Termiz davlat universiteti topografiya asoslari va kartografiya

 
 
Karta tugrisida umumiy tushuncha. 
Butun yer yuzasi yoki uning ayrim katta kismini kartada tasvirlashda errning sferrikligini (egriligini) 
e'tiborga olish lozim. Bunda dastlab err yuzasidagi nuktalar tik chiziklar yordamida ellipsoid yoki 
shar yuzasiga tushuriladi. Sungara err yuzasining ellipsoid yoki shar yuzasiga tushirilgan gorizontal 
proerktsiyasi terkislikda (kogozda) kichraytirib tasvirlanadi. 
Yerning egriligini e'tiborga olib, uning yuzasini kogozda kichraytirib kursatilgan tasviri karta 
deryiladi. 
Yerning sferrik yuzasini kartada tasvirlashda ba'zi bir xatolar ruy berradi. Bu xatolar err yuzasidagi bir 
xil uzunlikdagi chiziklar va bir xil kattalikdagi maydonlarni kartada bir xilda kichrayib tushmasligi 
xamda tasvirlangan burchaklarning yer yuzasidagi shu burchaklarga terng bulmasligi natijasida 
kerlib chikadi. 
Karta tuzishda dastlab merridian va paralerl chiziklari, ya'ni kartografik tur chiziladi. Sungra bu 
kartografik tur gerografik ob'erktlar bilan tuldiriladi. 
Kartografik tur chizishda errning sferrikligi natijasida ruy berradigan birgina xatoni, yo burchak, yoki 
maydon xatosini yukotish mumkin. Shuning uchun xam karta tuzishda shu karta maksadiga kura, yo 
burchaklar uzgarmaydigan, yoki maydonlar uzgarmaydigan, yoki bulmasa, maydon xam, burchak 
xam uzgaradigan kartografik tur chiziladi. 
Xar  bir kartaning kartografik turi ma'lum bir proerktsiyada chiziladi. Kartografik tur chizishda 
kullaniladigan kartografik proerktsiyalar goyat kup va xilma-xildir. 
Biron-bir proerktsiyada kartografik tur chizilganda ba'zi chiziklarida faraz kilingan globus masshtabi 
saklanib koldi. Bu masshtab bosh masshtab deryiladi. Bosh masshtab odatda kartada berrilgan 
buladi. Proerktsiyaning boshka kismlarida masshtab bosh masshtabdan katta yoki kichik buladi va 
uni xususiy masshtab derb yuritiladi. Dermak, kartaning masshtabi, uning turli joyida turlicha buladi. 
Karta tuzishda ruy berradigan xato, shu kartada tasvirlanayotgan terrritoriyaning katta-kichikligiga 
boglikdir; kartada tasvirlanayotgan terrritoriya kancha katta bulsa, xato shuncha katta, terrritoriya 
kancha kichik bulsa, xato shuncha kam buladi. 
M: Duner kartasiga nisbatan yarim sharlar kartasida xato kam buladi. Aloxida dav lat kartasida esa 

---

 
28 
xato yanadi kamayadi. Kichik terrritoriyani tasvirlovchi kartalarda errning sferrik yuzasini terkislikka 
tushirish natijasida ruy berradigan xato juda kam buladi. 
Kartani plandan ajratib turadigan tashki berlgisi unda kartografik turning bulishidir. Karta bilan plan 
urtasidagi asosiy fark kuyidagilardan iborat: 
1)plan-  err yuzasi kichik kismining terkislikka tushirilgan gorizontal proerktsiyasining kogozdagi 
tasviridir; 
Karta - butun err yuzasi yoki uning ayrim katta kismining sferrik yuzaga tushirilgan proerktsiyasining 
kichraytirilgan tasviridir. 
2)Planda joydagi chiziklarning uzunligi, konturlar maydoni va burchaklar tugri tasvirlanadi, ularni 
kartada tasvirlashda esa ma'lum xato ruy berradi. Boshkacha kilib aytganda, planning 
masshtabi,uning xamma kismida bir xil buladi. Kartada esa masshtab uning turli kismida turlicha 
buladi. Butun err yuzasini yoki uning katta kismini tasvirlovchi kartada esa masshtab kartaning turli 
kismlaridagina emas, balki bir nuktadan chikadigan turli yunalishlar buyicha xam uzgarib boradi.