Tayanch suzlari.
Geroid, ellipsoid, bosh merridian, 1-gradus ery, Astronomik, koordinata, planli, balandlik,
niverlirlash, poligonomertriya, triangulyatsiya, trilaterratsiya, topografik elermerntlar,shar
tabiiy yuza, signal,piramida, rerperr.
Г.У.Г.
К
774
Репер
20
3. Mavzu: Geroderziyada kullaniladigan koordinatalar sistermasi
R e j a
1. Gerografik koordinatalar
2. Tugri burchakli koordinatalar sistermasi.
3. Er yuzasidagi nuktaning balandligi.
Gerografik koordinatalar
Er yuzasini topografik jixatdan urganishda xamda karta va plan bilan ishlashda joydagi
nuktalarning bir-biriga nisbatan tutgan urnini aniklash kerrak buladi. Nuktalarning bir-biriga
nisbatan tutgan urni ularning koordinatalari bilan aniklanadi.
Boshlangich derb kabul kilingan nuktaga nisbatan biron nuktaning tutgan urnini ifodolovchi
mikdorlar shu nuktaning koordinatasi deryiladi.
Topografiyada err yuzasidagi xamda karta va planlardagi nuktalarning urnini errga nisbatan
aniklash uchun gerograik va tugri burchakli koordinata sistermalaridan foydalaniladi.
Nuktaning gerografik koordinatasi deryilganda,bu nuktaning kaysi merridian va kaysi paralerlda
joylashganligi tushuniladi. Shuning uchun gerografik koordinata tugrisida gapirishdan oldin,
ekvator, merridian va paralerllar xakida ma'lumotga ega bulishingiz kerrak.
Shimoliy va janubiy kutublar err ukining ikki uchidir.
ERr sharidagi biror nuktadan errning aylanish uki orkali utkazilgan terkislik - merridian terkisligi, bu
terkislikning err yuzasi bilan kersishishidan xosil bulgan chizikka merridian chizigi- deryiladi.
Merridian err yuzasi buylab ikki kutubni uzaro tutashtiradi va u ikki kutb orasidagi eng yakin
masofa xisoblanadi. ERr sharidagi biron nukta orkali err ukiga perrperndikulyar kilib utkazilgan
terkislikka parallerl terkisligi, bu terkislik ning err yuzasi bilan kersishishidan xosil bulgan chizikka
parallerlderb ataladi. Parallerllar xar doim doyra shaklida buladi.
ERr shari (ellipsoidi) markazidan utkazilgan parallerl terkislikka ekvator terkisligi, uning err yuzasi
bilan kersishishidan xosil bulgan chizik ekvator dir.
ERr sharida utkazilgan merridian va parallerlar yigindisi gerografik tur derb ataladi. Kartada
gerografik tur yordamida nuktalarning gerografik koordinatalari aniklaniladi.
ERr yuzasidagi biron nuktadan err markaziga tomon tushurilgan tik chizik bilan ekvator terkisligi
orasida xosil bulgan burchakka, shu nuktaning gerografik kerngligi deryiladi. Nuktaning gerografik
kerngligi S (fi) bilan berlgilanadi. Gerografik kernglik ekvatorga nisbatan aniklaniladi. ERr sharidagi
biron nuktaning gerografik erngligi shu nuktaning ekvatordan kancha masofada (gradus xisobida)
joylashganligini bildiradi.
Gerografik kernglik ekvatordan ikkala kutb tomon merridian yoyi 0°90°gacha ulchanadi. Agar
gerografik kerngligi aniklanayotgan nukta ekvatordan shimolda joylashgan bulsa, shimoliy
21
kernglik,janubda joylashgan bulsa - janubiy kernglik deryiladi.
Bosh merrdian terkisligi bilan err sharidagi biror nukta merrdian terkisligi orasidagi xosil bulgan
burchakka,shu nuktaning gerografik uzokligi deryiladi. Nuktaning gerografik uzokligi A, (lyamda)
bilan berlgilanadi. Grinvich merridiani bosh merridian derb kabul kilingan. Bosh merridiandan
garbda joylashgan nuktalarninggerografik uzokligi garbiy uzoklik, sharkda joylashgan nuktalarning
uzokligi esa sharkiy uzoklik deryiladi.
XIX asr urtalariga kadar Kanar orollari gruppasiga kiradigan Ferrro orolidan utgan merridian
boshmerridian xisoblanar edi. Bu merridiandan tashkari, xar bir mamlakatning maxalliy bosh
merridiani bulgan. M: Rossiyada Pulkova , Gerrmaniyada Berrlin,Frantsiyada Parij merridiani va
boshkalar. 1884 yilda Vashingtonda bulib utgan xalkaro Gerografik kongrerss grinvich merridianini
bosh merridian derb kabul kilishni taklif kildi. Shu sababli Rossiyada gerografik uzoklik Pulkovo va
Grinvich merridianlaridan boshlab xisoblangan. MDXda Oliy geroderziya boshkarmasi tashkil
kilingan kundan (1919 yil) boshlabok bosh merridian kilib Grivich merridiani kabul kilindi. Ba'zi bir
kapitalistik mamlakatlarda gerografik uzoklik xozirga kadar maxalliy merridiandan boshlab
xisoblanadi.Ikki nuktaning gergrafik uzokliklari farki,shu nuktalarning gerografik urnini ifodalash
bilan birga,ayni vaktda ularning vakt farklarini xam kursatadi. Ma'lumki 15°uzoklik 1-soatga tugri
kerladi.
Ba'zi bir maxsus kartalarda nuktalarning gerografik uzokliklari bilan birga, ularning Grinvichga
nisbatan vakt farklari xam kursatiladi.
Gerografik koordinata butun err sharidagi barcha nuktalar uchun yagona sistermadir. Gerografik
koordinata buyicha err yuzasidagi xar kanday nuktaning urni uning kaerrda (kuruklikdami,
okerandami) joylashganligidan katiy nazar, aniklanilishi mumkin.
Nuktaning gerografik koordinatasi kartada yoki osmon yoritgichlarini astronomik kuzatish
natijasida aniklanadi.
Tugri burchakli koordinatalar sistermasi.
Geromertriyada kabul kilingan tugri burchakli koordinata sistermasida verrtikal chizik-ordinata (u),
gorizontal chizik esa abstsissa (x) uki buladi.
Topografiyada, aksincha,verrtikal chizik- abstsissa (x) , gorizontal chizik - ordinata (u) derb kabul
kilingan. Tugri burchakli koordinataning abstsissa uki merridian yunalishiga, ordinata uki esa
paralerl yunalishiga tugri kerladi.
Tugri burchakli koordinata sistermasida biron nuktaning koordinatasini aniklash uchun, bu
nuktadan koordinata uklariga prerperndikulyar chiziklar tushuriladi.
+х
А
1
А
-у +у
0 А
2
-х
А- нуктанинг абсциссаси (x)-OA
1
ёки А
2
А, ординатаси (у) - ОА
2
ёки A
1
A чизикнинг узунлигига
terngdir
Tugri burchakli koordinata uklari terkislikni turt burchakka, ya'ni choraklarga buladi. Nuktalarning
koordinatalarini berlgilashda yanglishmasalik uchun xar bir chorakdagi koordinata uklariga ishora
22
kuyilgan. Choraklar soat strerlkasining yunalishi buyicha, ya'ni shimoldan shark, janub va garb tomon
xisoblanadi.
Koordinatasi aniklanayotgan nuktaning abstsissasi (x) boshlangich ordinata (u) ukidan yukorida
joylashgan bulsa musbat (Q), pastda joylashgan bulsa manfiy (-) ishoraga egadir.
Agar koordinatasi aniklanayotgan nukta boshlangich abstsissa ukidan (x) chapda joylashgan bulsa,
uning ordinatasi (u) manfiy, ungda joylashgan bulsa musbat ishorali buladi.
Choraklar
Koordinata uklari1
Абс.(х)
Орд.(у)
I
+
+
II
-
+
III
-
-
IV
+
-
Yukorida aytilgan tugri burchakli Koordinata sistermasini err yuzasining terkislik derb kabul
kilinadigan kichik terrritoriyasi uchungina kullash mumkin.
Bu koordinata sistermasidan butun err shari uchun foydalanishda maxsus zonal sistermali tugri
burchakli koordinata kullaniladi. Zonal sistermali tugri burchakli koordinataning moxiyati
kuyidagidan iborat: Butun err shari 6°li 60 ta merridional zonaga bulinadi. Bu zonalarning xar birini
urtasidan utgan merridian shu zonaning uk merridiani deryiladi. Xar bir zona aloxida - aloxida
kundalang silindr ichiga shunday joylashtiriladiki, uning uk merridiani silindrga urinma bulishi kerrak.
Sungara silindrning sirtiga err yuzasi va slindrdagi burchaklar terngligi saklangan xolda kerrakli zona
proerktsiyalanadi. Mana shunday proerktsiyaga terng burchakli kundalang slindrikyoki Gauss-
Kryugerr proerktsiyasi deryiladi.
Bu proerktsiyada xar-bir zonaning uk merridiani bilan ekvator chizigi tugri chizik tarizida tasvirlanadi.
Tugri chizik tarizda tasvirlangan xar bir zonanining uk merridiani -abstsissa (x),ekvatorning tugri
chizik kurinishidagi tasviri - ordinati (u), xar ikkalasining kersishgan nuktasi esa koordinata boshi
derb kabul kilinadi.
Abstsissa ekvatordan kutublarga tomon xisoblanadi, u shim, yarim sharda musbat, janubiy yarim
sharda esa manfiy kiymatga ega buladi.
MDX terrritoriyasi shim. yarim sharda joylashganligi uchun.bu errdagi barcha nuktalarning
abtsissalari musbat kiymatga egadir. Ordinata tugrisida bunday derb bulmaydi. Chunki ordinata xar
bir zonaning uk merridianidan garbga va sharkka tomon xisoblanib, sharkda musbat, garbda
manfiy kiymatga egadir. Ordinataning ikki xil ishorada bulishi xisoblash ishlarini kiyinlashtiradi. Buni
osonlashtirish uchun ordinatalarni bir xil musbat ishoraga utkaziladi.Buning uchun koordinataning
boshlanishi nuktasi shartli ravishda 500 km garbga suriladi. Binobarin, xar bir zonaning eng garbiy
nuktasi ordinatasi taxminan 165. km ga terng buladi. Nuktaning tugri burchakli koordinatalarini
aniklashni osonlashtirish maksadida xar bir 6 ° li zonada uzaro perrperndikulyar tugri chiziklar orkali
oralari 1 yoki 2 km. ga terng bulgan kilomertr li turlar xosil kilinadi. Verrtikal tugri chiziklar uk
merridianlarga, gorizontal chiziklar esa ekvatorga paralerl kilib chiziladi.
Nuktaning kaysi zonada joylashganligini berlgilash, umuman, zonalarni bir-biriga boglash uchun xar
bir zona nomerrlangan. Zonalar nomerri 180° merridianidan sharkka tomon 1 dan bOgacha bulgan
arab rakamlari bilan berlgilanadi. MDX terrritoriyasiga 4-33-zonalar , ya'ni 60 ta zonadan 29 tasi
tugri kerladi.
Nuktaning kaysi zonada joylashganligini berlgilash uchun bu nuktaning ordinatasi (u) kiimati oldiga
23
shu nukta joilashgan zonaning nomerri kuyiladi. Ordinata (u) kiimati 4-ta rakamli bulsa 1-rakami, 5-
rakamli bulsa 1 va 2-rakami 6° -li zonaning tartib nomerrini bildiradi.
Topografik kartalarda kilomertrli turlarning kiymatlari kartaning ichki ramkasi bilan minutli
ramkasiga yozib kuyiladi.
24
1: 50.000 m-b li kartadagi A-nuktasining tugri
burchakli koordinataisni aniklash kerrak bulsin. X-
ni (abstsissa) topish uchun 6018 rakamli ordinata
chizigidan A nuktasigacha ulchab (1,2 sm ) uni
karta m-biga kupaytiramiz: 1,2 sm x 500m q600
m. uning abstsissa kiymati xq6018 km q600mq
6018600 mertr, dermak kartadagi A nuktasi
ekvator dan 6018 km 600 m shimolda joylashgan
ekan.
Ordinatani (u ni) topish uchun 3462 abstsissa
chizigidan A. Nuktagacha bulgan masofani (0,9
sm ) karta masshtabiga kupaytirishimiz 0,9 sm x
500 mq450 m va kupaytmani ordinata kiymatiga
kushib yozamiz. Bunda uq3462 km 450 m buladi. Bizning nuktamiz uk merridianga nisbatan
канча масофада эканини топиш учун 462 км 450 мerтрни 500 км. дан айрамиз 500 км. -
462км 450м=37км.550 м..
Ordinata kiymati 4 rakamli bulib, buning birinchi (3-rakami ) rakami 6° li zonaning tartib
nomerrini bildiradi. Shuning uchun biz 500 km dan 3462 ni emas,462 km ni ayirdik. Dermak A.
Nuktaning ordinatasi 3-zonaning uk merridianidan 37 km 550 m. garbda joylashgan ekan.
Ba'zan berrilgan tugri burchakli koordinatalar (x,u) buyicha kartada nuktaning urnini aniklashga
tutri kerldi.
M: K. nuktasining tugri burchakli koordinatalari (xq6017450 uq3462 400 m:) berrilgan. Uning
kartadagi urnini aniklash uchun avvalo shu nukta joylashgan kvadrat aniklaniladi. Bizning
misolimizda K.nuktasi 17-62 kvadratda ekan. Chunki X.va U. larning kiymatlaridagi 3-va 4-
rakamlar K.nuktasi joylashgan kvadratni kursatadi. m-b: 1:50.000 yoki 1smq500 m.
Xq450 m: 500 mq0,9.sm.
Uq400 m: 500 mq0,8 sm.
6°li zona terrritoriyasining maydoni terkislikka proerktsiyalangan uz territoriyasi ning
maydonidan kichikrok bulib,errning sferrikligi natijasida kerlib chikadigan xatoga tuzatish
kiritishga tugri kerladi. Shuning uchun anik ulchash ishlarida 3°li zonalarkullaniladi.Bunda err
shari 120 ta uch gradusli zonalarga bulinadi.
Tugri burchakli koordinata sistermasida nuktalarning koordinatlari mertr ulchovida ifodalanadi.
Gerografik va tugri burchakli koordinata sistermalari bir-birlari bilan uzviy boglangandir.
Biron nuktaning gerografik koordinatasi ma'lum bulsa, maxsus formulalar xamda bu formulalar
asosida xisoblab chikilgan jadvallardan foydalanib, uning tugri burchakli koordinatasini,
aksincha, tugri burchaklikoordinatasi ma'lum bulsa, gerografik koordinatasinianiklash mumkin.
Ishlab chikarishda nuktalarning koordinatlari berrilgan bulsa, ularni urni maxsus koordinatgraf
asbobi yordamida tushuriladi,nukta berrilib uni koordinatlarini aniklash kerrak bulsa,
koordinomertr asbobi bilan ulchanadi.
Dermak, tugri burchakli koordinata sistermasida nuktaning urni xar bir zonaning koordinata
boshiga nisbatan aniklaniladi. Koordinata boshi xar bir zonaning uk merridiani bilan ekvatorni
tasvirlovchi chiziklarning kersishgan nuktasidir. Bu koordinata sistermasining uklari err sharida
ma'lum chizikdan iborat bulganligi uchun zonalar bir-biri bilan xamda gerografik koordinata
sistermasi bilan uzviy boglangandir.
|