Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti "moliya" kafedrasi

4. Hujjatlarning aylanishi. 
Xo‘jalik jarayoni sodir etilganini isbotlovchi yoki jarayon sodir etilishiga asos bo‘luvchi 
hujjatlar bir necha ma’sul shaxslarda, bo‘limlarda, korxonalarda xarakatda bo‘ladi va o‘z 
mo‘ljali bo‘yicha xizmat qilib bo‘lganidan so‘ng, belgilangan tartibda arxivga topshiriladi, ya’ni 
hujjat aylanishi sodir bo‘ladi. Demak, hujjat aylanishi-birlamchi hujjatlarni tuzilib, ularni qayta 
ishlab va umumlashtirib, guruhlashdan so‘ng, arxivga topshirilguncha xarakatidir. 
Buxgalteriyaga kelib tushgan hujjatlar majburiy tekshiruvdan o‘tishi kerak. Hujjatni 
tekshirishda qo‘yidagilarni e’tiborga olish kerak bo‘ladi: 
SHakl nuktai nazaridan (hujjat to‘g‘ri to‘ldirilganligi, hamma rekvizitlar mavjudligi, 
to‘liqligi). 
Mazmun tuktai nazaridan (hujjatlashtirilayotgan jarayon qonuniyligi, iqtisodiy 
mazmunga ega ekanligi alohida ko‘rsatkichlar mantiqiy bog‘liqligi, arifmetik xatolar yo‘qligi). 
Iktisodiy mantiqsiz, qonunga xilof hujjat jarayonlari aks ettirilgan hujjatlar 
rasmiylashtirishga va jarayonni bajarilishiga qabul qilinmaydi. Bunday hujjatlar tegishli qaror 
qabul qilish uchun korxona boshqarma buxgalteriyalariga topshirilishi shart. 
Kayta ishlangan hujjatlarga albatta tegishli belgi qo‘yilishi lozim. Bu bilan hujjatni yana 
qayta ishlash oldi olinadi. Agar hujjat qo‘lda qayta ishlansa, hisob registriga yozilgan muddati, 
agar qayta ishlash hisoblash qurilmasi orqali amalga oshirilsa, ularni qayta ishlashga javobgar 
nazoratchi shtamp orqali belgi qo‘yadi. 
Kassa jarayonlariga asos bo‘luvchi kassa kirim va chiqim orderlariga, to‘lov 
vedomotslariga jarayon amalga oshirilgan zahoti qo‘lda e shtampda «olindi» yoki «to‘landi» 
degan so‘zlar muddatni (kun, oy, yil) ko‘rsatilib aks ettirilish shart. 
Buxgalteriya hisobida hujjatlar xarakati, ya’ni tashkil etish yoki boshqa korxonalar, 
tashkilotlar, muassasalardan hisobga, qayta ishlashga, arxivga uzatish uchun olinishi ro‘yxat 
bilan tartibga solinadi. 
Hujjat aylanishi ro‘yxatini tuzish ishlarini bosh buxgalter tashkil etadi va hujjat aylanishi 
ro‘yxati korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi. 
Eldon S. Hendrikson Michael F. Van Breda. Accounting theory asarida quyidagi fikrlarni 
bildirishgan: