Tijorat banklarida ichki audit xizmati va uni takomillashtirish

III BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA 
TIJORAT BANKLARI FAOLIYATINI ICHKI AUDITDAN O’TKAZISH 
TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI 
3.1. Bank ichki auditini sifatini oshirish 
bilan bog’liq mummolar 
Bank tizimidagi islohatlarning chuqurlashuvi moliyaviy resurslarni oqilona 
boshqarish usullari va vositalaridan kengroq foydalanish, tijorat banklar faoliyatini 
muvofiqlashtirishda esa bevosita va bilvosita nazorat vositalarini keng qo’llashni 
taqozo etadi. Shu bois, Markaziy bank tijorat banklari va ularning filiallari 
moliyaviy-xo’jalik faoliyatini vaqti-vaqti bilan muntazam nazorat qilib turishga 
katta e’tibor qaratmoqda. Tijorat banklari barqarorligini saqlashda tashqi va ichki 
audit xizmalari katta ahamiyat kasb etadi. Markaziy bankning ichki va tashqi auditni 
kuchaytirishga 
nisbatan 
qo’yayotgan 
qat’iy 
talablari 
moliya–kredit 
muassasalarining o’z zimmalariga yuklanayotgan vazifalarni sifatli va o’z vaqtida 
bajarilishini zaruriyat qilib qo’ymoqda.
Hozirgi kunda tijorat banklar faoliyatida ichki va tashqi auditni bir-biriga 
muvofiqlashtirishda ko’plab o’z echimini topmagan muhim muammolar mavjudki, 
ular tijorat banklarida ichki va tashqi audit natijalariga, jumladan, auditorlik 
xulosalarining haqqoniyligiga, auditorlik tekshiruvlarning sifatiga, auditorlarning 
etik faoliyatiga, auditdan o’tayotgan tashkilot yoki bank faoliyatiga real baho berish 
imkoniyatiga salbiy jihatdan ta’sir etmoqda. Shu bois, magistrlik dissertatsiyamizda 
ushbu muammolarni quyidagicha yoritishni lozim topamiz:
1. Tijorat banklarni tashqi auditdan o’tkazishda bank aktsiyadorlari va bank 
boshqaruvi o’rtasidagi ziddiyatlar.
Tijorat banklari yillik moliyaviy-xo’jalik faoliyatini tashqi auditdan 
o’tkazishda eng muhim muammolardan biri bu bank boshqaruvi va aktsiyadorlari 
tomonidan bank moliyaviy ahvolini haqqqoniyligini aniqlashda manfaatlar 
to’qnashuvidir. Chunki, tashqi audit "Auditorlik faoliyati to’g’risida"gi Qonunga 
ko’ra mustaqillik, xolislik, erkinlik tamoyillari asosida professional faoliyat bilan 
shug’ullanuvchi hamda aktsiyadorlar va bank boshqaruviga bo’sinmaydigan 

---

55
auditorlik tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Ko’pchilik hollarda bank 
boshqaruvi o’zining yillik foydasini yashirishga harakat qiladi. Chunki, bank foydasi 
kamaytirib ko’rsatilsa bank tamonidan davlat soliqlarini to’lash qisqaradi. 
Aktsionerlar esa bankning yillik foydasini ko’proq bo’lishidan manfaatdordirlar. 
Bunda, bankning yillik foydasi qanchalik ko’p bo’lsa, aktsiyadorlar bank 
aktsiyalaridan oladigan dividendlari ham shunchalik ko’p bo’ladi. Ma’lumki, bank 
boshqaruvi audit tashkiloti bilan bankni tashqi auditdan o’tkazish to’g’risida 
shartnoma imzolaydi. Biroq, aktsiyadorlar yig’ilishida bir nechta auditorlik 
tashkilotlari tenderda e’lon qilinib, aktsiyadorlarga ma’qul tushgan auditorlik 
tashkilotigina tekshiruvga jalb etilishini yodda tutish lozim. Shuningdek, bu holat 
har doim ham amalga oshirilmaydi. Bu esa auditorlik tashkilotining ma’lum bir 
tomondan bank boshqaruviga buysunib qolishini anglatadi. Natijada, ma’lum 
darajada auditorlik tashkiloti bank boshqaruvining manfaatlarini himoya qilishga 
majbur bo’ladi.
2. Tijorat banklari tomonidan auditorlik tashkilotlarini tanlash imkonining 
chegaralanganligi.
Bizga ma’lumki, hozirgi kunda tijorat banklarni tashqi auditdan o’tkazish 
uchun O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tamonidan bank auditini o’tkazish 
huquqini beruvchi sertifikatga ega bo’lgan va amalda faoliyat ko’rsatayotgan 
auditorlik tashkilotlar 5 tani tashkil qiladi. Ulardan 3 tasi xorijiy auditorlik 
tashkilotlari, 2 tasi mahalliy auditorlik tashkilotlaridir. Bu esa tijorat banklarining 
tashqi audit tashkilotlarini tanlash imkoniyati cheklanganligidan dalolat beradi. 
Tashqi auditorlik tashkilotlarining kamayishiga quyidagi omillar ham sabab 
bo’lgan:
- Birinchidan, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan ayrim 
bank auditini o’tkazishga huquqi bo’lgan auditorlik tashkilotlarining tashqi audit 
o’tkazish va litsenziya talablariga javob bermaslik oqibatlarida mazkur faoliyat bilan 
shug’ullanish huquqini beruvchi litsenziya bekor qilinishi;
- Ikkinchidan, 2007 yil 4 apreldagi O’zbekison Respulikasi Prezidetining 615-
sonli Qaroriga muvofiq tasdiqlangan «Auditorlik tashkilotlari to’g’risida»gi 

---

56
Nizomda ko’rsatilgan “Ustav kapitalining miqdori va auditorlarining malakasiga 
qo’yilgan” talablarning oshishi natijasida auditorlik tashkilotlari sonini keskin 
qisqarib ketishidir.
3. Auditorlik tashkilotlari tomonidan auditorlik etik qoidalarining qo’pol 
tarzda buzilishi.
Ko’pgina auditorlik tashkilotlari o’zlarining auditorlik faoliyati va auditorlik 
konsultatsiya hizmatlarini amalga oshirishda auditorlik etik qoidalarining jiddiy 
tarzda buzilish hollari ko’plab uchraydi. Professional auditorlarning majburiy 
sifatlaridan biri bu jamiyat oldidagi ma’suliyatini tan olishidir. Shunga ko’ra, 
O’zbekiston Auditorlarining kasbga oid axloq kodeksi O’zbekiston Auditorlar 
palatasining 2005 yil 25 iyun 3-son, bilan qabul qilingan. U auditorlar auditorlik 
xizmatni ko’rsatishda mijoz bilan o’zaro munosabatlarini aniqlovchi etik va 
professional me’yorlarni ishlab chiqish va ularga qat’iy rioya qilishni tartibga soladi. 
Shunga ko’ra, auditorlik tashkiloti quyidagi auditorlik etik qoidalargi rioya qilishlari 
lozim.
4. Auditorlik tashkilotlar to’g’risida ma’lumotlarning chegaralan-ganligi 
muammosi.
Tijorat banklar yillik audit tekshiruvlarini o’tkazuvchi va O’zbekiston 
Respublikasi Markaziy banki tomonidan bank auditini o’tkazish huquqini beruvchi 
sertifikatga ega bo’lgan va amalda faoliyat ko’rsatayotgan auditorlik tashkilotlar 
to’g’risidagi ma’lumotlarni olish imkoniyatining cheklanganligi. Bu esa tijorat 
banklarning tashqi audit tashkilotlari to’g’risida ma’lumotlar bilan tanishib borishga 
va ularni tanlash imkoniyatini chegaralaydi. O’zbekistonda faoliyat ko’rsatayotgan 
auditorlik tashkilotlari to’g’risida faqat O’zbekiston Respublikasining Moliya 
vazirligining internet veb sahifasi orqali ma’lumot olishlari mumkin.
Bizningcha, veb sahifadan tashqari qo’shimcha iqtisodiy gazeta va jurnallarda 
ham auditorlik tashkilotlari ularning faoliyati to’g’risida ma’lumotlar, ularning 
reytinglarni e’lon qilish tijorat banklariga auditorlik tashkilotlari to’g’risida kengroq 
ma’lumotlar olish imkonini beradi, shu bois, bu borada qo’shimcha chora va 
dasturlar ishlab chiqish lozim.

---

57
5. Auditorlik tashkilotlarning xizmat narxining yuqoriligi yoki xizmat 
haqi(shartnoma qiymati)ning auditorlik tashkilotlari tomonidan belgilanishi.
Mamalakatimiz moliyaviy xizmatlar bozorida faoliyat yuritayotgan mahalliy 
auditorlik tashkiloti bilan xorijiy auditorlik tashkilotlari xizmatlarining narxi 
o’rtasida keskin farq mavjud. Tijorat banklarning ushbu xorij auditorlik 
tashkilotlarining xizmat haqlari hozirgi iqtisodiy sharoita ularning daromadiga 
sezilarli ta’sir qiladi. Respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan O’zbekiston 
Respublikasi Markaziy banki tamonidan bank auditini o’tkazish huquqini beruvchi 
sertifikatga ega bo’lgan va amalda faoliyat ko’rsatayotgan auditorlik 
tashkilotlarning soni kamligi natijasida auditorlik tashkilotlaring xizmat narxi 
yuqoriligidan dalolat beradi. Bundan tashqari, uning asosiy sabablaridan biri xorijiy 
auditorlik tashkilotlarining dunyo miqyosida tutgan mavqeining yuqoriligi (dunyoda 
tan olingan, obro’yi balandligi), ushbu xorijiy auditorlik tashkilotlari dunyoning 
ko’pgina mamlakatlarida o’zining filiallarini ochgan va ularning ish tajribasining 
mahalliy auditor tashkilotlarimizga nisbatan yuqoriligi, mutaxassislarining ish 
tajribasi, bilim darajasi bu ularning mahalliy auditorlik tashkilotlarimizga nisbatan 
ustunligini bildiradi.
6. Auditorlik tashkilotlari ish tajribasining yuqori emasligi va xorijiy 
tashkilotlar bilan ishlash uslubining yo’qligi hamda ular xodimlarining malakaviy 
darajasi, salohiyatining yuqori emasligi.
Tashqi audit tashkilotlari tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlar bu ularning 
professional ish tajribasiga ega bo’lishidir. Auditorlik tashkilotlari majburiy va 
tashabbus tarzidagi (ixtiyoriy) auditorlik tekshiruvlaridan tashqari, O’zbekiston 
Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonuni va №90-«Auditorlik 
tashkilotlarining professional xizmatlari» nomli auditorlik faoliyati milliy standarti 
(AFMS)da ko’rsatilgan, istalgan professional xizmatlarni ko’rsatishlari mumkin. 
Bunday xizmatlarga quyidagilar kiradi:
a) buxgalteriya hisobini yo’lga qo’yish, qayta tiklash va yuritish
b) moliyaviy hisobotni tuzish;

---

58
v) milliy moliyaviy hisobotni buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga 
o’tkazish;
g) xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliya-xo’jalik faoliyatini tahlil qilish;
d) buxgalteriya hisobi, soliq solish, rejalashtirish, menedjment va moliya-
xo’jalik faoliyatining boshqa masalalari yuzasidan konsalting xizmati;
e) soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblar va 
deklaratsiyalarni tuzish;
j) auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatining milliy standartlarida nazarda 
tutilgan boshqa professional xizmatlarni ham ko’rsatishlari mumkin.
Ushbu keltirilgan professional xizmatlar ro’yxati kengaytirilishi va 
to’ldirilishi mumkin, ammo hozirgi ko’rinishda ham auditorlik tashkilotlari 
tomonidan taklif qilinadigan xizmatlarning qanchalik xilma-xil ekanligini 
ko’rsatmoqda.
Auditorlik tashkiloti yuqori sifatli professional xizmat ko’rsatishga erishishi 
uchun o’z faoliyatini shunday tashkil etishi kerak-ki, uning ish bajarish yoki xizmat 
ko’rsatishda qatnashayotgan xodimlari quyidagi talablarga javob berishi lozim: 
halollik va haqqoniylik; professional kompetentlilik va zarur tajriba hamda 
malakaga egalik; professional axloq normalariga rioya qilish va belgilangan 
standartlar (shu jumladan korxonadagi ham) talablarini bajarish; o’z professional 
majburiyatlarini bajarish chog’ida xodimlarga ma’lum bo’lgan axborotlarni maxfiy 
(sir) tutish printsipiga rioya qilish va hokazo.
Auditorlik tashkiloti xodimlari ma’ruza va seminar ishtirokchilariga 
fuqarolik, soliq va boshqa qonunchiliklarda ro’y bergan o’zgarishlarni, buxgalterlik 
hisobini yuritishga doir me’yoriy hujjatlar (buxgalteriya hisobi va hisobotining 
xalqaro hamda milliy standartlari, nizomlar, qarorlar, yo’riqnomalar va boshqalar)ni 
sharhlab beradilar. Shuningdek, bunday tadbirlarda hisob yuritish va hisobot 
tuzishda ko’p sodir bo’ladigan xatolar muhokama qilinadi va seminar 
ishtirokchilarining savollariga javob beradilar.
7. Auditorlik tashkilotlari tamonidan audit tekshiruvlarini o’tkazish 
muddatlarining real emasligi.

---

59
Bizga ma’lumki tijorat banklari tashqi auditorlik tashkilotlari bilan shartnoma 
tuzilayotganda shartnomada audit tekshiruvining muddati ko’rsatiladi. Bu esa tijorat 
bank faoliyatiga qisqa vaqt ichida auditorlik xulosasini yozishda uning faoliyatiga 
real baho berish imkonini chegaralaydi. Tijorat banklarida ichki audit bank 
faoliyatining yil davomida audit tekshiruvdan o’tkazish imkoni mavjud.
Tashqi auditorlik tashkilotlari bank ichki audit bo’limlari bilan hamkorlik 
qilishi ham muhim ahamiyatga ega. Markaziy bankning tijorat banklarda ichki 
auditni tashkil etish bo’yicha tavsiya va nizomlarida bo’linmalarning auditorlik 
tashkilotlari bilan aloqasiga unchalik e’tibor berilmagan. Garchi, auditorlik 
tashkilotlariga o’zlariga kerakli ma’lumotlarni talab qilib olish va ularni taqdim etish 
majburiyligi aytilgan bo’lsada, auditorlik tashkilotlariga ulardan yil davomida 
qilingan ishlar bo’yicha hisobot talab qilib olish huquqi berilishi lozim. Chunki, bu 
hisobotlar bilan tanishish ichki audit faoliyatiga, qolaversa tizimga real baho 
berishni ta’minlaydi va yillik tashqi audit tekshiruvlarini sifatli o’tkazishga 
imkoniyat beradi va bevosita uning rivojlanishiga rag’bat uyg’otadi.