Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti ekologiya va tuproqshunoslik kafedrasi

Birinchi sinf mahsulotlari (karer qoldiqlari va foydali qazilmalarda boyitishdan so‘ngi qoldiqlar) - tegishli tog‘ jins- larining mineralogik-kimyoviy xossalari va tarkiblariga ega. Ular- ning qo‘llanilish sohasi fizik-mexanik xossalari, donador va kimyoviy tarkiblari, agrégat holatlari bilan o‘zaro bog‘langan.
Ikkinchi sinf mahsulotlari - sun’iy aioàdalar. Ular ko‘proq yuqori haroratda yoki oddiy holatda oqib o‘îadigan fizik-kimyoviy jarayonlar natijasida qo‘shimcha mahsulot sifatida olinadi. Birinchi sinf mahsulotlariga qaraganda, ushbu sanoat chiqindisining qo‘l- lanilish ko‘lamining imkoniyati keng.
Uchinchi sinf mahsulotlari - tog‘ jinsi uyilmasidan oqib o‘tadigan fizik-kimyoviy jarayonlar natijasida hosil boiadi. Bunday jarayonlarga o‘z-o‘zidan yonishi, toshqollar emirilishi va kukun hosil boiishi kiradi. Ushbu sinf chiqindilarining aniq vakiliga yongan (kuygan) jinslar kiradi.
Asosiy chiqindilar massasi toshqol va kul ko‘rinishida metallar olinishi va qattiq yoqilg‘ilami yonishida hosil boiadi. Toshqol va kuldan tashqari metal ishlab chiqarishda mayda zarralarga boiinib sochilgan suvli eritma (suspenziya⁵⁴) - quyqumlar ko‘rinishidagi chiqindilar katta miqdorda hosil boiadi.

Qurilish materiallari ishlab chiqarish uchun qimmatli va keng tarqalgan mineral xom ashyo sifatida yongan jinslar va saralangan ko‘mir chiqindilari, ochilgan foydali qazilma jinslar va boyitilgan ruda chiqindilari hisoblanadi.

Mineral bogiovchi materiallar ishlab chiqarishda toshqollaming qoilanilish sohasi eng samarali hisoblanadi. Toshqolli bogiov- j chilami quyidagi asosiy guruhlarga bo'lish mumkin:

1. 
   Toshqolli portlandsementlar.
   
2. 
   Sulfat-toshqolli bogiovchilar.
   
3. 
   Ohak-toshqolli bogiovchilar.
   
4. 
   Toshqol-ishqorli bogiovchilar.
   

Toshqollarni va kullami tayyorlangan xom ashyo sifatida ko‘rish mumkin. Ulaming tarkibidagi kalsiy oksidi (CaO) har xil kimyoviy bogiovchilami bogiagan, jumladan ikki kalsiyli silikat ko‘rinishida - minerallardan biri sement klinkeri (toshqol), Toshqol va kullami qoilanilishida xom ashyo qorishmasini tayyorlash darajasining yuqoriligi pechlaming ishlab chiqarish samaradorligini oshishini va yoqilgini iqtisod qilishni ta’minlaydi. Gillami domen toshqollari bilan almashtirilishi ohak tashkil etuvchilar (kompo- nentlar) tarkibini 20% kamaytiradi, klinkemi quriq usulda ishlab chiqarishda xom ashyoning solishtirma sarfini va yoqilgini 10—15% kamaytiradi hamda pechlaming ishlab chiqarish samaradorligini 15% oshiradi.
Ikkilamcbi energetik resurslarni 3 guruhga ho‘Iish mumkin:

1. 
   Yonilg‘i ikkilamchi energetik resurslari.
   
2. 
   Issiqlik ikkilamchi energetik resurslari.
   
3. 
   Mexanik ikkilamchi energetik resurlari.
   

Yonilg‘i ikkilamchi energetik resurslari guruhiga texnologik o‘choqlardan chiqadigan tutunli gazlarning fizik issiqliklari, ma- teriallar oqimining issiqliklari, issiqlik almashinuvi qurilmalaridan keyin sovutuvchi suvlarning issiqliklari va boshqalar kiradi.
Mexanik ikkilamchi energetik resurslari guruhiga texnologik jarayonlarda paydo bo‘ladigan yoki qo‘llaniladigan siqilgan gaz- laming energiyasi kiradi.