Texnologiyalari

Alta-V ista dasturi. Bu dastur WWWda maiumotlami qidirishning zamonaviy serverlaridandir. Uning yordamida hatto rus tilida turli kodirovkada tayyorlangan maiumotlami ham qidirish imkoniyati mavjud. U KOI-8 va Windows 1251 kodlarida berilgan sahifalami o'qiy oladi. Keyingi paytda u orqali kuniga millionlab foydalanuvchilar turli maiumot bazalariga, telekonferensiyalarga murojaat qilib turibdi. Intemetda quyidagi qidiruv sistemalaridan foydalanish mumkin:
http://www.yahoo.com/ — eng ommabop qidiruv sistemasi; http://www.rambler.ru/ — Rossiyaning eng katta qidiruv sistemasi.
10500 dan ortiq Rossiya serverlarida qidiruv olib boradi; http://www.yandex.ru/ — 9000 dan ortiq Rossiya serverlarini qam­
rab olgan;
http://www.ulitka.ru/ — Intemetning rus tilidagi resurslariga ega bo'lgan yangi qidiruv sistemalaridan biri;
http://www.assalom.uz/ — O'zbekistonning birinchi qidiruv sis­ temasi;
http://www.gov.uz/ — O'zbekiston Respublikasi hukumati sahifa- si. Rasmiy axborot, Oliy Majlis qarorlari haqida maiumot beradi; http://www.uza.uz/ — O'zbekiston Milliy Axborot Agentligi sahifasi. Undan turli mavzudagi maiumotlami va axborot agent-
liklari haqidagi maiumotlami, yangiliklarni olish mumkin; http://www.pravo.eastlink.uz/ — O'zbekiston qonunchiligi yuridik
informatsion sistemasiga bag'ishlangan sahifa. Unda qonunlar, turli hujjatlar va kodekslar keltirilgan;
http://www.book.uz/ — O'zbekiston Respublikasi haqidagi axbo­ rotlami o'z ichiga olgan;
http://www.freenet.uz/ — Respublika Internet resurslari haqidagi ma’lumotlar keltirilgan;
http://www.baht.uz/ — Ommabop ma’lumotlar to'plami; mno.re.uz, nuu.uz, ictcouncil.gov.uz, dl.uz, bilimdon.uz, tsau.uz. http://www.undp.org — Birlashgan Millatlar tashkiloti sahifasi;


http://www.worldbank.org — Jahon banki sahifasi; http://www.gov.ru — Rossiya Prezidenti devonxonasi sahifasi; http://www.computerra.ru — «Kompyuterra» jumali elektron
versiyasi;
http://www.osp.ru/pcworld — «Мир ПК» jumali elektron versi­ yasi;
http://www.inter.net.ru — «Internet» jumali.
Internet tarmog'ida axborotni qidirish boshqa har xil lug'atlarda, kutubxonalarda va kataloglarda axborotni qidirishga qaraganda ancha oson. Zero, Intemetda bir nechta qidiruv tizimlari mavjud. Bular ichida eng taniqlilari Yandeks, Rambler, Aport :
Yandex.ru — Yandeks qidiruv tizimi; Rambler.ru — Rambler qidiruv tizimi; Aport.ru — Aport qidiruv tizimi.
Bu qidiruv tizimlarining xususiyati — ular rus tilidagi so'rovlarga qarab axborotni rus tilidagi matn bilan qidiradi. Chet el qidiruv tizimlarida axborot va so‘rovlar, odatda, ingliz tilida ifodalanadi. Xalqaro axborot-qidiruv tizimlari ichida eng mashhurlari Yahoo, Google, Alta Vista, Infoseek qidiruv tizimlaridir. Bu tizimlar axborot va so‘rovlami nafaqat ingliz tilida, balki rus, ispan, fransuz, nemis va boshqa tillarda ham ifodalash imkonini beradi:
Yahoo, com — Yahoo qidiruv tizimi; Google.com — Google qidiruv tizimi; Altavista, com — Alta Vista qidiruv tizimi; Infoseek. com — Infoseek qidiruv tizimi.
Bu tizimlar bilan axborotni Internet tarmog'ida qidirish so‘rovlar orqali amalga oshiriladi. Lekin ba’zi bir qidiruv tizimlari oddiy kutubxonalardagidek, axborotni qo'shimcha ravishda tematik katalog­ lar bo'yicha qidirish imkoniyatini beradi. Intemetda axborotni qidi­ rish uchun tuziladigan so'rovlar rus yoki ingliz tilidagi bir necha so'zdan tashkil topishi mumkin. So'rovlarga misol:
So'rov: Internet.
So'rov: informatika darsliklari. So'rov: computer sciense.
So'rov: uchebnik matematiki.
So'rovlarga javob — ko'rsatilgan kalit so'zlarga ega bo'lgan sayt va gipermatnlargamurojaatlar. Bunday murojaatlaming har biri berilgan kalit so'ziga ega bo'lgan gipermatnni ko'rsatadi.
Yandeks va Aport tizimlari, awalambor, kalit so'zlari sarlavhada topilgan gipermatnlami ko'rsatadi, keyin gipermatnning kalit so'zlari


ro'yxatda, so‘ng gipermatnning o'zida — abzasning boshida, ichida va, nihoyat, butun matn ichida mavjud boiganlarini ko'rsatadi.
Ayrim so'z va so'z birikmalari Intemetda saqlanuvchi matnlarda boimasligi ham mumkin. Qidiruvni samarali amalga oshirish uchun turli tematik lug'atlarda, ma’lumotnomalarda, ensiklopediyalarda, mol-ashyo kataloglarida ko'rsatilgan, eng ko'p qo'llaniladigan so'zlami ishlatish kerak.
Murakkab so‘rovlar
Qidiruv serverlari xizmatidan qanday foydalaniladi? Buning uchun, awalo, qidiruv serveriga qidirilayotgan ma’lumotning maz­ munini ochib beruvchi so'rovni (kalit so'zlarni) to'g'ri va aniq qilib berish kerak. Masalan, biror rus qidiruv serveriga «monitor» so'rovini beradigan bo'lsak, qidiruv serveri bizga o'z doirasidagi ma’lumotlar ichidan «monitor» so'zi uchraydigan barcha Web- sahifalarni (sahifa manzillarini) topib beradi. Bizga kompyuter monitorlari haqidagi ma’lumotlar kerak boiadigan bo'lsa, so'rovni
«kompyuter monitor» ko'rinishida berish mumkin. Qidiruv server- larining ko'pchiligida ma’lumotlarni qidirishni osonlashtirish maq­ sadida «Yangiliklar», «0'yinlar», «Sport», «Kompyuterlar» kabi qismlar tashkil etilgan bo'lib, foydalanuvchiga aniq ma’lumotni topishga yordam beradi. Yuqorida bergan so'rovlarimiz «monitor»,
«kompyuter monitor» tuzilishiga ko'ra oddiy so'rovlar hisoblanadi. Ko'pchilik qidiruv serverlarida maxsus belgi va so'zlar orqali murakkab ko'rinishdagi so'rovlarni tashkil etish imkoniyati mavjud. Murakkab ko'rinishdagi so'rovlar maiumotlami tez va aniq topishni ta’minlaydi. Bunday so'rovlarni tashkil etishda maxsus belgilar va AND (va), OR (yoki), NOT (yo'q) kabi so'zlardan foydalaniladi.
•• + (qo'shish, plyus) belgisi berilgan so'zning har bir sahifada albatta qatnashishini bildiradi. Masalan, «+monitor» so'rovi berilgan- da, «monitor» so'zi uchrovchi barcha sahifalar ro'yxati hosil boiadi.
• •— (ayiruv, minus) belgisi berilgan so'zning sahifalarda qatna- shishi kerak emasligini bildiradi. Masalan, «kompyuter — monitor» so'rovi berilganda, bir vaqtning o'zida «kompyuter» so'zi uchrovchi, ammo «monitor» so'zi uchramaydigan barcha sahifalar ro'yxati hosil boiadi.
• • «» (qo'shtirnoqlar) sahifada qo'shtirnoqdagi so'z uchrashini bildiradi. Masalan, «kompyuter monitor» so'rovi berilganda, sahifa­ larda qo'shtirnoqdagi jumla albatta ishtirok etishi anglanadi. Agar jumla qo'shtimoqqa olib yozilmasa, u holda alohida yozilgan «kompyuter» va «monitor» so'zlari ishtirok etuvchi sahifalar ham ro'yxatga qo'shiladi.


••AND (va) so'zi ikki yoki undan ortiq kerakli so‘z ishtirok etuvchi sahifalami topishda ishlatiladi. Masalan, «kompyuter» AND
«monitor» so‘rovi orqali ham «kompyuter», ham «monitor» so‘zi uchrovchi sahifalar topiladi.
• *OR (yoki) so‘zi ikki yoki undan ortiq kerakli so‘zlardan kamida bittasi ishtirok etuvchi sahifalami topishda ishlatiladi. Masalan,
«kompyuter» OR «monitor» so‘rovi orqali «kompyuter» yoki «mo­ nitor» so‘zi uchrovchi sahifalar topiladi.
••NEAR yoki [ ] (katta qavslar) bir-biridan kamida o‘nta so‘z bilan ajratilgan ikki yoki undan ortiq kerakli so'zlar ishtirok etuvchi sahifalami topishda ishlatiladi. Masalan, «kompyuter» NEAR «monitor» so'rovi orqali «kompyuter», «kompyuter va monitor», «monitor...» kabi so'zlarni qamrab olgan sahifalar topiladi.
• «Yulduzcha (*) harflar, belgilar va sonlardan iborat ketma-ketlikni ko‘rsatishda ishlatiladi. Masalan, «mo*» so‘rovi orqali «monitor»,
«moda», «Morze» kabi so‘zlar ishtirok etgan sahifalar topiladi.
6 .4 . Elektron pochta. Yangiliklar xizmati
Elektron pochta ham xizmat ko‘rsatish sohasiga kiradi. Uning vazifasi xat-xabarlar almashish uchun axborotlami uzatish va qayta ishlashning elektron usullaridan foydala- nishdir. Shuningdek, u pochta xizmatiga o‘xshash ishni ham bajaradi. Ya’ni, bosma materiallar, fotografiya, jad­