The series of the humanitarian

ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
С.Касимова.  Из  истории  азербайджанской  оперы  и  балета  (1908-1988гг.).    Баку, 
Адильоглы, 2006, 231 c. 
2.Асафьев  Б.В. Опера  // Советская опера, Москва, Музгиз,  1953, 71 с. 
      3. Мазель Л.А. Вопросы анализа музыки. Опыт сближения теоретического   
         музыкознания  и эстетики. М.: Советский композитор, 1978. 352с. 

- 135 - 
ABSTRACT 
                                    Inara  Maharramova 
C
HARACTERIS TICFEATURES  OF  THE  OPERA
-
ALLEGORIA 
 
“
FOX  AND  GUN  DOG
”
  OF  I
.
MAMADOV
. 
          This  article  deals  with  an  opera  entitled  “Fox  and  Gun  Dog”  that  is  new  for  Azerbaijani  opera 
for  its  genre  features.  The  article  draws  attention  to  the  characteristic  features  of  the  opera  entitled 
“Fox  and  Gun  Dog,”  and  notes  that  this  opera  has  influence  on  the  formation  of  certain  genre 
features  in  the  new type  of operas.   
  
  
РЕЗЮМЕ 
Инара  Магеррамова 
Характерные особенности аллегорической оперы «лиса и волкодав» и.мамедова. 
В  представленной  к  вниманию  статье  рассказывается  об  опере  «Лиса  и  Волкодав», 
созданной  композитором  И.Мамедовым,  и  явившейся  новой  по  своей  жанровой 
принадлежности для азербайджанского оперного искусства. 
В  статье  выявляются  характерные  особенности  оперы,  отмечается  роль  этого 
произведения в формировании определенных жанровых особенностей опер нового типа.    
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  23  yanvar  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  №  05) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, professor M.Rzayev 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

- 136 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 1 (66) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 1 (66) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 1 (66) 
 
VALİDƏ HÜSEYNOVA     
Naxçıvan Dövlət Universiteti  
[e-mail]  
  UOT:78   
 
ŞİFAHİ  PEŞƏKAR  MUSİQİ JANRI – MUĞAM    
       
           Açar  sözlər:  muğam,  şifahi  musiqi  janrı,  milli  musiqi  forması,  Azərbaycan  ladları, 
emosional məzmun, muğam kompozisiyası.    
           Keywords: mugham, oral genre of music, the national musical form, Azerbaijani modes, the 
emotional content, the composition of mugham. 
 
 Ключевые  слова:  мугам,  устный  жанр  музыки,  национальная  музыкальная  форма, 
Азербайджанские лады, эмоциональное содержание, композиция мугам.   
            
            Azərbaycan  musiqişünaslarının  xalq  yaradıcılığına  həsr  olunmuş  tədqiqatlarını  nəzərdən 
keçirdikdə  xalq  musiqisinin  janr  təsnifatı  diqqəti  daha  çox  cəlb  edir.  Həqiqətən  də  əgər  musiqi 
haqqında  danışırıqsa,  istər  bəstəkar,  istərsə  də  xalq  musiqisi  olsun,  ilk  növbədə,  onun  janrı  təyin 
olunmalıdır.  Adətən,  musiqinin  şərti  olaraq,  vokal,  instrumental  və  vokal-instrumental  janr 
qruplarına  bölünməsi  qəbul  edilir  ki,  bu  halda  musiqinin  ifa  tərzi  ön  plana  çəkilir.  Öz  növbəsində, 
hər üç  qrupa müxtəlif  janrlar  daxildir. 
            Professor  M.S.  İsmayılov  öz  tədqiqatlarında  hər  bir  xalqın  musiqi  irsində  olduğu  kimi, 
Azərbaycan  xalq  musiqi  irsinin  də  başlıca  olaraq,  vokal,  instrumental  və  vokal-instrumental 
musiqidən  ibarət  olduğunu  qeyd  edir.  Lakin  alim  xalq  musiqisinin  elmi  cəhətdən  öyrənilməsi  üçün 
onun  bu  nöqteyi-nəzərdən  qruplara  bölünməsini  əlverişli  saymır  və  xalq  musiqi  formalarının  ifa 
üsuluna  əsaslanaraq,  bölünməsini  zahiri  bir  əlamət  kimi  qiymətləndirir.  Çünki,  onun  fikrincə,  xalq 
musiqimizdə  elə  bir  hal  vardır  ki,  eyni  musiqi  forması  həm  vokal,  həm  instrumental,  həm  də  vokal-
instrumental  janr  kimi  özünü  göstərir,  məsələn,  muğamlar.   
             Azərbaycan 
xalq  musiqi  yaradıcılığının  janr  təsnifatını  professor  R.  Zöhrabovun 
tədqiqatlarında  da  izləyə  bilərik.  R.  Zöhrabov  V.  Belyayevin  təsnifatını  bir  qədər  genişləndirərək, 
Azərbaycan  xalq  musiqi  yaradıcılığını  üç  təbəqəyə  bölür:  1.  Xalq  (mahnı  və  rəqs  musiqi  janrları);  2. 
Xalq-professional  (aşıq  musiqi  yaradıcılığı);  3.  Şifahi  ənənəli  professional  musiqi  janrları  (muğam 
dəstgahları,  kiçik  formalı  muğamlar,  zərbi-muğamlar,  təsnif  və rəng). 
            Bir  çox  Yaxın  və  Orta  Şərq  ölkələrində  olduğu  kimi  Azərbaycan  musiqi  incəsənətində  də 
mahnı  və  rəqs  folkloru  ilə  yanaşı  şifahi  ənənəli  peşəkar  musiqi  janrları  da  mövcuddur.  Onlardan  ən 
başlıcası  muğamat  adı ilə  tanınan  muğamdır.   
           Orijinal 
formalı,  monodik  silsiləli  kopmozisiyaya  malik  muğam  Azərbaycan  musiqi 
mədəniyyətində  xalqın  estetik  baxışlarının  dərin  və  dolğun  ifadə  forması  hesab  olunur.  Muğam 
dedikdə  tam  silsilə  dəst nəzərdə  tutulur.   
           Təsadüfi  deyil  ki,  Ü.  Hacıbəyli  ilk  operalarında  məhz  muğamlara  müraciət  etmiş,  onları 
Füzuli  poemasının  bədii  strukturunun  ifadəsində  ən adekvat  forma  kimi  qəbul  etmişdir.   
           Buradan  da  insanın  daxili  hisslərinin  ekspressiyasının  –  dərin  fikirlərindən  ən  yüksək 
emosiyalarına  kimi  –  dinamikasını  simvollaşdıran  ifadəliyin  böyük  spektor  şkalası,  geniş  obraz 
diapazonu  yaranır.  Bütün  bunlar  muğamın  ideya-fəlsəfi  konsepsiyasında,  eləcə  də  onun  faza 
inkişafı  üzərində  qurulmuş  bədii  məzmununda  və dramaturgiyasında  təcəssümünü  tapmışdır.   
            Muğam  sənətinin  səciyyəvi  xüsusiyyətlərindən  biri  də  lirik  rəvayətliyin  emosional  gərginlik 
və  dalğınlıqla  bağlılığıdır.  Lakin  muğamın  yalnız  milli  estetika  baxımından  təsviri  muğam 
anlayışını  tam  əhatə  etmir.   
            Geniş  mənada  muğam  özündə  daha  iki  anlayışı  ehtiva  edir:   

- 137 - 
            1)  Muğam  –  emosional  məzmunun  inkişaf  məntiqi,  forma-quruluşunu  və  onun  bütövlükdə 
kompozisiyasını  təyin  edən  konkret  laddır.  Başqa  sözlə,  muğam  formaları  üçün  fundamental 
qanunauyğunluq,  yəni  lad  başlanğıcının  melodik  forma  quruluşunun  xüsusiyyətləri  və  normaları  ilə 
əlaqə  səciyyəvidir.  Muğam  formasını  ladın  özünün  genişlənməsi  prosesində  yaranan  müxtəlif 
səslənmə  müddətinə  malik  melodik  quruluşlar  əmələ  gətirir.   
            Azərbaycan  ladlarının  dəyişkən  təbiəti,  ladın  faza  inkişafının,  onun  da  öz  növbəsində  dayaq 
pillələrinin  ətrafındakı  avazlaşmaların  yaranmasını  sərtləşdirir.  Belə  ki,  səs  hərəkəti  bəm  registrdən 
başlayaraq  ardıcıl  surətdə  daha  zil  registrə  -  kulminasiyaya  qalxır  və  tədricən  aşağı  istiqamətdə 
endirilərək  ladın  əsas dayaq pillələrinə  çatdırılır.   
            2)  Muğamın  ikinci  mənası  –  adekvat  forması  süita  xüsusiyyətli  kompozisiya  olan  şifahi 
ənənəli  professional  musiqisinin  əsas janrıdır.   
            Muğamın  bədii  strukturunun  əsas  xüsusiyyəti  sabit  (kanonik)  və  sərbəst  (improvizasiyalı) 
başlanğıcların  üzvü  sintezidir.  Birincisinin  (sabit)  konkret  təzahürü  bütövlükdə  muğamın  lad 
təşəkkülü  və  bədii  kompozisiyasıdır.  Burada  əsas  improvizasiya  hissələri  dəqiq  ölçüyə  malik 
hissələrlə  növbələşdirilir.   
            İkinci  (sərbəst)  başlanğıc  ifaçının  yaradıcılıq  qabiliyyətini  nümayiş  etdirən  improvizasiya 
sənətində  təcəssüm  olunmuşdur.   
            Azərbaycanda  muğam  adətən  instrumental  ansamblın  –  sazəndələr  üçlüyünün  müşayiəti  ilə 
ifa  olunur.  Bu  üçlüyün  tərkibinə  tar,  kamança,  dəf  daxil  olur  və  çox  vaxt  müğənni-xanəndə  özünü 
dəfdə  müşayiət  edir.  Bu  ansamblla  ifa  olunan  vokal-instrumental  muğam,  janrın  forma  və 
xüsusiyyətini,  silsiləni  tam  şəkildə  özündə  ehtiva  edən dəstgah  adı  almışdır.   
            Muğam  kompozisiyasına  muğamın  intonasiya  məzmununun  əsas  amili  olan  improvizasiyalı 
reçitativ  tərzli  vokal  melodiyalardan  ibarət  şöbələr  daxildir.  Bu  improvizasiyalı  şöbələr  muğamın 
əsas  mahiyyətini  təşkil  etməklə  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Məhz  bu,  müəyyən  dərəcədə 
nizamlanmış  improvizasiyalı  hissələrdə  ifaçının  bir  çox  cəhətdən  ustalığından  asılı  olan  muğamın 
sonor  planı  reallaşır.   
            Muğamın  improvizasiyalı  hissələri  dəstgahda  metroritmik  cəhətdən  dəqiq  təsnif  (vokal)  və 
rənglərlə  (instrumental)  növbələşirlər.  Əsas  şöbələrin  obraz  məzmununu  kölgədə  qoyan  təsnif  və 
rənglər  intonasiya  quruluşu  və  lad  funksional  struktur  baxımından  muğamın  improvizasiyalı 
şöbələri  ilə  bilavasitə  bağlıdır.  Təsnif  və  rənglər  ayrılıqda  və  sərbəst  ifa  oluna  bilər.  Beləliklə, 
muğamın 
əsas 
fərqləndirici 
xüsusiyyətlərindən 
(lad-tonal 
və 
metroritmik) 
iki 
planının 
mövcudluğudur  ki,  bunlar  da  eyni  zamanda  muğamın  daxilində  iki  müxtəlif  musiqi  növünü  təşkil 
edir.  Bunlardan  biri  dəqiq  rutmli,  lad-tonallıq  baxımından  dəqiq  və  sərbəst  (təsnif  və  rənglər),  o 
birisi  isə  ritm-vaxt  çərçivəsində  sərbəst,  lad  cəhətdən  qanunlaşdırılmış,  muğamın  improvizasiyalı 
şöbələrində  reallaşan  melodik  xətdir.   
            Lakin  mahiyyət  etibarilə  muğam  sənəti  struktur,  bədii-emosional  quruluşu  və  inkişaf 
prinsipləri  baxımından  şifahi-peşəkar  sənətin  ənənəvi  janrı  kimi  sabitliyini  qoruyub  saxlamaqdadır.   
            Muğam  forması  ifaçının  müəyyən  səs  qatlarının  (bir  və  ya  bir  neçə)  açılması  nəticəsində 
mətndən  irəli  gələn  müxtəlif  uzunluqlu  melodik  düzümlərin,  melodik  özümlərin  genişlənməsi 
prosesində  yaranır.  Müvafiq  olaraq  onlar  muğamın  inkişaf  mərhələsinin  həyata  keçirilməsinə 
xidmət  edirlər.  Muğamda  genişləndirmə  mərhələsinin  xüsusiyyəti  inkişaf  mərhələsinin  özünün 
kanonlarla  uyğunluğundadır.  Beləliklə,  muğam  forması  öz  növbəsində  mərkəzi  tonların  ardıcıl 
qanunlaşdırılması  ilə  müəyyənləşən  mərhələlərin  (yəni,  şöbələrin)  cəmi  ilə  şərtləşdirilir.   
            Hər bir  mərhələ  melodiyanın  kulminasiyaya  doğru  irəliləyişi  prosesində  müəyyən  pillədir.   
            Bütün  lad  struktur  elementləri,  improvizasiyalı  və  sabit  hissələrin  bir-biri  ilə  sıx  əlaqəsi  ilə 
yanaşı,  musiqinin  emosional-obrazlı  məzmunu  burada əsas üstünlük  təşkil  edir.   
            Adətən  muğamın  bədii-emosional  inkişaf  xətti  kulminasiyaya  doğru  tədricən  yüksəlir,  onun 
fəthi  və  sonrakı  kiçik  hissələrə  bölünmə,  emosional  gərginliyin  azalması,  zəiflənməsi  ilə  təqdim 
olunur.   
            Monodiyanın  ifadə  imkanlarının  əks  etdirilməsində,  eyni  zamanda,  kiçik  detalların  belə 
xırda  incəliklərinə  kimi  işlənməsi,  çoxcəhətlilik  muğamın  monumental  və  silsilə  formaları  üçün 
səciyyəvidir.   

- 138 - 
            Muğamda  təcəssüm  etdirilən  bədii  obrazların  aliliyi  emosional  məzmunun  incəliyi,  ucalığı 
ilə  seçilir.  Muğamlarda  bir  emosional  durum  uzun  müddət  ərzində  bütün  nüansları  və  inkişafın 
xarakterik  dinamikası  ilə  dərin  və  aydın  tərzdə  ifadə  olunur.  Çünki  muğam  dünyanın  vahidliyinin 
dərki  üzərində  qurulmuşdur  və  mahnı-rəqs  janrlarından  fərqli  olaraq  onun  funksiyası  son  dərəcə 
bədii  estetik  mahiyyətlidir.   
            Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  başqa  xalqlardan  fərqli  olaraq  Azərbaycan  muğamlarında 
improvizasiya  başlanğıcı  özünü  daha  dolğun  büruzə  verir.  İfaçı  yüksək  yaradıcılıq  təşəbbüsü 
göstərərək  bəzən  hətta  yeni  melodik  material  da  yaratmağa  qadirdir.  Belə  hallarda  hər  muğam  üçün 
nəzərdə  tutulmuş  qanun  çərçivəsində  ifaçının  qabiliyyəti  və  istedadından,  eləcə  də  zövqü  və 
fantaziyasından  asılı  olaraq,  ifa  etdiyi  muğamlara  yeni  keçidlər,  modulyasiyalar,  yeni  variantlar, 
formalar,  üsullar  tətbiq  edilir.  Məhz  buna  görə  də  daha  artıq  yaradıcılıq  təşəbbüsünə  malik  muğam 
ifaçıları,  eyni  zamanda,  bu janrın  yaradıcıları  da hesab olunurlar.   
            Muğamların 
mövzu  dairəsi  əsasən  lirik-məhəbbət,  fəlsəfi,  xəyalpərəst  mövzularla 
müəyyənləşir.  Məhz  bu  səbəbdən  Şərq  ədəbiyyatı  klassiklərinin  –  Nizami,  Füzuli,  Nəsimi,  Xaqani, 
Vidadi,  Vaqif,  Səməd  Vurğun,  Əliağa  Vahidin  və  başqalarının  qəzəlləri  muğamların  poetik  mətnini 
təşkil  edir.   
            İlk  baxışdan  mahnı-rəqs  janrları  kimi  muğamlar  da  şifahi  ənənəsi  çərçivəsində  qalaraq  bütün 
xalq  musiqi  ilə  vəhdət  təşkil  edir.  Lakin  muğamlar  ladın  daha  yüksək  səviyyədə  təşkilinə  və 
melodiyanın  inkişafına  malik  olduqları  üçün  daha  böyük  ifaçılıq  vərdişləri  və  mədəniyyəti  tələb 
edirlər.   
            Aşıq  yaradıcılığı  kimi  muğamlar  da  geniş  tamaşaçı  kütləsi  qarşısında  xüsusi  ifa  üçün 
nəzərdə  tutulduğundan  mahnı  və  rəqsdən  fərqlənirlər.  Muğam  üslubu  üçün  xarakterik  olan 
konsertlik  xüsusiyyəti  onu  folklor  janrlarından  fərqləndirir.   
            Şifahi  ənənəyə  əsaslanan  Azərbaycan  professional  musiqisinin  müəyyən  bir  qismini  “Zərbi-
muğamlar”  adlanan  instrumental-vokal  muğamlar  təşkil  edir.  Vokal  partiyasının  improvizasiyalı 
hissəsinin  dəqiq  metrik  ritmlə  müşayiəti  –  “Zərbi-muğam”ların  fərqləndirici  xüsusiyyətlərindəndir. 
Bu  zaman  xanəndə  müşayiət  edən  ansambllarda  başqa  alətlərə  nisbətən  zərb  alətlərinə,  dəf  və 
nağaraya  üstünlük  verilir.   
             Zərbi-muğamlar  sayca  çox  deyildir.  Bunlar  “Heyratı”,  “Kərəmi”,  “Ovşarı”,  “Mənsuriyyə”, 
“Kəsmə  şikəstə”,  “Qarabağ  şikəstəsi”,  “Arazbarı”,  “Simayi  şəms”dir.  “Qarabağ  şikəstəsi”  xüsusi 
populyarlıq  qazanmışdır.   
             Zərbi-muğamların  vokal  partiyaları  üçün  reçitativin  əksər  hallarda  yüksək  reqistrdə 
başlanan  zəngin  ornamentli  oxunaqlı  melodiyalarla  növbələşməsi  səciyyəvidir.  Xanəndənin 
metrritm  baxımından  sərbəst  muğam  partiyası,  əsasən  2  vəznli,  dəqiq  metroritmə  malik  cəld 
müşayiətin  fonunda  səslənir.  Müşaiətin  mühüm  faktoru,  bir  qayda  olaraq,  ostinat  ritm  formulanın 
metroritmik  sabitliyidir.   
              Zərbi-muğamlarda  tez-tez  polifoniya  elementlərinə  rast  gəlmək  olar.  Bu  da  müşayiətdəki 
səslərin  metroritmik  sərbəstliyindən  irəli  gəlir.  Belə  ki,  xanəndəni  müşayiət  edən  ansamblda 
alətlərdən  biri  digərlərindən  ayrılaraq,  gah  vokal  partiyasının  kiçik  hissələrini  təqlid  edir,  gah  da 
unison  şəklində  ümumi  səslənməyə  qarışır  və  müşayiətlə  təzadlıq  yaradır.  Məhz  bununla  əlaqədar, 
ansambl  alətləri  arasında  təzadlı  polifoniyaya  malik  hissələr  yaranır.   
              Azərbaycan  qədim  və  son  dərəcə  zəngin  folklor  ənənəsi,  şifahi  xalq  yaradıcılığı  olan  bir 
ölkədir.                                                                                        
 
ƏDƏBİYYAT 
 
      1. İsmayılov  M.S. Azərbaycan  xalq  musiqisinin  janrları.  Bakı,  1960 
2. 
Qasımova  S. Azərbaycan  musiqi  ədəbiyyatı.  “Adiloğlu”,  Bakı,  I hissə,  2009, s. 46-50 
3.
 Zöhrabov  R. Muğam.  Bakı,  1991. 
4. Babayev  E. Şifahi  ənənəli  Azərbaycan  musiqisində  intonasiya  problemləri.  Bakı,  1998,      
    səh. 5. 
3. 
Амиров Ф. В мире музыки.  Баку,  1983 

- 139 - 
4. Абасова Э. А. Азербайджанская  музыка  // Музыкальная  энциклопедия / Под ред. Ю.  
    В. Келдыша. — Москва:  Советская энциклопедия, 1973—1982. 
5. Беляев В.М. О музыкальном  фольклоре  и древней письменности. М.: Советский  
    композитор, 1971, с. 108-162 
6. Энциклопедия азербайджанского мугама.  Баку:  Фонд Гейдара Алиева, 2012, 264 с. 
7. Аббасов А. Дж. Мугам  // Музыкальная  энциклопедия / Под ред. Ю. В. Келдыша.   
    Москва:  Советская энциклопедия, 1973—1982 
 
ABSTRACT 
Valida  Huseynova 
PROFESSIONAL  ORAL GENRES OF MUSIC - MUGHAM 
           The  article  refers  to  professional  oral  genre  of  music  -  about  mugham.  Mugham  or  mugham  - 
one  of  the  major  genres  of  traditional  music  of  Azerbaijan,  multipart  vocal  and  instrumental  work. 
Mugham  -  it  is  also  a  common  name  frets  Azerbaijani  music.  Mugham  characteristic  type  of 
melodic  improvisation  based  deployment  certain  mugham-fret.  Mugham  performed  as  a  fully 
(destgakh)  and  in  parts  singer-soloist  (singers)  with  instrumental  accompaniment  or  as  a  solo 
instrumental  works.  Azerbaijani  mugham  is  considered  a  kind  of  music-making  practice,  common 
in  the  cultures  of  the  Middle  East.  In  the  early  periods  of  mugham  was  studied  as  part  of  a  single 
musical  tradition  along  with  Arabic  and  Turkish  maqam,  Persian  destgyahom  and  other  local 
representatives  of  the  Mugham  makamnoy  tradition,  and  was  not  associated  exclusively  with  the 
Azerbaijani  culture.  However,  theoretical  and  musical  works  of  Azerbaijani  mugham  masters  have 
created  an  opportunity  to  get  acquainted  with  the  Western  listener  mugham  as  a  part  of  modern  life 
of  Azerbaijan.  In  2008,  UNESCO  declared  the  mugham  one  of  the  masterpieces  of  the  oral  and 
intangible  heritage  of humanity.               
РЕЗЮМЕ 
Валида Гусейнова  
ПРОФЕССИОНАЛЬНЫЙ  УСТНЫЙ  ЖАНР  МУЗЫКИ – МУГАМ  
           В  статье  говорится  о  профессиональном устном жанре  музыки – о мугаме. Мугам или 
мугамат — один из основных жанров азербайджанской традиционной музыки, многочастное 
вокально-инструментальное  произведение.  Мугам  —  это  также  общее  название  ладов 
азербайджанской  музыки.  Мугаму  характерен  импровизационный  тип  мелодического 
развертывания  на  основе  определенного  мугам-лада.  Мугам  исполняются  как  полностью 
(дестгях),  так и по частям певцом-солистом (ханенде) с инструментальным сопровождением 
или  в  виде  сольных  инструментальных  произведений.  Мугам  считается  азербайджанской 
разновидностью  практики  музицирования,  распространенной  в  культурах  Ближнего  и 
Среднего  Востока.  В  ранние  периоды  мугам  изучался  в  качестве  составляющей  единой 
музыкальной  традиции  наряду  с  арабским  и  турецким  макамом,  персидским  дестгяхом  и 
другими  локальными  представителями  мугамо-макамной  традиции,  и  не  ассоциировался 
исключительно  с  азербайджанской  культурой.  Однако  теоретические  и  музыкальные  труды 
азербайджанских 
мастеров 
мугама 
создали 
возможность  западному  слушателю 
познакомиться  с  мугамом,  как  с  частью  современной  жизни  Азербайджана.  В  2008  году 
ЮНЕСКО  объявило  мугам  одним  из  шедевров  устного  и  нематериального  культурного 
наследия человечества.  
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  23  yanvar  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  №  05) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
İ.Məhərrəmova   
 
 
 

- 140 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 1 (66) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 1 (66) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 1 (66) 
 
GÜLNARƏ QƏNBƏROVA 
[e-mail]
 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
SERAP BULAT 
Ərzurum Atatürk Universiteti 
UOT:7.01 
ŞƏKİ XAN SARAYININ  MEMARLIĞI 
 
             Açar  sözlər:  Xan sarayı, divar, tağ, ornament, pano.   
 
 Keywords:  Khan's Palace, wall, the arch, ornament, panels. 
             Ключевые слова: Ханский дворец, стен, арка, орнамент, панно. 
          
XVIII-XIX  əsrlərə  aid  Şəki  Xan  sarayı  Azərbaycanın  ən  gözəl  memarlıq  abidə-  lərindən 
olmaqla,  bədii  təsir  və  dekorativ  tərtibat  səviyyəsi  baxımından  seçilir.  Şəki  xan  sarayı  şəhərin 
ən  hündür  hissələrinin  birində  (şimal-şərq  istiqamətdə)  Məhəmməd  Hüseyn  xanın  22  il  davam 
edən  hökmdar  olduqu  dövrdə,  yəni  1758-1780  illərdə  tikil-  miş  qalanın  ərazisində  yerləşir  (1, 
səh  5).  Burada  qədim  Şərq  şəhərləri  üçün  səciyyəvi  xüsusiyyət  özünü  büruzə  verir.  Belə 
hallarda  saray  tikilisinin  özü  yaxud  da    saray  binaları    kompleksi  qalanın  daxilində  nisbətən 
müstəqil  memarlıq  ansamblı  təşkil  edir.  Belə  memarlıq  ansamblı  özünün  ikinci  divarı  ilə  hasara 
alınır   və   “İçəri  qala”  yaxudda  “Bala  qala”  adlanır. 
Sarayı  1962-ci  ildə  Müştaq  təxəllüsü  ilə  şerlər  yazan  Hüseyin  xan  tikdirmişdir.  Sarayın 
ətrafında  olan  ərazi  nisbətən  dəqiq    düzbucaq    formasına  malikdir  və  şimal-  dan  cənub 
istiqamətə  uzanır.  Ərazi  iki  terasdan  ibarətdir.  Kiçik  yuxarı  terasda  sarayın  binası,  hovuz  
yerləşir  (2,  səh.26).    Hovuzun  yanında  iki  çinar  ucalır.  Böyük  aşağı    terasda    bağ  salınıb.  İki 
teras  biri  biri  ilə  daş  pilləkənlərlə  birləşir.  Həmin  pilləkənlər  yarımdəirəvi  meydançadan  iki 
tərəfə  ayrılır.  Meydança  öz  növbəsində  yuxarı  terasın  mehvəri    ilə  yuxarı  yönəlir  və  onun 
kənarlarında  hündürlüyü  60 sm  yaxın  olan  bütöv  daş parapet  var.   
 
Rəsim  1. Şəki qalasının  planı 
1.Şəki  xan saray                                      
 
2.Abidə 
3.Qalanın  Qərb  darvazası 
 
Saray  ərazisinin  ətrafındakı  divar  çox  hündür  deyil.  Şərq    və  cənub    tərəfdən    girişlər  var. 
Şərq  darvazası  kiçik  qapılar  formasında  qurulub,  həmin  qapılar  adi    darvaza  yerinə    salınıb.  
Həmin  darvaza  yerinin  üstü  tağ  formasında  olub,    XIX  əsrin  sonu-  XX  əsrin  əvvəli  dövrünün  

- 141 - 
Şəki  memarlığı  üçün  xarakterik  olan  kərpic  dekorla  bəzədilib.    Bu  detalların    xarakteri    girişin 
əsas  tikililərdən  sonra   tikilməsini  ehtimal  etməyə  yol  verir.   
Şərq  darvazası  yuxarı  terasa  çıxır,  və  burada  şəhərin  və  dağların  şərq    yamaclarının 
möhtəşəm  panoraması  açılır.  Ondan  əlavə  buradan   üfüqə  qədər  cənuba  perspektiv  də açılır. 
 
 
 
 
Foto 1. Şəki qalasının  Şərq və Qərb  darvazası 
           Aşağı  darvaza  sarayın  ərazisini  əharə  edən  cənub  divarın  şərq    başında  yerləşir,  və  bu  
yolla  qalanın  cənub  darvazasına  daha  da  yaxınlaşdırılıb.  Həmin  darvaza    geniş  və    kərpicdən 
hörülmüş,    kərpiclə    də  dekor  olunmuş  alçaq    şişbucaq  ark  şəklində    qapı    boşluquna    salınıb.  
Həmin    darvaza  aşağı    terasa  çıxır.  Aşağı    terasın    mərkəzi    mehvərinin    cənub    başında      nazik 
sütunların  üstündə    yüngül      kiçik      çoxüzlü    taxta    pavilion-talvar    yerləşir.  Bu  da 
Azərbaycanın,  o  cümlədən  Şəkinin    saray  və  yaşayış    tikililərinin  bağ  hissəsi  üçün  tipik  tərtibat 
elementidir.  Bu  elementlər  Şərq    ölkələrinin      bağ-park  memarlıqının    elementləri  ilə    oxşar 
cəhətlərə  malikdir.    Ehtimal  olunur  ki,  bu  element  Şəki  xan  sarayı  kompleksində  yeganə  bu  növ 
qurğu  deyildi.  Lakin      zaman  onları  və    onlar    kimi    bir  çox  elementləri  bizim  dövrə  gətirib 
çıxarmayıb  (2,səh.108-112). 
 
       
 

- 142 - 
Foto 2. Şəki Xan sarayı  və sarayın  həyət  qapısı 
 
Şəki  xan  sarayı-uzunluğu  30  metr,  hündürlüyü  10  metr  olan  iki  mərtəbəli  binadır.  Bu 
bina  şəhərin  o  dövrün  bir  çox  yaşayış  binaları  ilə  ümumi,  oxşar  cəhətlərə  malikdir.  Bina    bişmiş  
qırmızı    kərpicdən    tikilib  və    bu  kərpic  yerli    çaylaq    daşları  ilə  biri  birinə  gözəl  uyğunlaşır. 
Sarayın  kərpicləri    kvadrat    formasındadır,    çaylaq  daşları  isə    kub    formasına    malikdir    və 
onların  ölçüsü  20x20x20  sm,   bəzən  də bir  az  artıqdır  (3, səh,12-13).   
   
 
Foto 3. Şəki Xan sarayının  ön fasadı 
 
Sarayın  divarları,  Şəkinin  yaşayış  binalarından  fərqli  olaraq  bir  qat  suvaqla      örtülüb. 
Qərb  və  şərq    bayır  tərəflərdə  və  eyni  ilə    şimal  divarının    böyük  hissəsində      suvağın  materialı 
sarı  gil    qarışıqıdır.    Sarayın    cənub  fasad  hissəsi  isə    şimal  fasadın  mərkəzi    kimi    bütövlüklə 
ornament  ilə  örtülüb.  Həmin  ornament    alebastr    üstündə    oyma  işindən,  fonun  və  detalların 
rənglənməsindən,  iri  pəncərələrin  çərçivəsinə    salınmış  şəbəkə  adlanan  taxta  vitrajlardan  
ibarətdir.    Orta  Asiya    rayonlarından  fərqli  olaraq,    Azərbaycanda  təbii    alebastr    “qanç”  deyil, 
“gəc”  yaxudda    “gəjə”  adlanır,  və  ən  qədim  dövrlərdən  bəzək  vurma    və  ornamental-  dekorativ 
işlərində    geniş  istifadə  olunub  (4,səh.  53-55).    Sulu  gəcin  üzərində    ən  müxtəlif  oyma  işləri  
yerinə    yetirilirdi,  gəcdən    yapma  detallar  hazırlanır,    gəc    ağac,  şüşə  və    güzgülərlə    birgə  
dekorda    işlənirdi.  Son  dərəcə  düz    salınmış  və  hamarlanmış  gəc  suvaqının  səthi    divar  naxışları  
salmaq  üçün  bünövrə  olurdu.   
Binanın    daxilində    və    bayırında  bəzək  vurma    detallarında  gəcdən  istifadə    etmə  
üsullarını  bizim  dövrə  çatdıran    memarlıq  abidələrindən    Azərbaycanda    çox  az  qalıb.  Şəki  xan 
sarayında  gəcdən  ən  müxtəlif  formalarda,  xüsusən  də    divar  naxışlarını    salmaq  üçün  səth  kimi 
istifadə  olunmuşdur.    Burada  gəc    ağacdan  və    döymə    metaldan  hazırlanan  elementlərlə  biri 
birinə  gözəl,  həmahəng  şəkildə  uyqunlaşdırılıb.   
Sarayın    iki  mərtəbəsinin  hər  birində  üç  otaq,  mərkəzi  və  yan  otaqların  arasında  iki  keçid 
otağı  var.  Otaqların  forması  sadədir.  Bunlar  Şəki  rayonunun  yaşayış  binaları  üçün  səciyyəvi 
olan  düzbucaq,  binanın  uzunluğu  boyu  yaxudda    eninə      yerləşən    otaqlardır.  Mərkəzi  və  orta 
otaqlar  bir  qədər  başqa  görünüşə  malikdir.  Bu  otaqlar  nisbətən    böyük  ölçülüdür,  və  bu 
səbəbdən  onlar  “zal”  adlanır.    Deyilən  zallar  zəngin  şəkildə  dekor  olunub  və  şimala 
istiqamətlənən      yataq  yerlərinə-  “alkov”lara  malikdir.    “Alkovlar”,  yəni    yataq  yerləri  mərkəzi 
zalların  yanlarında    kiçik  otaqların  yerləşməsi    nəticəsində  əmələ  gəlir.  Ehtimala  görə,  bu  balaca 
ölçülü  otaqlar  qarderob  kmi  istifadə  olunur,  yaxudda  başqa  məişət  məqsədləri  üçün  nəzərdə 
tutulmuşdu.    Başqa  ehtimala  görə  bu    yataq  yerləri  əslində    taxt-tac  yeri  idi.  Həmin  yerdən 
bütün  zalın,  yan  girişləri  və  həyətin  bütün  sahəsinin  yaxşı  görünməsi  bu  fikri  təsdiq  edir.  Daha 
sonra,  birinci  mərtəbənin    yataq  yerinin  divarının  ortasında  buxarı    qurulub.  Sonuncu  dəfə 
aparılan    restavrasiya  işləri  zamanı    kənarları  mərmərlə  bəzək  vurulmuş  fəvvarənin  də  qalıqları 
aşkar  olunub.  Bu  fəvvarə    vaxtı  ilə    yeraltı    dülüsçü    boruları    ilə  həyətdə,      binanın  fasadı 
qarşısında  yerləşən  böyük  və  dərin   hovuzla   birləşdirilmişdi  (3,səh118-125).   
Sarayın      otaqlarının  cənub  divarlarının  hamısı    iri  ajur    pəncərələrlə-şəbəkə  ilə  əvəz 
olunub.  Bu  səbəbdən,  fasadın  mərkəzi  hissəsini    tutan  səthlər    həndəsi  ulduzlu  ornament  ilə 
örtülmüş    böyük  ölçülü    düzbucaq    kimi  görünür.  Ornamentin    xəttləri  yastı  taxta    kiçlərdən 

- 143 - 
qurulub:  onlarda    çapıqlarla      biribirinə  birləşdirilib.      Kiçlərin    arasında  qalan    məsafələr    nazik 
rəngli  şüşə  parçaları  ilə  doldurulub. 
Binanın  mərtəbələrinin  arasında    əlaqə    çox  maraqlı    və  ilk  baxışdan  qeyri  adi, 
gözlənilməz  şəkildə  həll  olunub.    Uzun    müddət  belə  bir  fikir  mövcud  idi  ki,    binanın  daxilində  
mərtəbələrin  arasında      əlaqə  yolu  yoxdur.    Yəni,  birinci  mərtəbəyə    fasadın  cənub  tərəfindən, 
ikinci  mərtəbəyə  isə  şərq 
 
bayır  divarı    tərəfdən,    binanın  şimal  hissəsində  olan 
 
bir  keçidli  
birmarşlı
 
pilləkən  vasitəsi  ilə  düşmək  olar.   
Əslində    bu  heç  də  belə  deyil.  Son  restavrasiya  işləri    zamanı  sarayda    ikinci,  yuxarıda  
adı      çəkilən    pilləkənə  simmetrik  olan  ikinci  pilləkən  də  aşkar  olunmuşdur.  Lakin,    birinci 
pilləkənə    simmetrik  olmasına  baxmayaraq,    ikinci  pilləkən  bir  qədər  başqa  cür  qurulub.  Bu 
pilləkənin  daha  böyük  (aşağı)  hissəsi  konsol  hissədir  və    qalın,    düzbucaq  tirlər
 
formasında 
düzəldilib.  İnsan  boyundan  çox  az    hündürlükdə    (birinci  mərtəbənin  döşəməsindən  saymaq 
şərti  ilə)    bu  konsollar    getdikcə  bütöv  pillələrə  çevirilir.  Pillələrin  eni  sarayın  kiçik,  qərb 
otaqlarının   arxasında  olan   dar sahənin  eninə  bərabərdir.   
 
Rəsim  2. Səki Xan sarayının  1 və 2 mərtəbəsinin  planı 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Şəkidə  mərtəbələr    arası  pilləkənlərin  belə  quruluşuna  tez-tez 
rast  gəlmək  olar,  xüsusən  də  eyvanlı  və  eyvan-çardağlı  evlərdə  (3,səh  80).   
Bu  pilləkənlər  müxtəlif    növlü-  yəni    konsol,    söykəmə,  mərtəbənin  ortasına  çıxan,    düz, 
dolama,  döngəli,  açıq  və  xüsusi  qapıları  olan    pilləkənlər    ola  bilərdi.    Qapılı  pəncərələr  bağlı 
olanda   üst  mərtəbənin   taxta  döşəməsinin  bir  hissəsini   təşkil  edirdi. 
Pilləkənlərin  konstruksiyası  divarların  konstruksiyası  ilə,  xüsusən  də  bu  divarların 
görünməyən  elementləri  ilə  sıx  şəkildə  əlaqələndirilirdi.  Bu  elementlər  divarları  bir  metr 
qalınlığında    qatla  əsaslı  şəkildə,  möhkəm  örtən  gil    və  gəc  suvağının    altında  qalır.    Divarların 
əsas  konstruksiyası-qalın  traxta  dirəklər  sistemidir  və  bu  dirəklərin  onları  biri  birinə  bağlayan 
üfüqi      sarıma    və    çəpinə    vurulmuş  dayaqları    olurdu.  Dirəklər  əsasən    künclərdə,  divarların 
kəsişdiyi  nöqtələrdə  yerləşir  və  əsas   funksiyasından  başqa  mühüm  antiseysmik   rol  da oynayır. 
      
 

- 144 - 
Foto 4. Şəki Xan sarayının  pəncərə  şəbəkələri 
Əsasən  şimal  divarlarının  karkasının    çox  qalın  taxtadan  hazırlanmış  detalları    ilə  bağlı 
olan  mərtəbələr  arası  pilləkənlərin  konstruksiyasına  görə,    binanın  bu  hissəsi  monumental 
səpkidə  həll  olunub.  Mərkəzi  hissənin  yuxarı  yarusundan  başqa,    hər  şey  hamar,  bütöv  divar 
şəklində  saxlanılıb.  Həmin  divar      krem      rənginə    çalan  gil    suvaq    ilə  örtülüb.  Bu  fonda  şəbəkə 
ən  nəzərə  çarpan  və  mühüm  detaldır.  Mərkəzi  şəbəkələrin  yanlarında    nisbətən  kiçik  ölçülü 
şəbəkələr    yerləşdirilib.  Bu  şəbəkələr  anbar  otaqların  dərinliyində,  ikinci  mərtəbənin      yataq 
yerlərinin    yanlarında    qurulub.    Şəbəkələr    şaquli  şəkildə  uzanmış  dekorativ  arklar  olan  dar 
aralıqları 
 
doldurur  Arkların  konturlarını    formalaşdıran  xəttlər,  yuxarı  hissədə    qapadılaraq, 
medalyonlar  yaradır.  Medalyonlar  ürək    formasındadır    və    sadə    stilizə  edilmiş    naxışla  
bəzədilib.  Naxışlar  cənub  fasadın    şaquli    aralıqların    yuxarı    hissəsində    yerləşən      eyni 
medalyonların   naxışlarını  təkrar  edir  (5,səh  85).    
         Binanın 
 
bayır
 
  hissələri    ondan  da    sadədir.    Qərb    hissədə    yalnız  bir  qapı  var,  o  da  iki  
ensiz,    yuxarı    panelin  yerində  şəbəkə    taxması    olan  iki    lövhədən  ibarətdir.    Qapı    bir  keçidli, 
ensiz  konsol  pilləkənin   meydançasından  açılır.   
Şərq  hissədə  yalnız  ikinci  mərtəbəyə  çıxan    pilləkənin  altında  olan  qapıdan  başqa,  kiçik 
şəbəkəli  pəncərə  də  var.  Pəncərə  ikinci  mərtəbənin  şimal-şərq  hissəsindən    açılır.  Şərq  və  qərb 
fasadların  qalan  səthlərində  heç  bir  dekor  yoxdur  və  artıq  deyildiyi  kimi,    onlar    oxra      rəngli  
suvaq   ilə  örtülüb.   
Son  restavrasiya  işlərinə  qədər    kirəmit    ilə  örtülmüş 
 
enişli    dam  örtüyü      belə  qurulub 
ki,    üstdəki  örtülmənin    üfüqi    tirlərin    ucları  ensiz  profil  və  tünd-qəhvəyi  spiral  formalı  buruqlar 
vasitəsi  ilə  yaranan  naxışlı    kronşteyn-dirsək    şəklində    kənara  çıxır.    Naxış    yandırılma  yolu  ilə 
yerinə  yetirilib,  bu  üsul  Şəkinin    xalq  memarlıqında  və  dekorativ-tətbiqi  sənətində  geniş 
yayılmış  üsullardandır.  Kronşteynlərın  arasındakı  məsafə  yuxarı  hissədə  qırmızı,  sarı  və 
zümrüdü-yaşıl,  saf  göy  tonlu  əlvan    divar  naxışlı    ensiz    köndələn    taxtalarla  doldurulub.  Hamar 
divarda  və    suvağın  açıq-oxra  fonunda  daha  kəskin  nəzərə  çarparaq,  dam  örtüyünün  damdan 
kənara    çıxan  hisəsinin      tikməsinin    divar  naxışları    Şəki  xan  sarayını  binasının  şərq  və  qərb 
fasadlarını  güclü  şəkildə  zənginləşdirir.   
Divar  naxışlarının  motivlərini  uzunsov  medalyonlar  formasına  malik  olan  stilizə  edilmiş  
ornamentlər  təşkil  edir.     
  Sarayın    cənub  fasadı  başqa  fasadları  ilə  kəskin  təzad  yaradır.  Maksimal  dərəcədə 
yüngülləşdirilmiş  və  dekor  olunmuş    bu  fasadın  divar  səthləri  həndəsi      ornamentlə    tam 
örtülmüş  üfüqi  və  şaquli  zolaqlar  görünüşünə  malikdir.  Naxışın    irəli  çıxan      zolaqları  əsasən  ağ 
rəngdədir,  fon  isə  terrakot,  firuzə,  tünd-bənövşəyi   rəngə   boyanıb.   
Birinci  mərtəbənin  fasad  səthi  interyelərin  manerasına  oxşar  tərzdə  ornamentlə 
bəzədilmiş  pannolara  bölünüb.  Ornament  çox  da dərin  olmayan  oyma  ilə  gəc  üstünə  salınıb. 
Ornamentin  rəsmi  fasadın  sağ  və  sol  tərfində  simmetrik  kompozisiya  yaradır.    Bir  halda 
bu  aşağı  hissəsini    cüt  tovuz  quşu    tutan  güllü  ağac  motivi,  digər  halda  isə  bu  spiral  formada  
buruqlardan  qurulmuş   stilizə  xarakterli  motivlərdir.   
Pannonun  rəng  qamması  nisbətən  təmkinlidir.  Onların  əsas  sahəsi  birinci  yarusda  firuzə 
rəngində,  ornamentin  zəif  nəzərə  çarpan   elementləri  isə  ağ  rəngdədir.   
      2 
 

- 145 - 
Foto 5. 1.Şəki  Xan sarayının  aynalı  eyvanı və 2.Sarayın  daxili  divarında  qoyulmuş  buxarı 
 
Yalnız  bəzi  elementlərin  ortasına  tünd  terrakota  rəngi  daxil  edilib.  Bu  növ  rəngli  əlavələr 
ümumi  monoxrom  çərçivəyə    əlavə  edilmiş  rəngli  daşlardan  yaranan    tək-tək    calaq  kimi 
görünür.   
Sarayın  cənub  tərəfə  baxan  fasadı  tərəfindən  birinci  mərtəbədə    əsas  otaqlara  giriş  iki 
binanın  eninə  yerləşən  iki  koridora  bənzəyən  otaqdan  mümkündür.  Onların  qapıları    arkın  
konfiqurasiyasının  arasına    salınmış  sıyırma  açılan  şəbəkədən    ibarətdir.  Həmin    giriş  
kompozisiyası   ikinci   mərtəbənin   səviyyəsində  də  təkrar  olunur.   
Lakin  burada    bu  artıq    giriş  deyil,  kiçik,  nisbətən    sadə  taxta    məhəccərlə    çəpərlənmiş 
lociyadır.  Bu  lociyanın  yarımgünbəzinin  stalaktitləri  güzgülərlə  örtülüb,  və  bu  da  bütövlükdə  
kiçik  olan  portal  elementinin    görünüşünə    xüsusi  yaraşıq    verir.    Birinci    yarusun    arkında 
(lociyanın  altında)  stalaktitlər    güzgü  parçaları    ilə      üzlənməyib.  Odur    ki,  onlar  sadədir,    lakin  
adi    yaşayış  evlərində  yaxud    şəhərin    başqa    tikililərində    işlənən    oxşar  detallarla    müqayisədə 
daha  mürəkkəbdir.  Stalaktitin  hər    zehinin    səthi  oxra  rəngində    gil  kütləsi    ilə      xüsusi  səliqə  ilə  
suvaqlanıb.    Detalların      tinlərinin      konturları    saf  ağ  rəngdə  ensiz    lent  ilə    haşiyələnib.  
Uzaqdan      bu  ağ  rəng    parlaq    ajur  tor  kimi  görünür  və  yuxarı  stalaktit  güzgü  günbəzlə  çox 
orijinal  bir  ahəng   yaradır.   
 
    
 
Foto 5. 1.Şəki  Xan sarayının  daxili  divar  rəsimləri 
 
 Planın  eyni  simmetrik  quruluşunu  əks  edən  fasadın  simmetrik    kompozisiyasında  
göstərilən   lociya  və  girişlərin  detalları  da, artıq  qeyd  olunduqu  kimi  iki  dəfə  təkrar  olunur.   
Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,    adı  çəkilən  koridorlar,  zallardan    və  yan  otaqlardan 
fərqli  olaraq    özünün  əsas    uzununa
   
yerləşən
 
divarlarında    və  şimala  baxan 
 
bayır
 
  tərəfdə    heç 
bir    bədii  tərtibata    malik  deyil.    Ola  bilsin  ki,    binanın    tərtibatı    axıra  yetirilməmişdi,  ya  da    bu  
tərtibat  bilərəkdən,  müəyyən  bir  məqsədlə  yarımçıq  qoyulub.  Həmin  məqsəd  də,  saraya    gəlib 
baxan    insanların    həyətdən  əvvəlcə  ara  otaqlara  və  tədricən  sarayın  əsas  zallarına    keçdikcə, 
onun  təsuratının    sadə  tərtibatın    təmtəraqlı  tərtibatla    növbələşməsi  üzərində  yaranmasından 
ibarət  idi. 
Həqiqətən,    tamaşaşı,  hətta  saraya  ötəri  baxandan  sonra,  onu  yaradan  ustaların  
fantaziyasının  zənginliyinə,  incə  zövqünə  heyran  qalır.  Burada  müxtəlif  rənglərə,    qızıl  suya  , 
güzgülərə,  vitraja,    xalq  memarlıqı  və  xalq  tətbiqi  sənətinin      o  dövr  üçün    xarakterik  olan  bir 
çox    başqa  elementlərinə  böyük  yer  ayrılır.  Bununla  yanaşı,  bu  cah-cəlal  özünün    müxtəlif 
dekorativ  üsulların  rəngarəngliyi  ilə    insanı  sıxmır,  təzyiq  etmir.  Əksinə,  bütün  otaqların  
yaruslara    eyni    şəkildə  bölünməsi,  iki  yuxarı  yarusun  isə  öz  növbəsində    pannolara  bölünməsi 
çox  nadir  və  gözəl  mənzərə  yaradır.  Pannolar    orta  yarusda    tamamilə      divar  naxışları  ilə  
bəzənmiş    taxçalarla    növbələşir.  Daha  sonra      stalaktit  keçidin      divar  naxışları    ilə  örtülmüş 
tavanın  bütöv  ornamentləşməsi  də  diqqəti  cəlb  edir  (6,səh.242-245).  Bütöv  bu  mənzərədə  hər 
detal,  xüsusən  də  ornamentlər,  onların  düzülüşü,  yerləşdirilməsi  və  rəngləri  də  diqqətə  və  təsvir  
olunmaqa   layiqdir. 

- 146 -