Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti ekologiya va tuproqshunoslik kafedrasi

Ozon (O3) kislorodning allotropik shakl o‘zgarishi bo‘lib, u ultrabinafsha nurlari hamda havodagi elektr zaryadi ta’sirida kislorod molekulalarining parchalanishidan hosil bo‘ladi.

74

75

Bu gaz atmosferaning 70 km balandligigacha bo‘lgan qavatida uchraydi, biroq uning eng zieh joylashgan o‘rai 25-30 km balandlik oralig‘ida bo‘lib, bu yerda u “ozon qatlami”ni hosil qiladi. Agar gipotetik ma’noda ozon gazi siqilsa, bu qatlamining qalinligi 1-3 mm tashkil qiladi. Uning og‘irligi atmosfera havosi umumiy og‘irligining 10 milliondan bir qismiga teng. qiladi. Mana shunday nisbatdagi gazlar tabiiy havo hisoblanib, inson organizmi unga evolyusion taraqqiyot davomida moslashib oigan.
Lekin shunga qaramay ozonning biosferadagi ahamiyati beqiyos kattadir. Agar yer yuziga kelayotgan quyosh nurining 20% atmosferada tutib qolinadigan bo‘Isa, uning 13% faqatgina ozon qatlamida tutiladi. Ozon qavati o‘zida ayniqsa quyosh nuri tarkibidagi ultrabinafsha nurlarni ko‘proq tutib qoladi. Ultrabinafsha nurining me’yorda bo‘lishi tiriklik uchun muhimdir, chunki u yashil o‘simliklar tomonidan fotosintez jarayoniga ishtirok ettiriladi. Ammo uning yerga ko‘p tushishi terini kuydirib, teri rak kasalliklarini keltirib chiqaradi, yetarli bo‘lmasligi esa turli patogen mikroorgamzmlaming ko‘payishiga sharoit yaratadi. Ozonning yer yuzini ortiqeha ultrabinafsha nurlardan himoya qilishidan tashqari uning yer usti havosidagi tabiiy miqdori nafas olish jarayonini engillashtiradi. Bu me’yoriy miqdor 0,0001 mg/1 bo‘lib, bunday havo toza va shifobaxsh hisoblanadi. Biroq havoda ozonning ko‘payib ketishi organizmga zarar qiladi, uning miqdori

0. 
   02-0,03 mg/1 etganida insonning nafas yo‘llari yallig‘lanib, zotiljam kasalligi kelib chiqadi.
   

Nazorat uchun savollar

1. 
   Biosferaning ta’rifi qanday va bu to‘g‘ridasi E.Zyussning fikrini ayting?
   
2. 
   V.I.Vemadskiyning ta’limotiga ko‘ra biosfera qanday tar- kibiy qismlardan iborat?
   
3. 
   Joylashgan o‘miga ko‘ra biosferaning qanday tarkibiy qism- lari mavjud?
   
4. 
   Biosferaning chegaralarini aytib bering?
   
5. 
   Biosferada moddalaming aylanishi to‘g‘risida ma’lumot be­ring?
   

77


78

6-Mavzu: SUV RESURSLARINI MUHOFAZA QILISH VA ULARDAN SAMARALI FOYDALANISH

1. 
   Tabiatda suv va uning ahamiyati
   
2. 
   Suv resurslari va ularning geografik joylashishi