Tezislər / Theses

THE 3
rd
 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCES OF STUDENTS AND YOUNG RESEARCHERS 
dedicated to the 99
th
anniversary of the National Leader of Azerbaijan Heydar Aliyev
150
HELİKOPTER PƏRİNİN QƏRARLAŞMAYAN RƏQSLƏRİNİN 
SİSTEMLİ ANALİZİ VƏ ARADAN QALDIRILMASI ÜÇÜN 
HİSSƏLƏRİNİ MODELLƏŞDİRMƏ 
Muraz Həsənov 
Milli Aviasiya Akademiyas
ı

Bak
ı
, Az
ə
rbaycan 
[e-mail] 
Elmi rəhbər: f.r.e.d., professor İlyasov Musa 
Açar sözl
ə
r: 
Q
ə
rarla
ş
mayan 
rəqslər
; R
ə
qsl
ə
rin analizi; Helikopter da
ş
ı
y
ı
c
ı
 vintin 
ftulkas
ı
n
ı
n modell
əş
dirilm
ə
si; R
ə
qsl
ə
rin hesablanmas
ı
. 
Helikopterin şaquli qalxma və oturma, havada hərəkətsiz asılma, müx-
təlif istiqamətlərdə hərəkət etmə qabiliyyəti onun fərqləndirici xüsusiyyətidir 
və bu bir və ya bir neçə hava vinti ilə (daşıyıcı vintlə) yaradılır. Helikopterin 
ayrı-ayrı hissələrində eləcədə bütövlükdə helikopterdə bir neçə yüz müxtəlif 
rəqslər var. Daşıyıcı vintin pərlərinə aeroelastik rəqslər təsir edir hansı ki, 
mütəmadi yüklənmələrin təsiri altında məcburi rəqslər rezonans növü kimi 
əmələ gələn, eləcə də “flatter” tipli qeyri-sabit dinamik dayanıqsızlıq altında 
öz-özünə həyəcanlanan rəqslərdir. Belə bir sistemin sürətli dəyişən hərəkət-
lərdə dinamikasının təhlili çox çətin riyazi və hesablama məsələsidir çünki 
məsələn çox pərli helikopterin rotoru burulğanlı hava axınının təsiri altında 
mümkün qopmalarla eləcə də, pərlərə aerodinamik qarşılıqlı təsirlər olan hal-
da fırlanmanı həyata keçirir. Ancaq bu sistemin hissələrinin riyazi modelinin 
dinamikasını tərtib etmək rahatdır belə ki, onları ayrı ayrı komponentlərə 
bölməklə etmək olar. Aparıcı vintin pərləri elastikdirlər və qeyri-stasionar 
(qərarlaşmayan) yükləmələr zamanı aparıcı vintin ftulkasının hissələri (pərin 
birləşmə hissəsi) böyük elastik deformasiyalara və gərginliyə məruz qala 
bilərlər. Bu xüsusi hallarda, fövqəladə vəziyyətlərdə ola bilər (qəfil manevr-
lərdə, kobud enişlərdə və s.). Belə məsələləri problemləri hesablamaq və ya 
həll etmək üçün verilmiş qeyri-stasionar hərəkətlər və aparıcı vintə verilən 
böyük qurulma bucağı bilməklə, fırlanan pərlərin dinamikasının qeyri-xətti 
tənliklərindən istifadə etməklə həll etmək olar. 
Ümümiyyətlə rəqslər yəni rəqsi hərəkətlər üç əsas parametrlə xarakte-
rizə olunur: dövri, tezlik, amplituda ilə. Növləri isə baş vermə təbiətinə görə 
rəqslər məcburi, təbii(özünün) və öz-özünə həyəcanladıran olurlar. Rəqslərin 
amplitudunun dəyişikliyin xarakterinə görədə iki növə bölmək olar, bunlar 
sönənlər və artanlardır. Helikopterdə məcburi rəqslərə səbəb olan həyəcan-
verici qüvvələr üçün çoxlu mənbələr var. Bu mənbələrə daxildir: əsas yəni 
aparıcı vint və quyruq vinti, güc qurğuları, redurktor və ötürücü valı. Bu mən-
bələrin hər biri müəyyən tezlikdə həyəcanverici qüvvələr yaradır. Aparıcı 
vintdə həyəcanverici qüvvələrin ən aşağı tezliyinə malikdir. Aparıcı vintdə 

---