Termiz davlat universiteti metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish asoslari

3-jadval – SI ning maxsus nom va belgilanishga ega bo‘lgan hosilaviy 
birliklari 
Kattalik 
Birlik 
Nomi 
O‘lchamligi 
Nomi 
Belgisi 
SI ning asosiy va 
hosilaviy 
birliklari orqali 
ifodalanishi 
Yassi burchak 
l 
Radian 
rad 
m

m
-1=
l 
Fazoviy burchak 
l 
steradian 
sr 
m
2

m
-2
=l 
Chastota 
T
-1
gers 
Hz 
s
-1
Kuch 
LMT
-2
nyuton 
N 
m

kg

s
-2
Bosim 
L
-1
MT
-2
paskal 
Pa 
m
-1

kg

s
-2
Energiya, ish, is-
siqlik miqdori 
L
2
MT
-2
djoul 
J 
m
2

kg

s
-2
Quvvat 
L
2
MT
-3
vatt 
W 
m
2

kg

s
-3
Elektr zaryadi, elektr 
miqdori 
TI
kulon 
S 
s

A 
Elektr kuchlanish, 
elektr potensial, 
L
2
MT
-3
I
-1
volt 
V 
m
2

kg

s
-3
-A
-1

---

48 
elektr 
potensiallarayirmasi, 
elektr yurituvchi 
kuch 
Elektr sig‘im 
L
-2
M 
-1
T
4
I
2
farad 
F 
m
-2

kg
-1
s
4
A
2
Elektr qarshilik 
L
2
M
-1
T
3
I
2
om 
Ω 
m
2

kg

s
-3
A
2
Elektr 
o‘tkazuvchanlik 
L
-2
M
1
T
-3
I
-2
simens 
S 
m
-2

kg
-1

s
3
A
-2
Magnit 
induksiyasining 
oqimi, magnit oqimi 
L
2
MT
-2
I
-1
veber 
Wb 
m
2

kg

s
-2

A
-1
Magnit oqimining 
zichligi, magnit 
induksiyasi 
MT
-2
I
-1
tesla 
T 
kg

s
-2

A
-1
Induktivlik, o‘zaro 
induktivlik 
L
2
MT
-2
I
-2
genri 
H 
m
2

kg

s
-2

A
-2
Selsiy temperaturasi 
θ
Selsiy gradusi 
0
S 
K 
Yorug‘lik oqimi 
J
lyumen 
lm 
cd

sr 
Yoritilganlik 
L
-2
J
lyuks 
Ix 
m 
-2

cd

sr 
Radioaktiv 
manbadagi 
nuklidlarningaktivlig
i(radionuklidning 
aktivligi) 
T
-1
 
bekkerel 
Bq 
s
-1
Ionlovchi 
nurlanishning 
yutilgan dozasi, 
kerma 
L
2
T
-2 
grey 
Gy 
m
2
s
-2
Ionlovchi 
nurlanishning 
ekvivalent dozasi, 
ionlovchi 
nurlanishning 
effektiv dozasi 
L
2
T
-2
 
zivert 
Sv 
m
2
s
-2
Katalizator aktivligi 
NT
-1
 
katal 
kat 
mol-s
-1
Izohlar: 
1
. 3-jadvalga yassi burchak birligi - radian va fazoviy burchak birligi – 
steradian kiritilgan. 
2
. Xalqaro birliklar tizimini 1960 yili O‘lchovlar va tarozilar XI Bosh 
konferensiyasida qabul qilishda uchta birliklar sinfi kirar edi: asosiy, hosilaviy va 
qo‘shimcha (radian va steradian). O‘TBK radian va steradian birligini 
«qo‘shimcha» deb tasnifladi, uning asosiy yoki hosilaviy ekanligi tug‘risidagi 
masalani ochiq qoldirdi. Bu birliklarning ikkilanma tushunishni bartaraf qilish 
maqsadida O‘lchovlar va tarozilar xalqaro komiteti 1980 yil (1 - tavsiya) 
qo‘shimcha SI birliklari sinfini o‘lchamsiz hosilaviy birliklar sinfi deb 
tushunishni qaror qildi, O‘TBK hosilaviy SI birliklari uchun ifodalarda ularni 
qo‘llash yoki qo‘llanmaslikni ochiq qoldirdi. 1995 yil XX O‘TBK (8-qaror) SI 
dan qo‘shimcha birliklar sinfini olib tashlashga, boshqa hosilaviy SI birliklari 
uchun ifodalarda qo‘llanish yoki qo‘llanilmasligi mumkin bo‘lgan (zaruriyatga 

---

49 
ko‘ra) radian va steradianni SI ning o‘lchamsiz hosilaviy birliklari deb atashga 
qaror qildi. 
Xalqaro birliklar tizimi birliklarini o‘nli karrali va ulushli birliklarining 
nomlari va belgilarini hosil qilish qoidalari 
SI ning o‘nli karrali va ulushli birliklarining nomlari va belgilanishi 4-jadvalda 
keltirilgan ko‘paytuvchi va old qo‘shimchalar yordamida hosil qilinadi. 
4-jadval - SI ning o‘nli karrali va ulushli birliklarning nomlari va 
belgilanishini hosil qilish uchun foydalaniladigan ko‘paytuvchi va old 
qo‘shimchalar 
O‘nli 
ko‘paytuvchi 
Old 
qo‘shimch
a 
Old 
qo‘shimcha 
belgisi 
O‘nli 
ko‘paytuv
chi 
Old 
qo‘shimcha 
Old 
qo‘shimch
a belgisi 
10
24
iota 
Y 
10
-1
detsi 
d 
10
21
zetta 
Z 
10
-2
santi 
s 
10
18
eksa 
YE 
10
-3
milli 
m 
10
15
peta 
R 
10
-6
mikro 
μ
10
12
tera 
T 
10
-9
nano 
n 
10
9
giga 
G 
10
-12
piko 
p 
10
6
mega 
M 
10
-15
femto 
f 
10
3
kilo 
k 
10
-18
atto 
a 
10
2
gekto 
h 
10
-21
zepto 
z 
10
1
deka 
da 
10
-24
iokto 
y 
Birlikning nomiga yoki belgisiga ikki yoki undan ko‘proq old 
ko‘shimchalarni ketma-ket qo‘shishga yo‘l qo‘yilmaydi. Masalan, birlik nomi 
mikromikrofarad o‘rniga pikofarad yozilishi kerak. 
Izohlar: 
1. Asosiy birlikning nomi - kilogramm "kilo" old qo‘shimchasiga ega 
bo‘lganligi sababli massani karrali va ulushli birliklarini hosil qilish uchun 
massaning ulushli birligi – gramm (0,001 kg) ishlatiladi va old qo‘shimchalar 
"gramm" so‘ziga qo‘shilibyozilishi lozim, masalan, mikrokilogramm (µkg) 
o‘rniga milligramm (mg). 
2. Massaning ulushli birligi - grammni old qo‘shimchasiz ishlatish ruxsat 
etiladi (birlikning belgisi - g). 
Old qo‘shimcha yoki uning belgisi birlikning nomiga, yoki mos holda, 
belgisiga qo‘shib yozilishi lozim. 
Agar birlik birliklar ko‘paytmasi yoki nisbati ko‘rinishida to’zilgan bo‘lsa, 
u holda old qo‘shimchani yoki uning belgisini ko‘paytma yoki nisbatga kiruvchi 
birinchi birlik nomiga yoki belgisiga ko‘shib yozish lozim. 
Tug‘ri:
kilopaskal-sekunda 
taqsim metr
(kPa·s/m). 
Noto‘g‘ri:
paskal-kilosekunda 
taqsim metr 
(Pa·ks/m). 
Asoslangan hollarda, bunday birliklar keng tarqalgan hollarda bandning 
birinchi qismiga muvofiq to’zilgan birliklarga o‘tish qiyin bo‘lsa, old 

---

50 
qo‘shimchani ko‘paytmaning ikkinchi ko‘paytuvchisiga yoki nisbatning 
maxrajida ishlatilishiga ruxsat etiladi, yani masalan: tonna-kilometr (t

km), volt 
taqsim santimetr (V/cm), amper taqsim millimetr kvadrat (A/mm). 
Darajaga ko‘tarilgan birlikning karrali va ulushli birliklar nomi old 
qo‘shimchani asosiy birlik nomiga qo‘shib yozish bilan hosil kilinadi Masalan, 
yuza birligining karrali yoki ulushli birligini hosil qilish uchun old qo‘shimchani 
asosiy birlik - metrga qo‘shish kerak: kilometrning kvadrati, santimetrning 
kvadrati va h.k. 
Darajaga ko‘tarilgan birlik olingan karrali va ulushli birliklarining 
belgilarini shu daraja ko‘rsatkichini mazkur birlikdan olingan karra yoki ulush 
belgisiga qo‘shib to’zish lozim, shunda ko‘rsatgich karrali (yoki ulushli) 
birlikning (old qo‘shimcha bilan birga) darajaga ko‘tarilganligini ifodalaydi. 
Misollar
1. 5 km
2
=5(10
3
m)
2
=5

10
6
 m
2 
2. 250 cm
3
/s=250(10
-2
m)
3
/s=250

10
-6 
m
3
/s 
3. 0,002 cm
-1
=0,002(10
-2
m)
-
1=0,002

100 m
-1
=0,2 m
-1
 
Kattaliklar kiymatini yozish uchun birliklarni xarflar bilan yoki maxsus 
belgilar (...°, ...', ...") bilan belgilash lozim.
Birliklarning harfli belgilari to‘g‘ri shrift bilan bosilishi kerak. Birliklar 
belgilarida nuqta qisqartirish belgisi sifatida qo‘yilmaydi. 
Birliklarning belgilari kattaliklarning raqamli qiymatlaridan keyin shu 
satrda (boshqa satrga o‘tkazmasdan) joylashtirilishi lozim. Agar birlik belgisi 
oldidagi sonli qiymat egri chiziqli kasr ko‘rinishida bo‘lsa, u qavsga olinishi 
kerak. 
Sonning oxirgi raqami va birlikning belgisi orasida bir harfli ochiq joy 
qoldirish lozim. 
To‘g‘ri:
100 kW
80% 
20 °S 
(1/60) s
-1
 
Notug‘ri:
100kW 
80%
20°S 
l/60/s
-1
.
Istesno hollarida satr ustiga ko‘tarilib qo‘yiladigan maxsus belgi va son 
o‘rtasida ochiq joy qoldirilmaydi. 
To‘g‘ri: 
20°. 
Noto‘g‘ri: 
20 °. 
Kattalikning sonli qiymatida o‘nli kasr borligida birlikning belgisini 
hamma raqamlardan keyin joylashtirish lozim. 
Tug‘ri: 
423,06m 
5,758°
yoki 
5°45,48'
yoki 
5
0
45'28,8".
Notug‘ri:
423 m0,6
5°758
yoki 
5°45',48
yoki 
5°45'28",8.
Kattaliklar qiymatlari chegaraviy og‘ishlari bilan ko‘rsatilganda sonli 
qiymatlari chegaraviy olishlari bilan qavs ichiga olinishi lozim va birlikning 
belgisi qavsdan keyin qo‘yilishi lozim. Yoki birliklar belgisi kattalikning sonli 
kiymatidan keyin va uning chegaraviy og‘ishidan keyin qo‘yilishi lozim. 

---

51 
To‘g‘ri:
(100,0±0,1)kg 
50g±1 g. 
Noto‘g‘ri: 
100,0 ±0,1 kg 
50±1g. 
Birliklar belgisini jadvalning ustun sarlavhalarida va satr nomlarida 
(yonboshlarida) qo‘llanilishiga yul qo‘yiladi. 
1-misol
Nominal sarf, m
3
/h
Ko‘rsatuvlarning, 
yuqori chegarasi, t
3
Rolikning oxirgi 
o‘ngtomonidagi bo‘linmasining 
qiymati, t
3
, ko‘pi bilan
40 va 60
100 000
0,002
100, 160, 250, 400, 
600 va 1 000
1 000 000
0,02
2500, 4 000, 6000 va 
10 000
10 000 000
0,2
2 - 
misol
Ko‘rsatkich nomi
Tortish quvvatidagi qiymati, kW
18
25
37
Tashqi o‘lchamlari, mm: 
uzunlik 
Eni 
Balandligi 
Koliya, mm 
Oraliq, mm
3080 
1430 
2 190 
1090
275
3500 
1 685 
2745 
1 340 
640
4090
2395
2770 
1 823 
 345
Birliklar belgilarini formuladagi kattaliklarning belgilariga berilgan 
izoxlarda qo‘llash ruxsat etiladi. Birliklar belgilarini kattaliklar o‘rtasidagi yoki 
ularning son qiymatlari o‘rtasidagi bog‘lanishni ifodalovchi harflar shaklida 
keltirilgan formulalar bilan bir satrda joylashtirishga yo‘l qo‘yilmaydi. 
To‘g‘ri. 
v = 3,6 s/t, 
bu yerda v — tezlik, 
km/h; 
 s - masofa, m; 
 t - vaqt, s. 
Noto‘g‘ri:
v - 3,6 s/t km/h,
bu yerda
s- masofa, m, 
t - vaqt, s. 
Ko‘paytmaga kiruvchi birliklarning harfli belgilarinikupaytma belgilaridek 
o‘rta chizig‘igaqo‘yilgan nuktalar bilan ajratish lozim. Bu maqsadda «x» 
belgisidan foydalanish mumkin emas. 
To‘g‘ri:
N·m 
A·m
2 
Pa·s
 
Noto‘g‘ri: 
Nm 
Am
2 
Pas 

---

52 
Ko‘paytmaga kiruvchi birliklarning harfli belgilarini, agar bu 
anglashilmovchilikka olib kelmasa ochik joy qoldirib ajratishga yo‘l qo‘yiladi. 
Birliklar nisbatining harfli belgilarida bo‘lish belgisi sifatida faqat bitta 
qiya yoki gorizontal chiziq ishlatilishi lozim. Birliklar belgisining ko‘paytmasi
sifatida darajaga (musbat va manfiy) ko‘tarilgan birliklar belgisini qo‘llanilishi 
mumkin.
Nisbatga kiruvchi birlikning birontasiga manfiy daraja ko‘rinishida belgi 
kiritilgan bo‘lsa (masalan s
-1
, m
-1
, K
-1
, s
-1
) unda qiya yoki gorizontal chiziqni 
qo‘llashga yo‘l qo‘yilmaydi. 
To‘g‘ri:
W·m
-2
·K
-1 
k
m
W

2
 
Noto‘g‘ri: 
W/m
2
/K 
K
m
W
2
 
Qiya chiziq qo‘llanilganda suratdagi va maxrajdagi birliklar belgilarini bir 
satrda joylashtirish lozim, maxrajdagi birliklar belgilarining ko‘paytmasini qavs 
ichiga olish lozim. 
To‘g‘ri: 
m/s
W/(m·K). 
Noto‘g‘ri: 
s
m
W/m·K. 
Ikki va undan ortiq birliklardan tashkil topgan hosilaviy birlik 
ko‘rsatilganda birliklarning belgisini va nomlarini kombinatsiyalash yoki bir 
birliklarning belgisini, boshqalarning nomlarinikeltirishgayo‘l qo‘yilmaydi. 
To‘g‘ri: 
80 km/h 
80
kilometr soatiga . 
Noto‘g‘ri: 
80 km/soat
80
km soatiga. 

---

53 
Maxsus belgilar birikmalarini ...°, ...', ...", % va 
°/
oo
birliklarni harfli 
belgilari bilan birgalikda ishlatishga yo‘l qo‘yiladi, masalan, ...°/s.