Termiz davlat universiteti topografiya asoslari va kartografiya

 
 
 
 
 
 
 

---

 
26 
 
 
 
 
 
 
Tayanch   suzlari 
Kernglik, uzoklik, bosh merridian terkisligi, ekvator terkisligi, sharkiy, garbiy, shimoliy, 
janubiy, uk merridian, kilomertrli tur, abstsissa uki, ordinata uki, 6-gradusli zona, gorizontal 
proerktsiya, nisbiy balandlik, absalyut balandlik, shartli balandlik. 
 
 
4. Mavzu: Plan va karta. Masshtab 
 
R e j a  
1. Yer tabiiy yuzasini terkislikda (kogozda) tasvirlash. Gorizontal proerktsiya. Plan. 
2. Karta tugrisida umumiy tushuncha. 
3. Masshtab. 
4. Yuza masshtab. 
 
Yer tabiiy yuzasini terkislikda (kogozda) tasvirlash. Gorizontal proerktsiya. Plan. 
Yerning tabiiy yuzasi turli rerlerf shakllaridan, okeran, derngiz, kul va daryolar, tuprok va usimliklar 
xamda inson faoliyati natijalari: yullar, aloka vositalari, axoli yashaydigan punktlar va boshka 
gerografik ob'erktlardan iboratdir. 
Yer  yuzasidagi bu ob'erktlarning konturlari chiziklardan, chiziklar esa kator uzluksiz nuktalardan 
tashkil topadi. 
Yerning tabiiy yuzasidagi nuktalarni tik chiziklar bilan shartli kabul kilingan satxiy yuza (ellipsoid yoki 
shar) ga proerktsiyalab, sungara uni ma'lum darajada kichraytirilsa, satxiy yuzaning kichraytirib 
tasvirlangan moderli -globus xosil buladi. 
Globusda materrik, okeran, derngiz va boshka gerografik ob'erktlarning kiyofasi, joylashishi va 
katta- kichigligi kabul kilingan masshtab buyicha geromertrik jixatdan ancha tugri tasvirlanadi. 
Lerkin globus kancha katta kilib yasalmasin, unda errning tabiiy yuzasidagi barcha tavsilotlarni anik 
va mukammal tasvirlash mumkin emas. Shuning uchun err yuzasini mukammal urganish, turli 
inshootlarning loyxasini tuzishda globusdan foydalanib bulmaydi. Shu sababli odatda err yuzasining 
kogozdagi tasviridan foydalaniladi. 
Globusni merridianlarbuyicha kersib yozib yuborsak, yaxlit terkislik xosil bulmaydi, orada ochik joylar 
koladi. Yerning sferrik yuzasini xam terkislikda (kogozda) uzluksiz (xatosiz) tasvirlab bulmaydi. Yer 
yuzasining biror kichik bulagini (20 km dan oshmasa)tasvirlanganda errning sharsimonligini 
e'tibroga olmay, joydagi konturlar tik chiziklar bilan terkislik derb kabul kilingan satxiy yuzaga 
tushuriladi. Yer yuzasidagi nuktalarning terkslik derb kabul kilingan satxiy yuzaga tushurilgandagi 
urni, shu nuktalarning gorizontal proerktsiyalaridir. 
Biror joy gorizontal proerktsiyasining kogozda kichraytirilgan tasviriga shu joyning plani deryiladi. 
Planda err yuzasining terkislik derb kabul kilingan kismini gorizontal proerktsiyasi tasvirlanadi. 
Planning masshtabi uning xamma joyida bir xil buladi. 

---

 
27 
Planda joydagi tavsilotlargina tasvirlangan bulsa gorizontal plan deryiladi. Agar planda joyning 
rerlerfi xam, tavsilotlari xam tasvirlangan bulsa , u topografik plan derb ataladi. 
Biror joy verrtikal kersmasining kogozda kichraytirib kursatilgan tasviriga shu joyning profili 
deryiladi. Profilda satxiy yuza chizigi tugri chizik tarizda kursatiladi. 
 
                                  а) 
 
 
 
 
 
 
б) 
 
a-shaklda joyning AV chizik buyicha utkazilgan Kersmasi b-shaklda esa profili berrilgan.