Texnologiyalar va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligimuhammad al

Muhammad Sodiq Qoshg’ariyning ma’rifiy-axloqiy qarashlari O’zbek xalqining turli 
an’analariga boy, milliy qadriyatlari keng ma’no va chuqur tarixga ega. Mustabid tuzum 
davrida toptalgan adriyatlarni qayta tiklash uchun barcha imkoniyatlar yaratilgan bugungi 
kunda odob-axloq va yoshlarni tarbiyalashda qadriyatlarimizga oid manbalarni o’rganish va 
hayotga tatbiq etish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Shunday asarlardan biri Muhammad 
Sodiq Qoshg’ariy (1740-1843)ning “Odob as-solihin” (“Yaxshi kishilar odobi”) kitobidir. 
Mazkur asar kundalik turmushimizda har kuni har daqiqada bilish zarur bo’lgan turmush 
odobiga oid xulq-odob qoidalarining majmuidir. Bu asar XIX asr boshlarida xalqimizning 
odob-ahloq me’yorlari va milliy qadriyatlarini o’zida mujassamlashtirgan. Olim 1740 yilda 
Qashg’arda tavallud topgan. U tarixchi, adabiyotshunos, mutafakkir olim, mutasavvuf shoir 
va tarjimon sifatida tanilgan. 
Qoshg’ariy boshlang’ich ta’limni otasi Mulla Shoh A’lam Ohundan olgach Qashg’ardagi 
mashhur madrasada Xomidiydna ta’lim olishni davom ettiradi. U erda arab, fors tillarini, 
matematika, adabiyot, tarix, jo’g’rofiya, va diniy bilimlarni mukammal egallab, 
zamonasining ko’zga ko’ringan olimi darajasiga erishadi. Muhammad Sodiq Qoshg’ariy 

---

hayoti davomida katta ilmiy meros qoldirgan. Manbalarda uning “Tazkira i Azizon” (Tazkirai 
Xo’jagon), “Zubdat al-masoyil”,“Tazkira-i ashob al-kahf”, “Tarixi Iskandar va Tojinoma-i 
shohi”, “Odob as-solihim”, “Qiyofat al-bashar”, “Risola – i kasbdor”, “Durr al-muzohir” kabi 
asarlari arab tilidan, “Tarixi Rashidiy” asarini esa fors tilidan turkiyga (uyg’urchaga) tarjima 
qilgan. 
2.Dunyoviylik- dahriylik emas.
Hozirgi kunda internet olamida dunyoviylik va diniylik 
borasida turli bahslar avj olmoqda. Jamiyatda dunyoviylik dindan uzoqlashtiradi, ahloq va 
ma’naviyat tanazzuliga olib keladi degan nihoyatda yanglish fikrlar yangrayotganligi achinarli 
holat. 
Bir oddiy haqiqatni anglash lozim, dunyoviylik hech qachon dinni yoki diniy qadriyatlarni rad 
etmaydi. Aksincha, faqat dunyoviy huquqiy davlat dinning rivojlanishi va dindor insonlarning 
diniy marosimlarini bajarishi uchun kerakli shart-sharoitlar va huquqiy kafolatlar bera oladi. 
Dunyoviy davlatda davlat va din bir-biridan ajratilgan bo‘lib, barcha fuqarolarning irqi, 
millati, kelib chiqishi, diniy qarashlaridan qat’iy nazar, qonun oldida tengligi ta’minlanadi. 
Davlat organlari qonun doirasida faoliyat yuritayotgan diniy tashkilotlarning ichki hayotiga 
aralashmaydi, barcha diniy tashkilotlar va konfessiyalarning qonun oldida tengligi 
ta’minlanadi. 
Davlat taraqqiyoti, jamiyat obodligi, aholi faravonligi avvalo erkinlikkka bog‘liq. Ilm-fan, 
tibbiyot, yangi texnologiyalar faqat inson va ijod erkinligi ta’minlangan jamiyatda rivojlanadi. 
Aynan shu sababli ham barcha rivojlangan davlatlar, ya’ni ilm-fan yuksak darajada 
rivojlangan, iqtisodi baquvvat bo‘lgan, jamiyati barqaror va aholisi farovon turmush 
kechirayotgan davlatlar – dunyoviy rivojlanish yo‘lini tanlagan davlatlardir. 
Buni aynan inson huquqlari va diniy erkinlik bo‘yicha dunyoda yetakchi o‘rinlarni 
egallaydigan AQSh va G‘arbiy Yevropaning qator mamlakatlari misolida ko‘rishimiz mumkin. 
Hatto aholisining asosiy qismi musulmon bo‘lgan Turkiya yoki Indoneziya davlatlari ham 
aynan dunyoviylik yo‘lidan ketishmoqda va tarixiy tajriba buni eng to‘g‘ri yo‘l ekanini 
isbotlamoqda. 
Bugungi kunda ko‘pchilik uchun farovon davlat timsoli bo‘lib ko‘rinayotgan, go‘yoki 
dunyoviy davlatlarga muqobil sifatida taqdim etilayotgan, lekin jamiyat hayotida diniy qoida 
va aqidalarga alohida urg‘u beriladigan ayrim mamlakatlar bu natijalarga aslida, avvalo, tabiiy 
boyliklar, qolaversa, dunyoviy davlatlar tajribasini keng qo‘llagani hisobiga erishgan. 
Bugun jamiyatimizda dunyoviy-huquqiy davlat tartiblari asosida hayot kechirish musulmonlar 
uchun nojoiz degan fikrlar tarqatishga urinishlar kuzatilmoqda. Kimlardir dunyoviy davlatning 
mohiyatini tushunib yetmay, kimlardir esa, uning barcha jihatlarini anglagan holda atayin 
dunyoviylikni ateistik g‘oyalar ustivorligi sifatida tushuntirishga harakat qilishmoqda. 
Ayrim fikrlarda dunyoviy davlatda diniy erkinliklar cheklanishi ta’kidlanib, bunday 
mulohazalarga isbot sifatida BMTning “Inson huquqlari umumjahon deklarasiyasi”ga yoki 
“Din va e’tiqodga asoslangan har qanday murosasizlik va kamsitishni tugatish to‘g‘risidagi 
deklarasiya”larga murojaat qilinayotganini ko‘rishimiz mumkin. Eng qizig‘i, aynan shu diniy 
erkinlik va umuman inson huquqlari bo‘yicha asosiy xalqaro huquqiy normalar dunyoviy 
davlatlarda ishlab chiqilgan. Bu omil ham aynan huquqiy dunyoviy davlatgina diniy 
qadriyatlarni himoya qila olishga qodirligini ko‘rsatib turibdi. 
Dunyoviylikni umuman rad etib, taraqqiyotning faqat diniy yo‘lini tanlagan qaysi davlat 
rivojlanib ketgan? Buning faqat aksiga guvoh bo‘lishimiz mumkin. Iroq va Shomda islom 
davlati qurmoqchi bo‘lgan buzg‘unchilar nimaga erishdi? Ularning kasriga Suriyadek aynan 

---

dunyoviy davlat paytida rivojlanib kelgan mamlakat mana hozir ham tanazzuldan chiqa 
olmayapti. Yoki uzoqqa bormaylik 1996-2001 yillardagi Tolibon boshqargan Afg‘oniston 
“Islom amirligi”dagi ahvol ham shu fikrga yaqqol isbot bo‘lishi mumkin. To‘g‘ri, Saudiya 
Arabistoni qirolligi yoki Birlashgan Arab Amirliklar kabi shariat asosida boshqariladigan 
davlatlar bor. Lekin ular monoetnik va monodiniy mamlakatlar, ya’ni aholisining barchasi bir 
millatga mansub va bir dinga e’tiqod qiladi. Qolaversa, bu mamlakatlarning rivojlanishining 
asosiy sabablaridan biri tabiiy resurslari bilan bir qatorda hozirda aynan G‘arbning rivojlangan 
dunyoviy davlatlari bilan hamkorlikda zamonaviy ilm-fanga katta e’tibor qaratilayotgani va 
ular barcha sohalarga aynan chet ellik dunyoviy ilmlarni egallagan kuchli mutaxassislarni jalb 
etganida. 
O‘zbekiston qadimdan turli millat va elat hamda konfessiya vakillari o‘zaro tinch-totuv yashab, 
o‘z diniy ibodat va rasm-rusumlarini emin-erkin bajarib kelgan bag‘rikeng diyor sifatida 
qadrlanib kelgan. Hozirgi kunda ham yurtimizda o‘zaro do‘stlik muhitini yaratish, diniy 
konfessiya vakillari o‘rtasida bag‘rikenglik tamoyillarini qaror toptirish masalasiga alohida 
e’tibor qaratilmoqda. 
Yurtimizda
 16 ta konfessiya va 130 dan ortiq millat va elatlar mana necha 
yillardan beri bir osmon ostida ahil yashab kelishmoqda. 
Aynan millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglik bugun kunning eng buyuk ne’mati tinchlik 
va xotirjamlikning asosiy omillaridir. Xalqimizda dono maqol bor: «Bir kun janjal chiqqan 
uydan, qirq kun baraka qochadi.» Mamlakat miqyosida-chi? Ayrim mamlakatlardagi etnik va 
diniy nizolarning oqibatini eshitib, internet va telekanallar orqali xabardor bo‘lib turibmiz. 
Aholisi ko‘p millatli, turli dinlarga e’tiqod qiluvchi va diniy qarashlari turlicha bo‘lgan 
jamiyatda turli din vakillarining tinch-totuv va o‘zaro hurmat asosidagi hayotini faqat davlat 
ta’minlashi mumkin. 
Buning uchun diniy g‘oyalardan davlatga qarshi targ‘ibot olib borishda, diniy asosdagi nizo, 
nafrat va adovat uyg‘otish, fuqaroviy totuvlikni buzishda foydalanishga yo‘l qo‘yilmasligi 
kerak.