Texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent

 
–
maxfiylik talabiga misol:
 
o
tizim ruxsat berilgan foydalanuvchigagina .doc fayllarni 
ko‘rsatishi kerak;
 
o
xavfsiz aloqa kanalidan foydalanish.
 
–
ruxsatlarni nazoratlash talabiga misol:
 
o
tizim paroldan foydalanishni talab etishi kerak;
 
o
rollarga asoslangan foydalanishga ruxsatlarni 
nazoratlash amalga oshirilishi kerak.
 
–
butunlik talabiga misol:
 
o
ochiq (public) turdagi foydalanuvchilar uchun faqat 
o‘qish, maxfiy (private) turidagi foydalanuvchilar uchun ham 
o‘qish ham yozish huquqi berilishi.
 
–
foydalanuvchanlik talabiga misol:
 
o
barcha qayd yozuvlarda parol bo‘lishi shart; 
o
3 ta muvaffaqqiyatsiz urinishdan so‘ng qayd yozuvi 
blokirovkalanishi shart; 
o
qayd yozuviga 5 min davomida tahdid amalga 
oshirilmasa u blokirovkadan yechilishi shart. 
Dasturlash tiliga asoslangan xavfsizlik. 
Turli dasturlash tillari 
o‘ziga xos imkoniyatlarga ega, dasturlash sathida xavfsizlikni ta’minlash 
muhim ahamiyat kasb etadi. Mavjud dasturlash tillarini xavfsiz yoki 
xavfsiz emas turlariga ajratish nisbiy tushuncha bo‘lib, ularni 
quyidagicha tasvirlash mumkin (7.5-rasm). 
Mashina kodi
C
C++
MISRA-C
Java
C#
Scala
Rust
Haskell
Clean
ML
OCaml
Prolog
«Xavfsiz»
«Xavfsiz emas»
«Juda xavfsiz»
7.5-rasm. Dasturlash tillarining xavfsizlik darajasining sodda 
ko‘rinishi 

---

189 
7.3. Kompyuter viruslari va virusdan himoyalanish muammolari 
 
Kompyuter virusining ko‘p ta’riflari mavjud. Birinchi ta’rifni
1984 yili Fred Koen bergan: “Kompyuter virusi – boshqa dasturlarni, 
ularga o‘zini yoki o‘zgartirilgan nusxasini kiritish orqali, ularni 
modifikatsiyalash bilan zaharlovchi dastur. Bunda kiritilgan dastur 
keyingi ko‘payish qobiliyatini saqlaydi”. Virusning o‘z-o‘zidan 
ko‘payishi va hisoblash jarayonini modifikatsiyalash qobiliyati bu 
ta’rifdagi tayanch tushunchalar hisoblanadi. Kompyuter virusining 
ushbu xususiyatlari tirik tabiat organizmlarida biologik viruslarning 
parazitlanishiga o‘hshash. 
Hozirda kompyuter virusi deganda quyidagi xususiyatlarga ega 
bo‘lgan dasturiy kod tushuniladi: 
–
asliga mos kelishi shart bo‘lmagan, ammo aslining 
xususiyatlariga (o‘z-o‘zini tiklash) ega bo‘lgan nusxalarni yaratish 
qobiliyati; 
–
hisoblash tizimining bajariluvchi obyektlariga yaratiluvchi 
nusxalarning kiritilishini ta’minlovchi mexanizmlarning mavjudligi. 
Ta’kidlash lozimki, bu xususiyatlar zaruriy, ammo yetarli emas. 
Ko‘rsatilgan xususiyatlarni hisoblash muhitidagi zarar keltiruvchi dastur 
ta’sirining destruktivlik va sir boy bermaslik xususiyatlari bilan 
to‘ldirish lozim.
Viruslarni quyidagi asosiy alomatlari bo‘yicha turkumlash 
mumkin: 
–
yashash makoni; 
–
operatsion tizim; 
–
ishlash algoritmi xususiyati; 
–
destruktiv imkoniyatlari. 
Kompyuter viruslarini yashash makoni, boshqacha aytganda 
viruslar kiritiluvchi kompyuter tizimi obyektlarining xili bo‘yicha 
turkumlash keng tarqalgan (7.6-rasm). 
Fayl viruslari
bajariluvchi fayllarga turli usullar bilan kiritiladi 
(eng ko‘p tarqalgan viruslar xili), yoki fayl-egizaklarni (kompanon 
viruslar) yaratadi yoki faylli tizimlarni (link-viruslar) tashkil etish 
xususiyatidan foydalanadi. 
Yuklama viruslar
o‘zini diskning yuklama sektoriga (boot - 
sektoriga) yoki vinchesterning tizimli yuklovchisi (MasterBootRecord) 
bo‘lgan sektorga yozadi. Yuklama viruslar tizim yuklanishida 
boshqarishni oluvchi dastur kodi vazifasini bajaradi. 

---

190 
Kompyuter 
viruslarining yashash 
makoni
Fayl viruslari
Yuklama 
viruslar
Makro viruslar
Tarmoq 
viruslari
Bajariladigan 
fayllari 
(exe.com.bat)
Diskning 
yuklanuvchi 
(Boot) sektori
Hujjatlar 
WORD (.doc)
Tarmoq 
protokollari
Egizak fayllari
Tizimni 
yuklovchi 
sektori
Hujjatlar
Excel (.xls)
Tarmoq 
komandalari
Fayllar 
o‘rtasidagi aloqa 
(link-viruslar)
Aktiv boot-
sektorga 
ko‘rsatkich
Office hujjatlari
Elektron pochta
 
7.6-rasm. Yashash makoni bo‘yicha kompyuter viruslarining