Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti ekologiya va tuproqshunoslik kafedrasi

III. BOB O'ZBEKISTONLIK OLIMLARNING AGROKIMYO RIVOJLANISHIDA QO'SHGAN XISSALARI
2.1. Chirindi nazariyasining paydo bo'lishi
Tuproqqa tushadigan organik qoldiqlar, aytilgandek, turli biokimyoviy va fizik - kimyoviy jarayonlar natijasida ularning asosiy qismi oxirgi mahsulotlar (CO2, H2O, va va oddiy tuzlar) ga qadar oksidlanib minerallashadi, bir qismi esa murakkab o’zgarishlarga uchrab tuproqning o’ziga xos gumusli moddalarini hosil qiladi. Bu jarayonga gumusga aylanish deb ataladi.
Gumus va chirindi moddalarning hosil bo’lishi haqidagi ko’plab tatqiqotlar olib borilishiga qaramasdan, hozirga qadarli gumus paydo bo’lish mexanizmi haqida munozarali fikrlar mavjud.
Organik qoldiqlar turli birikmalarning mikrobiologik oksidlanish sikli (davri) nisbatan yaxshi o’rganilgan bo’lsa -da, gumus hosil bo’lishida o’simlik qoldiqlarining har xil tarkibiy qismining biokimyoviy transformatsiyasi (o’zgarishi) yetarli tadqiq etilmagan. Shuning uchun bu jarayonlar sohasida mavjud sxemalar faraziy harakterga ega. Gumus va gumus kislotalarining hosil bo’lish yo’llari va mexanizmi qadimdan boshlab tadqiqotchilarni qiziqtirib kelgan. Dastlab, gumus moddalar tabiatini kimyoviy analizlar natijasida o’rganishga katta e’tibor berilgan. XIX asrning oxiriga kelib turli analizlar bilan bir qatorda tuproq gumusining sintezi haqidagi ma’lumotlar yoritila boshlandi. Gumus hosil bo’lishi haqidagi dastlabki biologik nazariya asoschisi M.V.Lomonosov hisoblanadi. Olim o’zining 1761 yilda yozilgan “Chirindining kel’b chiqishi haqida” asarida tuproq chirindisi “vaqt o’tishi bilan hayvon va o’simlik qoldiqlari chirishi” natijasida hosil bo’lgan deb ta’kidlaydi. Shu davrda shved olimi I.G.Valerius o’zining “Dehqonchilikning kimyoviy asoslari” (1761) asarida chirindi haqidagi dastlabki tushunchani ham beradi. Uning ko’rsatishicha, “chirindi g’ovak, ko’pincha qoramtir tusli yer (tuproq) bo’lib, suvni singdirganda kuchli ko’pchiydi va bulutsimon holga, quriganda esa changsimon holatga o’tadi.
Turli moddalarni singdirib o’simliklarning o’sishida katta ahamiyatga ega”. Valerius chirindining kelib chiqishini qisqacha tushuntirib, “chirindi o’simliklarning parchalanishi natijasida paydo bo’lgan” deb ta’kidlaydi.
Keyinchalik P.A.Kostichev o’zining qator eksperimental tajribalari asosida tuproqning organik moddalari turli jonivorlar va o’simliklar organizmlari ayniqsa mikroorganizmlarning yashash sharoiti mahsuli ekanligini isbotlaydi. P.A.Kostichevning bu ishlari S.P.Krakov va uning shogirdi A.G.Trusov tomonidan davom ettirildi. Trusov taxminicha organizmlar yengil o’zlashtiriladigan organik kislotalar gumus moddalarning bilvosita manbai hisoblanadi.
Chunki bu organik kislotalar mikroorganizmlar plazmasiga aylanadi. Lignin, oshlovchi moddalar va boshqa qator aromatik tabiatga ega bo’lgan va qiyin o’zlashtiriladigan organik moddalar gumus moddalarning bevosita manbaidir. Bu moddalarning parchalanish mahsulotlari oksidlanadi, kondensatlanadi (quyuqlashadi) va qoramtir rangli murakkab gumus moddalarga aylanadi.
L.S.Mayard (1912, 1917) laboratoriya sharoitida aminokislotalar bilan uglevodlar aralashmasidan gumusga o’xshash qoramtir moddalar ajratib oladi. V.R.Vilyams (1897, 1914, 1939) gumus hosil bo’lishini oliy organizmlardagi organik moddalar sintezi hamda ular nobud bo’lgach, mikroorganizmlar tomonidan parchalanishdan iborat galma-gal sodir bo’ladigan jarayon deb qaraydi. Biokimyoviy jarayonlarning borishi, ayniqsa tuproq gumusining kimyoviy tarkibi, Vilyams bo’yicha yashil va xlorofillsiz o’simliklarning biologik gruppalari (formatsiyalari) ning tipi bilan bog’liq. Jumladan, daraxtsimon o’simliklar va ular bilan bog’liq bo’lgan zamburug’lar, aktinomitsetlar va anaerob bakteriyalar ta’sirida suvda eriydigan kren kislotasi (fulvokislota) sintezlanadi. Ana shunday sharoitda podzol tuproqlar paydo bo’ladi. O’tsimon o’simliklar va ular bilan bog’liq holda yashaydigan aerob va anaerob mikroorganizmlar ta’sirida ulmin kislotasi (qo’ng’ir guminlar), dasht o’tsimon o’simliklari formatsiyasi aerob mikroorganizmlar ishtirokida gumin kislotasini hosil qiladi. V.R.Vilyamsning bu sxemasi umumiy bo’lsada, ammo unda gumus paydo bo’lishining kompleks faktorlari, jumladan organik moddalar manbai, ularni parchalashda ishtirok etadigan organizmlar va chirindi paydo bo’lish sharoitlariga katta e’tibor berilgan.
V.R.Vilyamsning gumus kislotalari organizmlarning ekzoenzimlar (sirtqi achitqi) lardan iborat, degan fikri xato edi.
Ko’mir va torf kimyosi tadqiqotchilari (J.Fisher va G.Shreder, 1921, 1922; V.Fuks, 1931, 1939) gumusning biokimyoviy hosil bo’lish konsepsiyasiga qarama - qarshi fikrlarni aytdilar. Ular ko’rsatishicha o’simlik qoldiqlari tarkibidagi lignin moddalari deyarli o’zgarmagan holda chirindi tarkibiga lignin moddalari deyarli o’zgarmagan holda chirindi tarkibiga kirib, uning asosini tashkil etadi.
Gumus hosil bo‘lish jarayonlari haqidagi hozirgi zamon konsepsiyalari. Gumus hosil bo’lishida ishtirok etadigan turli tartibli o’simlik qoldiqlarining biokimyoviy o’zgarish jarayonlari yetarli o’rganilmagan. Shuning uchun ham bu jarayonning borish sxemasini tushuntirish, ko’pincha faraziy xususiyatga ega. Gumus hosil bo’lish haqidagi hozirgi zamon asosiy nuqtai nazarlar haqida to’xtab o’tamiz.
Kondensatlanish (polimerlanish) natijasida gumus hosil bo‘lish konsepsiyasi. Bu faraz dastlab A.G.Trusov tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, keyinchalik M.M.Kononova boshliq bir gruppa olimlar rivojlantirdi. Ana shu nuqtai - nazarga ko’ra gumus hosil bo’lish jarayoni quyidagicha tushuntiriladi. Ana shu nuqta - nazarga ko’ra gumus hosil bo’lish jarayoni quyidagicha tushuntiriladi. Chirindi gumus hosil bo’lishida oqsillarning parchalanishidan hosil bo’lgan perro - C4H5N va benzol C6H6 kabi monomerlarning oksidlanish va kondensatlanishidan hamda lignin va oshlovchi moddalarning parchalanishidan yuzaga keladigan fenol C6H5OH va xinon (C6H2O5) singari oddiy moddalarning fermentlar ta’sirida va ishtirokida polimerlashib sintezlanishidan paydo bo’ladi [35]. M.M.Kononova va F.Flyayg fikricha, bu jarayonda monomerlar bilan bir qatorda yuqori molekulyar (lignin va oqsillar kabi) moddalarning ayrim fermentlari ham ishtirok etadi. Bu faraziyaga ko’ra gumus moddalarning fulvokislotalari gumus hosil bo’lish jarayonining dastlabki davrida past molekulyar bo’lib, keyinchalik bu protsessning rivojlanishi natijasida kondensatlanib (polimerlanib) yuqori molekulyar moddaga aylanadi. Demak, fulvokislotalar gumus hosil bo’lish jarayonining boshlang’ich davrida paydo bo’lgan organik kislota bo’lib, gumin kislotadan sifat jihatidan farq qiladi.
Gumus hosil bo‘lishning biokimyoviy oksidlanish konsepsiyasi. Bu nuqtai nazardan dastlab I.V.Tyurin 1930 yillarda taklif etgan bo’lib, keyinchalik L.I.Aleksandrova tomonidan rivojlantirdi. Ana shu konsepsiyatsiyaga ko’ra gumus hosil bo’lishi murakkab biofizik - kimyoviy jarayon bo’lib, bunda organik qoldiqlardagi yuqori molekulyar holatdagi oraliq mahsulotlarning parchalanishidan o’ziga xos yuqori sinfli murakkab organik birikmalar - gumusli kislotalar hosil bo’ladi. Gumus hosil bo’lishida sekin boradigan biokimyoviy oksidlanish jarayonlari yo’naltiruvchi ahamiyatga ega bo’lib natijada qator yuqori mollekulyar organik kislotalar sistemasi yuzaga keladi. Uzoq davom etadigan vaqtda gumin kislotalari molekulalarining shakllanishi kondensatlanishi natijasi emas, balki yangi paydo bo’lgan gumin kislotasi makromolekulalarining kambarqaror qismi hisobida ro’y beradi. Gumin kislotalarning murakkab sistemasi o’simlik qoldiqlari tarkibidagi kul elementlari va tuproqning mineral qismi bilan o’zaro ta’sirlashib, qator organik - mineral birikmalar hosil qiladi. Bu birikmalar o’zining eruvchanligiga ko’ra va molekulyar tuzilishiga ko’ra bir qancha fraksiyalarga parchalanib ketadi. Odatda gumin kislotasi kalsiy va chala oksidlar bilan birga kam eriydigan va past dispersiyali birikmalar, fulvokislotalar, ancha yaxshi eriydigan va disperslangan fraksiyalar hosil qiladi.
Gumus hosil bo’lishining biologik konsepsiyasiga ko’ra gumusli moddalar turli mikroorganizmlar mahsulotlarining sintezidan iborat. Bu nuqtai nazar V.R.Vilyams tomonidan aytilgan bo’lib, uning fikricha gumus moddalar sifati turlicha ekanligi mikrorganizmlar (aerob va anaerob bakteriyalar, zamburug’lar) ning turi bilan bog’liq bo’lib, har xil gumus moddalar esa, turlicha gruppadagi mikroorganizmlarning ekzoenzimlar (sirtqi achitqisi) mahsulidir. Keyingi eksperimental tekshirishlar (F.Yu.Gelser, S.P.Lyax, T.G.Mirchin, D.G.Zvyagitsev) asosida gumusga o’xshash qoramtir moddalarning birikmalari har xil gruppadagi mikrorganizmlari ishtirokida sintezlanishi mumkinligi aniqlangan. D.S.
Orlovning ko’rsatishicha, tuproqning gumus hosil bo’lish jarayonlari kondensatsiya va shuningdek biokimyoviy oksidlanish yo’li bilan ham bo’lishi mumkin. Jumladan, biologik aktiv bo’lgan qora tuproqlarda dastlabki organik moddalarning chuqur parchalanishi natijasida hosil bo’ladigan mahsulotlarning kondensatsiyasi boradi. Biologik aktivligi past bo’lgan chimli podzol tuproqlarda esa organik moddalarning chuqur parchalanish ehtimoli kam.
Xullas gumus hosil bo’lishi nihoyatda murakkab jarayon bo’lib, turlicha shart - sharoitlar va omillarga bog’liq va uni bir xildagi nazariya bilan tushuntirish qiyin.
Gumus hosil bo’lish tezligi, uning borish harakteri qator omillarga, jumladan, o’simliklar qoldig’ining miqdori va kimyoviy tarkibiga, tuproqning namligi va aeratsiyasiga, muhit reaksiyasiga, oksidlanish - qaytarilish sharoitiga, mikrobiologik faoliyatining intensivligiga, mikroorganizmlar gruppalari tarkibiga, shuningdek, tuproq mineral qismining mexanik, mineralogik va kimyoviy tarkibiga bog’liq. Ana shu omillar asosida L.N.Aleksandrova tuproqdagi organik qoldiqlarning gumusga aylanishining fulvatli, gumat - fulvatli, fulvat - gumatli va gumatli tiplarini ajratadi.
D.S.Orlov (1977) turli tuproq tiplarida gumusga aylanish jarayonlarini harakterlovchi gumusga aylanish chuqurligi tushunchasini tavsiya etadi.