canlılık ve hayatın ortaya çıkardığı tenakuz ile büsbütün sarsılmaktalar ve bu yörenin nü fusunun azalması ile ilgili olarak çoğunlukla çocukça olan açıklamalar uydurmaktalar.
Bazıları için burası göğün ateşi ile tahrip edilmiş Sodom ve Gomora'nın harabelerinden başka bir şey değildir; tarihî olayları karıştıran başkaları için ise şe hir Çengiz Han tarafından inşa edilmiş, İskender ta rafından yok edilmiş olmalıydı.
Bir ak sakallıi ihtiyar bize şunları anlattı: «Şehir lerin anası Belh bütün ihtişamına sahip olduğu za manlarda minarenin etrafında, gece gündüz muazzam bir çarşıda ticaret yapan zenaatkâr ve tüccar bir halkın doldurduğu büyük bir şehir varmış. Komşuları Belhli- lerle insan eliyle yükseltilmiş ve iki şehir arasına be lirli aralıklarla dizilmiş tepelerde yakılan ateşle haber- leşiyorlarmış. Kazanç hırsıyla cezbedilen tüccarlar Hin distan'dan, İran'dan Çin imparatorluğundan akın akın gelmişler ve Şehr-i Gulgula zenginlik içinde yüzmeye başlamış. Bir sabah gün doğarken, şehrin kapısında konaklamış olan kervancılar, ırmağın karşı kıyısında salla geçmek üzere sıralarını bekleyenler, kavun, yaş üzüm ve diğer meyvelerle dolu arabaları ile komşu köylerden gelen bostancılar, hepsi şehre yaklaştıkların da hayretten dona kalmışlar. Şehirden en ufak bir gü rültünün bile çıktığını işitmiyorlardı. Halbuki bir gün önce kendilerini ibadete dâvet eden müezzinlerin sesi ile namaza durmuşlar, medreselerle camilerin yuvarlak kubbelerini ve güneş altında parıldayan tuğlaların sır larını görmüşlerdi; kulaklarında şehrin gürültüsü ile uykuya dalmışlardı, oysa şimdi hiç bir şey duyulmu yor ve çevrede bir mezarlık sessizliği hüküm sürüyor du. En yüreklileri ilerlemişler, çevre duvarları aşmış'ar ve dehşetten kalakalmışlardı: bütün yapılar yerle bir olmuş, halk yıkıntıların altında kalmış, pazar çökmüş tü; sanki kudurmuş devler şehri çiğnemişlerdi; leylek ler bile kaçıp gitmişti. Yalnız minare ayakta kalmıştı. Minarenin dibinde yüz yaşlarında bir kadın çömelmiş duruyordu; onu sorguya çekmişlerdi. Her soruya, «Al. lahu Ekber! Şehir yok oldu! Allahu Ekber! Şehir yok oldu!» diye cevap vermekten 'başka bir şey söyliye- memişti. Uzun yıllar .bu yaşlı kadının harabelerin üze rinde dolaştığı görülmüştü, fakat artık ona şimdi Tas lanmıyordu.»
Kufî yazıyla yazılmış bir ibare minarenin baş kıs mını çevreliyordu: harfler kabartma tuğlalarla temsil edilmişti. Gözlerimi kamaştıran güneşe rağmen, göz lerimin sağlamlığı sayesinde, bir hayli zaman harcaya rak o yazıyı kopye etmeyi başardım. Bu ibare —gördü ğümüz tek yazıydı—- İslâm'ın iman ifadesiydi.
Atlarımız arpa dolu torbaları boşaltırken, adam larımız gölgelikte uyurken, Capus krokiler çiziyor, ben de Şehr-i Gulgula'mn yaklaşık bir planını yapıyordum; daha sonra Surkan'a yaklaşarak yolumuza devam et tik.
Salavat köyüne kadar izleyeceğimiz çölde, küçük bir dere yatağım dikine keserek önce ineceğimiz, son ra çıkacağımız bir noktada birden karşımıza iki atl'i ile iki yaya çıktı. Onlarla tam aşağıda karşılaşmıştık. Bun lar, evliyâların türbelerinde duâ edip, pazaryerinde bir kaç gün vakit geçirdikten sonra Mezar-ı Şerîf'ten ge len Baysun dağlarının sakinleriydi. Satın aldıkları eş yalar atlarının sağrısındaki torbalarda duruyordu, içle rinde biri beline İngiliz malı kayıştan enli bir kemer sarmıştı. Mezar-ı Şerîf'i bir kaç gün önce terketmişler, şu anda Patta Kisar’dan hareket etmişlerdi. Söyledik lerine göre dağlarına kavuşmakta acele ediyorlardı. Atlar oldukça iyi gidiyorlar, yayalar da çıplak ve güç lü bacaklarıyla attıkları acele adımlarla onları izliyor du; ellerinden biriyle omuzlarına dayadıkları sopaları ile haç taşırmış gibi bir havaları vardı, ama çok ne-şeli görünüyorlardı.
Mutlaka Mirza bize sevimsiz görünmeye yemin etmişti. Akşamleyin, minareden «bir, iki taş uzaklıkta olan» Salavat köyünde yatacağımızı söylememize rağ men, gece yarısı hâlâ güzel bir ay ışığında at üzerin- deydik, bîr yandan da Surkan ırmağının berbat koku sunu teneffüs ediyorduk. Sular alçalınca, çürüyen bit kiler ırmakların kaplı olduğu mil toprağı ve dip çamu ru ile karışarak en berbat kokuları yaymaktaIar ve ga yet ince mantarlar olarak uçuşarak hava vasıtasıyla genizlerimize dolmaktalar ve ancak üzerinden iki uç gün geçtikten sonra kaybolmaktalar. Bazen beş altı yüz metreye varan genişlikteki ırmağın yatağı üzerin deki adacıklara da çadırlar kurulmuştu; inekler ve at lar yeşil ve diri otları kemiriyorlardı. Otlakların mü kemmelliği sadece göçebeleri böylesine bir sıtma yata ğı içinde yerleşmeye itebilirdi. Her şeyden öte sağlık ile çok az ilgileniyorlardı.
Rehberimizin bir saattir bize vaad ettiği Salavat'a vardığımızda ay kaybolmuştu. Köyü aşarken köpekler havlamaları ile bizi selâmlıyorlardı; ilerledikçe havla malarının şiddeti arttı ve köyün öteki ucuna geldiği mizde duyulmamış bir şamata karşısında kalmıştık. Evlerin olduğu kısımdan çıktıktan sonra bir kale görü nümünde boz renkli bir kütle gördük. Kalacağımız yer orasıydı.
Rehberimiz bir arık üzerine atılmış küçük köprü ye yaklaştı (/e hemen boz yapıdan havlamalar yüksel di, bir kapı gıcırdadı, kapıyı açan adam rehber ile ko nuştu, sonra loş kapının aralığında bir fenerin ışığıtitredi, köprü girişini atlara kapatan kol kaldırıldı ve içeri girdik.
Uzun sakallı bir adam bizi karşıladı ve ambar gi bi geniş bir odaya kabul etti; odanın pencerelerinin karşısında yatak görevi yapması için peykeler kurul muştu. On kadar adam kaputlarına sarınmış uyuyordu.
Ertesi gün Abdulzair’den ev sahibimizin tanınmış bir velî olduğunu, vakıf olan Salavat köyünün şimdiki Emir'in babası tarafından kendisine verildiğini öğren, dik. Yaşının gereği -seksen beş yaşına vardı- zayıfla dığından topraklarının yönetimini, yine bir velî olan oğluna bırakmıştı. Bu adam ekim-biçim işlerini denet liyor ve ürün toplama zamanı aslan payını kendisine ayırıyor ve köyün her mensubuna hakkı olduğu payı veriyordu. Köylünün ekip ciçtiği tarlanın yüz ölçümü ne göre bu pay az veya çok olabiliyordu. Emirin buy ruğu ile, Mezar-ı Şerîf'ten hac ziyaretinden dönen yol cular yaşlı velînin dirseğini öpmek âdetine sahip ol duklarından, konakladıklarında iaşelerini sağlamak ü- zere velînin oğluna belirli bir miktar batman buğday ve arpa bırakılıyordu.
Mala Koca adındaki genç velî bizimle birlikte çay içmeyi kendisi için asla küçültücü bir şey olarak gör müyordu. Dişlerinden şikâyet ediyor, her dört günde bir nöbeti tutan sıtmadan ızdırap çekiyordu; bizden bir ilâç rica etti. Kendisine birkaç paket kinin bıraktık. O yörede kaynaşan ve her yıl bir çok insanın canına kı yan zehirli yılanlar ile diğer sürüngenlerden çok şikâ yetçi idi ve Rüstem'i demesine göre yılan sokmaları nı iyileştiren çok iyi bir dua bilmesine rağmen bizde Avrupa icadı bir panzehir olup olmadığını sordu amon yak şişemizi düşündük ve ona gösterdik. Ona nasıl kullanılacağını gösterdikten sonra, beyaz suyumuzun kudretini göstermek amacıyla, Abdulzair'in burnunun altında tuttuğu şişenin deliğini koklamasını istedik.
Güvensizlik duymadan, kuvvetle ve birkaç defa içine çekti. Hemen arkasından korkunç bir aksırma krizine tutulduğundan ayağa kalkmak ve duvara yaslanmak ihtiyacını duydu. Bu sahneye tanık olan Rüstem, yarı Rus, yarı Türk şivesiyle, «Botilka şeytan», yani şeyta nın şişesi diye söylenmekten kendini alamadı. Mala Ko ca'ya sordum, «Nasıl mükemmel bir ilâç değil mi?»
Vallahi, hârika bir ilâç; dedi.
Bize bir şişe ver size bir miktar bırakalım.
Şişe mi ? Ama bende şişe yok.
Bu yörede şişe gerçekten ender bulunan bir nes neydi. Sonra fikrini değiştirdi. Yakışıklı, on beş yaş larında görünen oğlunu çağırdı ve eve yollıyarak sahip olduğu tek şişeyi getirmesini istedi. Oğlan, içinde es kiden votka olduğunu sandığımız bir Rus şişesiyle dön dü. Salavat'a kadar nasıl gelmişti acaba? Bunu sorma yı unuttuk. Aşağı yukarı üç yüz kişilik ıbir köyde bu türden ev eşyasının sadece bu şişe olması ihtimal da hilindedir.
Civarda harabe olup olmadığını sorduk. Daha ön ce Mirza tarafından uyarılan velî istenen açıklıkla ko nuşmadı.
Ne mutlu ki yiğitimiz Rüstem sofu bir Müslüman- dı. Kendisini kötü kazalardan korumak için boynunda küçük torbalar içinde sakladığı muska ve mukaddes emanet koleksiyonunu arttırmak için önüne çıkan her fırsatı değerlendiriyordu. Bu yüzden Rüstem yaşlı ve lîye saygılarını sunmak ve velîlere ait kutsal elbise parçaları satın almakta acele ediyordu. Kendisine ver diğimiz talimatı unutmadığından yaşlı adamı soru yağ muruna tuttu. Yaşlı adam da ona Salavat'tan az bir mesafe ötede çok sayıda emirin gömülü olduğu büyük bir türbenin ve Şehr-i Samâne denilen eski -bir şehrin kalıntılarının göründüğünü söylemişti. Rüstem bu iyihaber ve khalatının astarına dikmeye çalıştığı bir kut sal elbise parçasıyla geri döndü.
Bizi bu güzel türbeye götürmesi için Mirza’yı dâ- vet ettik. Hiç bir itirazda bulunmadı, bu bilgiyi kimden aldığımızı söylediğimde ev sahibimizin sözlerinin doğ ru olmadığını iddia edemedi. Ertesi gün, yani 11 nisan günü, kendisi bizi Şehr-i Samâne'ye götürmek üzere başa geçti.
Ufuk boyunca dağılmış yapı temelleri görünceye kadar boş bir bozkırda, güney batı yönünde yaklaşık beş kilometre at üstünde yol aldık. Uzaktan, bu hara belerin görünümü gerçekten ihtişamlıydı ve bu boz renkli gök altında bizde hüzün uyandırıyorlardı. Uzak laştıkça daha büyük gibi gözüken, duvarlarla çevrili, hâlâ sağlam duran câmiler sağdan soldan fışkırmış gi biydi. Ani bir güneş ışınının aydınlattığı türbeler top luluğu, genel çöküntü içinde güneyden kuzeye doğru bir dev gibi duruyordu. Şehr-i Gulgula'da olduğu gibi kurumuş arıklarla moloz yığınları yürüyüşümüzü yavaş latıyordu; bu anıtın etrafında sayısız mezar vardı: böl ge sakinleri, içlerinden bir kısmı velî olan emirlerin türbelerinin yanına yakınlarının cesetlerini defnetme yi uygun buluyorlardı. Ucunda bir paçavra kurganın üstüne dikilmiş bir sopa, veya toprağa gömülmeden önce bir bıçağın ucu ile üzerine kaba bir yazıyla bir şeyler yazılacak kadar düz olmasına dikkat edilerek dağdan getirilmiş bir taş ölülerin hâtırasına dikilen tek anıtlardı. Yakınlarından birinin kefene sarılmış ölüsünü gömmek üzere atlarının terkisinde getiren bir kaç atlıyı hiç istemeden rahatsız ettik, ölü için seçtik leri yere cesedi koydular, üzerine aceleyle bir kaç kü rek toprak serptiler ve hemen atlarına atlayarak dört nala uzaklaştılar. Tüfeklerimizin parlayan namluları mut laka onları korkutmuştu. Mirza'nın yüce Emir Hüse yin'e ait olduğunu söylediğini türbenin yüz adım öte.
sinde, çevredeki toprağın ham maddesini bol bol ver diği tuğlaların pişirildiği fırınının temelleri gözüküyor du. ,
Türbenin güney ucuna gelindiğinde çatlak kubbe lerin arasından, sütunların ve alınlığı üzerinde parlak renkli çinilerle süslü bir kajı methalinin tepesi fışkırı yordu.
Yapı İran stilindeydi; eskiden toplam iki yüz met re uzunluğunda olmalıydı. Bu hâliyle bile yüz doksan metre geliyordu; en büyük genişliğinde kırk iki metre ye ulaşıyordu.
Binanın güney giriş kapısından itibaren her iki tarafa doğru inşa edilmiş cenahları, şimdi mezarlarla kapatılmış ve kuzey yönünde toprağa gömülmüş bir câmi ile son bulan bir yol teşkil ediyordu; câmiden yola inen merdivenin şu anda ancak bir kaç basamağı kalmıştı.
Türbe bir tek plân olarak düşünülmemişti, daha gerçek bir deyimle ihtiyaca göre genişletilecek ve baş ka türbeler ilâve edilecek tarzda yapılmıştı. Başlangıç ta sadece emirleri mezarlığı olarak seçilen bu yerin sonradan hükümdarların kendileri ve aileleri için anıt lar diktiği bir mezarlık hâline gelmiş olması muhte meldir; anıtların boyutları ve süslerinin güzelliği sahip lerinin kaprislerine göre yapılmış değilse bile onların zenginliğini ve kibrini gösteriyordu.
Bugün devamlılık meselesi ile bizi karşı karşıya bırakan molozların muazzam yığınları eskiden bunla rın mevcut olmadığını ve bir uçta büyük kapı, diğerin de, tam karşıda câmi arasında kesiksiz yapıların oldu ğunu düşündürmektedir.
Damın tamamen kaybolmadığı yapıların hemen hepsinin içinde düzgünce sıralanmış mezarlar bulun maktadır. Çocuklara veya büyüklere ait olmalarına gö re boylam değişikti; büyük olanların tamemı üç adımuzunluğunda, bir adım gerıişliğindeydi. Yine hepsi do ğu ıbatı yönünde yerleştirilmiş, içinde yatanlar hak. kında en ufak bir işaret bile konmamıştı. Orada yüz kırk üç tane mezar saydık.
Her mezar, cesedin dört küçük tuğla duvar üzeri ne yatırılması ve üstüne fazla kavisleşmemiş bir kub benin yapılmasına müsait, yerden bir hayli yüksek eş kenar dörtgen şeklinde bir duvarcılık stili yapılmıştı. Dış tarafı çamur ve saman karışımı bir harç ile sıvan mıştı. Bir kahraman veya bir velî söz konusu olduğun da bu sıva üzerine çini plâkaları yerleştirmek mümkün olurdu. Nitekim, mezarlardan birinin kenarından kabart ma olarak yazılmış bilgileri ve parlak bir sırı olan, her nasılsa tahripten kurtulmuş bir çiniyi kopardık.
Türbe içine, elimle yatay boyunduruğunu tutabile ceğim kadar alçak ve dar kapılardan giril e b iliyordu. Gün ışığı içeriye duvara açılmış ender pencerelerden ve her kubbenin tepesindeki delikten giriyordu. Bazı kubbeler yerlerinde geniş bir boşluk bırakarak kaybol muşlardı; diğerleri, dışardan güzel bir güneşin altında mevcudiyetlerini ispat ediyorlardı; içerden ve aşağı kısımlardan bir inceleme, yakında bir çökmenin belir tileri olan yarıkları ortaya çıkarıyordu. Türbenin kö şelerinden birine yerleştirilmiş bir merdivenle düz te ras şeklinde olan damlara çıkmak mümkündü. Kubbe lerin inşası sırasında malzemenin yukarı taşınmasına yarayan bu merdivenler sonradan mezarlıkların muha fızları mollaların işine yaramıştı. Ezan okuyacakları sı rada dama çıkıyorlar ve daha yukarıda olduklarından seslerini daha uzaklardan duyurabiliyorlardı.
Kuzey ucundaki câmiden duvarlar ve uzun müd det dayanamıyacak olan kubbe kalmıştı.
On beş, on altı metre yüksekliğindeki kapı metha li yapının en yüksek kısmı olup, bütün alınlığı ile altı ilâ sekiz metre yüksekliğinde duvarları olan büyük tür beyi aşıyordu. Methalin üstü tamamen çinilerle kap lıydı; büyük boyda olanlar ya düşmüşler, ya da çoğun lukla sökülmüşlerdi. Daha ziyade yerlerinde orta bü yüklükteki çiniler kalmıştı; sütûnların gövdesini süs lüyorlar ve oldukça sağlam bir harç içine gömüldükle rinden ancak küçük parçalar hâlinde sökü I ebi I i yor I a r- dı. içlerinden pek çoğu yaldızlı olduğundan kazınmıştı. Yere düşmüş olan parçalar önce, ölülerini kapının he men yakınına gömen yerliler tarafından mezarların üs tüne -konmak üzere toplanmış, fakat daha sonra ölüleri ni daha ileriye gömmek zorunda kaldıklarından diğer tuğla ve çini parçalarına dokunmamışlardı. Renklerin parlaklığı ve işçiliğin mükemmelliği bakımından Se- merkand'takiler kadar değerli olduklarına şüphem yok.
Mezarlığın güney ucuna inşa edilmiş mütevazi tür beyi Mirza da bizimle birlikte ziyaret etti; bütün tür beler içinde en yeni inşa edilmiş ve en az geniş olanı oydu, içerisine iki kanatlı alçak bir kapıdan giriliyor du; eşiğin yanında kapak taşının üstünde bir müminin adak olarak bıraktığı bir yığın hint darısı gözüküyor du. içerde eşit büyüklükte, paralel olarak yerleştiril miş ve aralarında eşit mesafeler olan dört mezar bul duk. Birincinin sağında bir tuğ dikilmişti: tuğun mız rağı eğilmiş, kurtlar tarafından kemirilmiş ve kudretin ifadesi olan at kuyruğunun kılları dökülmüştü. Bu Tu ğun Emir Hüseyin'in karısı ve iki oğlu ile birlikte yat tığı yeri göstermesi gerekmekteydi: Mirza, «Yüz elli yıl önce ölmüş; on bir yıl boyunca adı hutbelerde o. kunmuş, yani on bir yıl ülkenin mutlak hükümdarı ol muş. Mezar-ı Şerîf'e hac ziyaretine giden ve Ali'nin mezarında duâ eden müminler dönüşte mutlaka ŞehrJ Samane'ye uğrayarak, aynı zamanda büyük bir hüküm dar ve bir velî olan Emir Hüseyin'in türbesind» de iba det ederler;» dedi.
Mirza'ya göre Sultan Sançar.ı Mazi türbenin ya nındaki kapıyı ve diğer yapılan inşa ettirmişti; Emir Temür de sağ cenahı teşkil eden uzaktaki yapıyı ve Abdullah Han da sol cenahı. Kuşto-Sib adında biri de mezarlığın genişlemesinde katkıda bulunmuştu. Kuşto-Sib Müslüman olmıyan bir sultandı.
Değerli bulduğumuz için naklettiğimiz bu rivâyet- lere dikkat edilirse zaman'in tahribine karşı en iyi da yanmış kısımların en eski dönemlere ait olduğu orta ya çıkmaktadır.
Bütün bu yapılar, yirmi beş, yirmi altı santimetre kenarı, dört, beş santimetre kalınlığı olan fırında pişi rilmiş tuğlalardan yapılmıştır. Halka açık yapıların in şasında da aynı tip tuğlalar kullanılmıştı.
Durmadan büyüyen duvar çatlakları arasında rüz gârın uğuldadığı bu türbelerin bakımı ile kimse meş gul değildi; bazen rüzgâr şiddetini arttırarak yapıları hırsla süpürmekteydi. Kaba sıva tamamen dökülüp bi tince de, güzel bir gün sonrası patlak veren bir kasır ga duvarların çökmesine sebep oluyor, harabelerin tek konukları olan aç çakallar bir zamanlar ülkenin hâkim lerinin kemiklerini kemirmek fırsatını buluyorlardı.
Emir Hüseyin'in türbesinin iki kilometre batısın da «Kerkis» göze çarpmaktaydı. Bu, yetmiş beş adım boyunda kenarı olan dikdörtgen bir hisardı; tam or tasında açılmış kapıları ilk dört yanı tam tamına dört •yöne bakmaktaydı; her köşeden ise yuvarlak bir kule çıkıyordu. Doğuya bakan en az zarara uğramış kapı dan girince, artık mevcut olmıyan dama kadar yığıl mış molozlarla dolu bir avluyla karşılaşılıyordu, içte, Kerkiş'in bütün çevresi boyunca bir katlı meskenler ya pılmıştı; en büyükleri kulelerdekinde olmak üzere her mesken bir çok odaya bölünmüştü. Ateş külleri ve koyun izlerinden de belli olduğu gibi, bugün de çoban lar kötü havalarda, ayakta kalabilme dayanıklığını gös terebilmiş tek kapıya sığınıyorlardı.
Kerkis o kadar kötü bir durumdaydı ki, hiç bir odasında kalabilme imkânı yoktu; duvarların çoğu yı kılmış, dam tamamen çökmüştü. Dış tarafları nisbeten yağmacıların elinden veya yılların yıpratıcılığından kurtulmuştu; otuz dokuz santimetre kenarında, on üç santimetre kalınlığında güneşte kurutulmuş tuğlalardan imâl edilmişti. Savunma duvarları için tercihan bu tuğ lalardan kullanıldığına dikkat ettik. Bu yapının inşa sında gösterilen itina, pahalıya mâl olan pişmiş tuğla kullanılması, önemli kişilerin kullanılmasına bırakılan geniş odaları Kenkiş'in Emirlerin emrine verilmiş bir hisar-saray olduğu izlenimini bırakıyordu. Şüphesiz, bir yandan nisbî bir rahat içinde yaşarlarken, diğer yandan canları ve servetlerini düşmanların veya ken di tebâlarıarn bir sürprizinden koruyacak tarzda düşü nerek bu yapıyı gerçekleştirmişlerdi.
Mirza ile, babasından duyduğunu söyleyen genç velîye göre Kerkis, türbesi Amu-Derya üzerinde Ter- mezde olan Abdülakim tarafından inşa ettirilmişti.
Bu Emir'in çılgın gibi sevdiği bir kızı varmış. O zamanlar Şehr-i Samâne sayısız bahçeleri, kumru dolu koruları, içimi nefis sular taşıyan arıkları ile yaşana cak şahâne bir yer olduğundan Emir Abdülakim Ker- kis'i yaptırmıştı. Yazları kızı kırk kız arkadaşı ile bu rada kalırmış. Her akşam Emir yanında adamları Ter- mezden hareket eder, kızının yanına koşar ve eğlence ler, ziyafetler birbirini kovalar, Kerkis'in çevresi rak kasları harekete getiren dümbelek sesleri ile inlermiş; gecenin ilerlemiş saatlarında Emir Termez'e dönermiş. Halk bu saraya kerkis demiş; böylece prensesin yanın daki «Kırk Kız» imâ etmek istemiş. (1).
Ayakta kalan câmiler oldukça genişti; içlerinden
(1) Aynı kelime oyunu Kırgız’ın da bir kurt ve kırk kız dan türediği, efsanesini doğurmuştur.
biri kolaylıkla onarılabilecek durumdaydı. Stil ve kul lanılan malzeme bakımından Karşi veya Buhara'daki câmilerden pek az farkı vardı.
Salavatlı velî Mala-Koca Şehr-i Samâne'nin yok oluşunu bize şöyle nakletti: «Sultan Bâbür bu ülkenin hâkimi olduğu sıralarda Şehr-i Samâne güzel bahçele ri ile kalabalık bir şehirmiş. Orada oturan Bâbür'ün Samüne adında, durmadan kendisinden yeni lütûflar ve armağanlar isteyen bir gözdesi varmış. Emir uzun zaman onun isteklerine boyun eğmiş, olmıyacak dilek lerini yerine getirmiş, fakat sonunda bir kişiye bu ka dar çok lütûf vermenin anlamsız olduğunu anlamış ve gözdesine kötü muamele etmeye başlamış. O da şehri terketmiş, kimseye görünmemiş ve yaşayıp ya şamadığından kimsenin haberi olmamış. Şehri terket. mesinden sonra her gece Bâbür bir sesin kendisine şöyle bağırdığını duyarmış: «Samâne geldi! Bâbür, koş!» (1) Bu sesle iyice rahatsız olan zavallı Emir, u- yuyamaz olmuş, Semâne’nin yaşadığı bu şehirde huzu ru bir türlü bulamayınca Amu'nun sol kıyısına geçmiş ve Be İti'e sığınmış. Tebâsı için çok sevilen bir hüküm dar olduğundan halkı da arkasından gelmiş. Bu olay dan sonra şehirde hiç kimse oturmaz olmuş; zamanla da evler ve diğer yapılar yıkılmış, arıklar çamurla dol muş ve Şehr-i Samâne, Emir Hüseyin'in türbesi yanı na ölülerini gömmeye getirenlerden başka kimsenin uğramadığı bir ölü şehir hâline gelmiş.»
Daha sonra Mala Koca şunları diyerek sözü bitir di: «Bunları, elli yıl önce maalesef bir savaş sırasında kaybolan bir kitaptan okuyan babamdan öğrendim.»
işte bu yöre halkından elde edebildiğimiz bilgiler bundan ibarettir.
Salavat köyünde günlerce kaldık; gündüz harabe-
(1) Orijinal metinde aynen Türkçe olarak yazılmıştır: (Ç.)lere gidiyor, geceleyin köye dönüyorduk. Capus ayak ta kalan yapılardan en ilgi çekenlerinin krokilerini çı karttı, nisbeten doğru bir planlarımın yapılabilmesi için ancak ayakla veya iple ölçü alabildi. (1)
Çalışmamız sırasında kimse gelip işimize karış madı, harabe daima ıssızdı. Sadece, şehirli olduğun dan bir avcının göz keskinliğine sahip bulunmayan Abdulzair'in vahşi hayvanlar sanarak bize «Ayılar ge liyor! ayılar geliyor!» diye bağırarak gösterdiği bir ça kal sürüsünden başka bir ziyaretçimiz olmadı.
Harem dairesinden dışarı çıkmadığı için ziyareti miz mümkün olmıyan yaşlı velîye sorular soramama- mızdan dolayı üzüldük. Bir kapının aralığından değ' neğine dayanmış olarak kendisini gördük; sırtında kü çük bir 'kız zorlukla ilerliyordu. Göğsüne yayıfmış u- zun beyaz sakalı kendisine saygıdeğer bir hava veri yordu. Bu yaşlı adam bize mutlaka daha ilgi çekici şeyler anlatacak ve Şehr-i Samâne hakkında oğlunun naklettiklerinden çok daha makul bir şeyler söyliyebi- lecek durumdaydı. Belh yöresinin tarihine büyük önem de yeni belgeler verecek olan kazılar yapamayışımız da üzünülmeyecek gibi değildir; zira, Belh'de olduğu giıbi, İslâm dönemine ait harabelerin altında muhteme len Yunan - Belh döneminin harabeleri bulunmaktadır, üstelik oraların Zerdüşt'ün ülkesi olduğunu da unut mamak gerekir.
Bize göre, susuzluk bu yörenin yavaş yavaş ıssıız iaşmasına önemli katkıda bulunmuştur. Başka herhan gi bir yerde olduğu gibi burada da yağmur toprağın tam anlamıyla verimli olmasına yetmiyor, ve insanoğlu çeltik, buğday ve darı tarlaları için gerekli olan suyu, kısın hemen hemen görünmez, yazın ise taşkın olan
(1) Boğucu bir sıcaK vardı; 12 Nisan öğleden sonra göl- ğede termometre 38°C gösteriyorduırmaklardan ödünç almak zorunda kahyordu; dolayısıy la su seviyesi ne kadar alçak olursa o kadar zahmetli sulama meseleleri ortaya çıkıyordu. Dağlardaki orman ların azalması, hava cereyanlarının yönünün değişme si veya başka bir meteorolojik olay sonucu su seviyesi nin azalması ki bu bölgede söz konusu olan buour, a- karsular tarlalara erişmek için daha fazla eğime ihti yaç gösterince çiftçiler arıklarının derinliğini ve uzun luğunu arttırmak zorunda kalmaktadırlar. Durmadan artan bu fazladan çalışmaya bir de, Asya'nın sahip ol duğu özel katliamiı savaşlar sonucu nüfusun giderek azalması da eklenince Surkan vadisi insanlarının ka nalların bakımtı ve genişletilmesi için gerekli işgücünü temin edememesi ve bu yeni şartlar altında mevcudi yetlerini devam ettirebilmeleri için savaşı çok yorucu bulmaları anlaşılabilir. Bu arada fâtiıhlerin tahrip ettik leri şeyleri yeniden kurmaktan vazgeçmeleri; tarlala rını ve mezarlarını terkederek, bir miktar taze su ol maksızın acımasız bir üvey ana olan toprakları bıraka rak daha uygun yer aramaları tabiî olmaktadır.
Kısacası ileri sürdüğümüz sebepler yüzünden Bu hara'da ve Orta Asya'da durmadan yer değiştirmeler olagelmektedir. Biz bile yolculuğumuz sırasında böyle göçlere tanık olduk. Amu kıyılarında tarım için «daha »yi bir yer» arayan bir Türkmen aşiretine raslamış ve Guzar ile Karşi arasında, vadide su çok azaldığından ve kanalların bakımı artık çok zahmetli gelmeye baş ladığından halkı tarafından yeni terkedilmiş bir köy görmüştük.
Surkan vadisinin boşalması, sanayiiden mahrum insanın kendisini çok zayıf hissetmesi ve tabiat tara fından önüne çıkarılan engeller karşısında gerilemesi ni gösteren hayat kavgasını temsil eden menkıbeler den biri olarak kabul edilebilir.
Belki de başka bir faraziye ileri »üremediğimizden,, bir zamanlar çok kalabalık bir insan topluluğunun yaşa, dığı yerlerde nasıl bir yalnızlık duygusuna kapıldığı mızı, çok eski bir ırkın «yıpranması» sonucu atılım ve enerjisini kaybetmesi ile açıklıyabiliriz.
