Tibbiyot institutlari qoshidagi

YUQUMLI KASALLIKLARNING UMUMII XUSUSIYATLARI

Yuqumli (infeksion) kasallik aslida lotincha "infecio" so'zidan olingan bo'lib, "ifloslanish" ma'nosini bildiradi. Inson organizmi (makroorganizm) bilan kasallik quzg'atuvchi mikrob (mikroorganizm) ning ma'lum sharoitda o'zaro ta'siri oqibatida yuzaga keladigan o'zgarishlar infeksion jarayon deb ataladi. Bu jarayon kasallik alomatlari ko'rinishida namoyon bulsa, u yuqumli kasallik deb yuritiladi. Xastalik alomatlari yaqqol, yoki biroz sezilarli darajada ifodalangan bo'lishi mumkin. Qanday darajada ifodolanishidan qat'iy nazar, yuqumli kasallik bemor organizmida chuqur patofiziologik, immunologik va funksional o'zgarishlar paydo bo'ladi.

Ba'zi xollarda kasallik mikroblariga inson organizmi befarz qaraydi. Mikrobga nisbatan immunaallergnk javob reaksiyasi rivojlanmaydi. Kasallik alomatlari bo'lmaydi. Mikrob esa, ma'lum va o'rtacha biror a'zoga joylashib olib, faqat laboratoriya tekshiruvidagina aniqlanadi. Masalan, difteriya tayoqchasi yoki meningokokklar odam tomog'ida ma'lum muddatgacha topilib tursa ham, kasallik alomatlari bo'lmasligi mumkin. Bunday holat bakteriya tashuvchanlik holati deyiladi. Odamda kasallik qo'zg'atuvchi mikrob bir marotabagina topilib, kasallik kuzatilmagan holat tranzitor (tasodifiy organizmga tushdi-yu, chiqib ketdi) bakteriya tashuvchanlik deb hisoblanadi.

Yuqumli kasalliklarniig o'ziga xos xususiyatlari mavjud. Ular Quyidagilardan iborat:

1. Barcha yuqumli kasalliklar bemor yoki bakteriya tashuvchilardan atrofdagi sog'lom kishilarga yuqishi mumknn. Kasallikning atrofdagalarga yuqish ehtimoli kasaldik turita va kechish davriga bog'liq.

2. Yuqumdi kasalliklarda o'ziga xoslik mavjud har bir kasallik ma'lum turdagi patogen mikrob tomonidan quzg'otiladi. Masalan, difteriya (bo'g'ma) ni difteriya tayoqchaasi, qizamiqni - qizamiq virusi, vaboni - vabo vabrioni qo'zg'atadi hyech qachon vabo vibrioni difteriyani qo'zg'atmaydi, yoki aksincha ham bo'lmaydi).

3. Yuqumli kasalliklar kechishida ma'lum davriylik kuzatiladi. Patogen mikrob odam organizmiga tushganidan sung ma'lum muddatgacha kasallik alomatlari ko'rinmaydi. Uni yuqumli kasallikning yashirin (inkubatsion) davri deb ataladi. Bu davr muddati turli kasalliklarda turlicha bo'ladi. Masalan, grippda bir necha soatdan 2 kungacha, ich terlamada 2-3 hafta va hokazo. Keyingi davr kasallik alomatlari namoyon bulgan davr hisoblanadi. Unda kasallikning umumiy alomatlari ham, har bir xastalikning o'ziga xos bo'lgan klinik alomatlari ham yuzaga chiqadi. Bu belgilar dastlab paydo bo'ladi (prodromal davr), rivojlanib avjiga yetadi va ma'lum muddatdan so'ng borib, yo'qoladi. Kasallik alomatlari kamaya boshlagandan bemor o'zini durustroq his qila boshlaydi. Bu tuzalish (rekonvalessensiya) davri boshlanganidan darak beradi. U kupincha sog'ayish davri bilan tugallaiadi. Ayrim hollarda, bu davrda kasallik zo'rayishi mumkin.

Yuqumli kasalliklarda “to'la sog'ayish” deganda faqat kasallik alomatlarining to'la tugashi emas balki bakteriologik sog'ayish ham nazarda tutiladi. Chunki bemor kasalliklar to'la forig' bo'lganida, uning organizmidan patogik mikroblar ajralishi ham to'xtash kerak. Bemor tuzilganidan so'ng qilinadigan tahlilda (surtma yoki ekmalarda) patogen mikroblar 2-3 karra tekshirilganda topilmasligi bakteriologak sog'ayishidan darak beradi. Bazi kasalliklarda, masalan ich terlama yoki paratiflarda, bemor tuzalib ketganidan so'ng ham, uning tanasidan patogen mikrobl ajralib turadi. U kasallikdan so'nggi bakteriya tashuvchilik holati deb ataladi. Bu holat 3 oygacha davom etsa, o'tkir bakteriya tashuvchilik, 3 oydan ortiq cho'zilsa surunkali bakteraya tashuvchilik hisoblanadi.

4. Yuqumli kasalliklardan so'ng bemor organizimida aynan shu kasallik mikroblariga nisbatan turg'unlik immunitet paydo bo'ladi. U ortirilgan immunitet bo'lib, himoya qobiliyati turli muddatgacha saqlanib qoladi. Masalan, grippdan so'nggi immunitet kuchi aynan shu turdagi virusga nisbatan 3 yilgacha yetada. Qizamiq va ich terlamadan so'ng paydo bo'ladigan immunitet butun umrga yetadi va odam bu kasalliklar bilan qaytadan og'rimaydi. Keyingi yillarda ilmiy tekshirishlar natijasida, yuqumli kasalliklardan so'ng shakllanadagan immunitet ko'p jihatdan bemor organizmning genetik na fenotipik xususiyatlariga bog'liq ekanligi isbotlandi.

5. Emlash yo'li bilan keng tarqalgan yuqumli kasalliklarning oldini olish mumkin. Bolalarni bir necha yuqumli kasalliklarga qarshi emlashdan maqsad, ularni oldini olishdir. Difteriya, ko'kyo'tal, qizamiq, poliomiyelit (shol) ga qarshi emlashlar shular jumlasidandir.

Kasallik qo'zg'atish hususiyatlariga ega mikroblar patogen mikroblar deb ataladi. Ular inson tanasiga tushganida ko'pincha kasallik qo'zg'atadi. Kasallikning qanday og'irlikda kechishi mikrobning virulentligiga ko'p jihatdan bog'liq. Demak, virulentlik mikrobning patogenlik darajasini ko'rsatuvchi o'lchov. Odatda, o'ta virulentli xususiyatga ega bo'lgan mikrob odamda og'ir kechadigan kasallik quzg'atadi. Virulentligi pastroq mikrob yuqqanida kasallik yengilroq o'tadi. Umuman olganda, kasallik alomatlarining qay darajada namoyon bo'lishiga qarab, yuqumli kasallikning yengil, o'rta va og'ir kechadigan turlari farqlanadi. Yuqumli kasalliklar o'ta og'ir kechgan xollarda ba'zan o'lim bilan tugaydi.

Har qanday patogen mikrob tarkibida zaxarli modda toksiv bor. Toksin mikrobning xayot faoliyati oqibatida hosil bo'lib, atrof-muxitga tarqalsa, ekzotoksin deb ataladi. Grammusbat mikroblar asosan ekzotoksin xosil ^iladi. Masalan, difteriya tayo{$chasi, botuliem mikrobi. Ekzotoksin tarkibiga ko'ra oqsil modda bo'lib, ferment xususiyatiga ega. Uning ta'sirida moddalar almashinuvi buzilishi oqibatida odamning xayotiy zarur sistemalari zararlashdi.

Mikrob tanasi parchalanishi oqibatida atrof-muxitga tarqaladigan toksinlarga endotoksin deyiladi. U tabiatan polisaxarid birikmalarga kiradi va asosan grammanfiy mikroblar ishlab chiqiladi. Masalan, vabo kasalligi vibrioni, ich terlama mikrobida kuchli endotoksin mavjud.

Patogen mikrobining odam tanasiga tushish yo'llari bir xil zmas. Har bir kasallikda mikrobning o'ziga xos tanaga kirish yo'li bor. Tanannng mikrob kirib, tarqaladigan joyi infeksiyaning kirish darvozasi deb atalada. Gripp, qizamiq, suvchechak, ko'kyo'tal kabi kasalliklarda infeksiyaning darvozasi yuqori nafas yo'llari hisoblanadi. Ichak infeksiyalari: tif-paratiflar, ichburug' va vabo kasalliklari mikrobi og'iz orqali tushganida xastalik rivojlanadi. Ba'zi yuqumli kasalliklarda infeksiyaning kirish darvozasi turlicha bo'lishi mumkin. Masalan, kuydargi va toun mikroblari odam tanasiga teri, nafas yo'llari va og'iz orqali tushadi. Kasallik mikrobining odam tanasiga qaysi yo'l bilan tushishiga ko'ra har bir yuqumli kasallikda u yoki bu a'zolar asosan jarohatlanadi. Jumladan, asosan nafas yo'llari orqali yuqadigan kasalliklarda asosan nafas olish sistemasi, og'iz orqali yuqadigan xastaliklarda - ovqat hazm qilish sistemasi jarohatlanadi.

Yuqumli kasallikning ayrim davrlarida tanaga tushgan mikrob qonga ham o'tishi mumkin. Bunday holat bakteriyemiya deyiladi. Ba'zi kasalliklarda bemor vena tomiridan qsn olib mikroblarni ahtarish, yani tashxisot (diagaostika) da foydalanish shunga asoslangan. Masalan, tif-paratif kasalliklarida bakteriyemiya ro'y beradi. Shuning uchun tashxis qo'yish maqsadida, boshqa tekshirishlar qatori, bilakdan qon olib, safroda suyuqlikka ekiladi. Keyinchalik unda kasallik mikrobini topish mumkin.