Termiz davlat pedagogika instituti maktabgacha ta'lim fakulteti shoberdeyeva sitoraning ifodali o'qish fanidan tayyorlagan mustaqil ishi

Intonasiya haqida umumiy ma'lumot.

Ma'lumki, nutq tafakkur mahsulidir. Kishi fikri yoki maqsadini ikkinchi bir kishiga so'zlar vositasida yetkazib, o'zaro fikr almashadi,aloqada bo'ladi va kayfiyatini ifoda etadi. fikr – tuyg'ular, maqsad-intilishlar, his-hayajonlar boshqalarga ovoz tovlanishi orqali ham yetib boradi. Muayyan istak, niyat-intilish, haakat natijasida yuzaga keluvchi ana shu ovoz tovlanishlariga intonasiya deyiladi.

Ifodali o'qish jarayonida intonasiyaning ahamiyati katta.
Badiiy asarda intonasiya orqali qahramonlarning turli kayfiyati, ichik kechinmasi ifodalanadi. Ayniqsa, poetik asarlarning ritmik ohangdorligini tinglovchiga yetkazishda intonasiya katta rol o'ynaydi.
Intonasiyaning muhim xususiyatlaridan biri shundaki, ta'kidlanganidek u asar mazmuni, avtor maqsadi, fikr-tuyg'usi hamda kayfiyatidan tabiiy ravishda kelib chiqadi.


Badiiy asarlarni ifodali o'qishda nutq san'atining ahamiyati.

Tinglovchiga asarning g'oyaviy mazmunini, muallifning hayot haqidagi fikr-mulohazalarini, qahramonlarning ichki hissiyotlarini yetkazish ifodali o'qish oldiga qo'yiladigan asosiy vazifadir. Shu maqsadda har bir talaba ifodali o'qishning o'ziga xos xususiyatlarini mukammal o'rganishi kerak. Uni puxta o'zlashtirgan kishining nutqi ravon, shirali bo'lib, o'z fikrini tinglovchilarga to'g'ri va izchil yetkaza oladi.

To'g'ri, badiiy asarlarning hammasi ham bir xilda o'qilavermaydi. Har qanday asarni ifodali o'qish uning janr xususiyatlari va kompozision tuzilishiga ko'ra belgilanadi. O'qituvchi asarni ifodali o'qisha kirishishdan oldin uning g'oyaviy mazmunini, obrazlar tizimini va badiiy xususiyatlarini chuqur o'rganishi lozim.
She'riy asarlarni ifodali o'qishning o'ziga xos xususiyatlari o'qiladigan asarning janri, ritmi, qofiyalanish tartibi va band qurilishiga bog'liq.


Ritm haqida umumiy ma'lumot.

Ritm grekcha ( rhuthmos–ritmos) so'zidan olingan bo'lib, vazifadosh, ohangdosh degan ma'nolarni anglatadi. Ritm ifodali o'qishda katta o'rin tutadi.

Badiiy adabiyotda, ayniqsa, she'riyatda misradagi kichik bo'laklarning bir-biriga monand ravishda takrorlanib kelishi ritmni hosil qiladi.masalan, barmoq tizimidagi she'rlarda ritm, turoq, qofiya, radiflar yordamida va misralardagi hijolarning bir tekisda takrorlanishidan maydonga keladi. Aruz tizimiga mansub she'rlarda esa, ritm, cho'ziq va qisqa hijolarning bir xil tartibda takrorlanishidan hosil bo'ladi. Erkin she'rlarda har bir satr zinapoya shaklida bo'laklarga bo'lib yoziladi va ularni o'qiganda mazmunga qarab, ritm saqlanadi.
Poeziyada ritmni bir-necha ichki turlarga bo'lib ko'rsatish mumkin. Masalan, band (strofa) ritmi, alleterasion ritm, anafora ritmi, intonasion ritm, ijrochilik pauzalariga bog'liq bo'lgan ritmlar va boshqalar. Biz bulardan band ritmi, alleterasion ritm va anafora ritmi haqida fikr yuritish bilan cheklanamiz.
Band ritmi. O'zbek poeziyasida band qurilishi bilan bog'liq ritm band ritmi deb ataladi. Bandlarning qofiyalanish tartibi har-xil bo'lib, ular o'ziga xos ritm hosil qiladi. Masalan, Masnaviy:
Vodiylarni yayovkezganda, - a
Bir ajib his bor edi menda...-a
Chappar urib gullagan bog'in, -b
O'par edim Vatan tuprog'in. –b
Odamlardan tinglab hikoya –v
O'sar edi shoirda g'oya...-v