Til paradigmalarining jamiyatning ijtimoiy hayoti va

438 
«Zamonaviy dunyoda ilm-fan va texnologiya» 
nomli ilmiy-amaliy konferensiya 
o‘laroq, sistem-struktur tahlil usullariga o‘tdi, o‘zbek tilida lison va nutqni izchil 
farqlash asosida tilimizning lisoniy sistemasi – lisoniy birliklari va 
munosabatlarini tadqiq qilish – lisoniy imkoniyatlarni ochish ustuvorlashdi.Tilga 
tafakkurni shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi 3 nutqiy muloqotda son-sanoqsiz 
shakl va ko‘rinishlarda voqelanadigan, har bir voqelanish ko‘rinishi o‘ziga xos 
maqsad va vazifalarga ega bo‘lgan imkoniyatlar xazinasi sifatida munosabatda 
bo‘lish kuchaydi. Shuning uchun ushbu kurs ishimizda o‘zbek tilini sistem-
struktur usul asosida o‘rganadigan nazariy tilshunoslikning milliy ko‘rinishi – 
substansial yo‘nalish xulosalari aks ettirilgan.Onomasiologik paradigma. 
Strukturaviy paradigmaning paydo bo'lishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi .XX asr 
boshidagi modernizm adabiyoti, ayniqsa she'riyat (Chexiya yoki Rossiya kabi 
mamlakatlarda) tomonidan taqdim etilgan. Bu davrda yozuv uslublarining 
oʻzgarishi boshlandi: matnning lingvistik shakli va tuzilishi birinchi oʻringa 
chiqdi va mazmunning eng muhim elementi sifatida (ongli yoki ongsiz) talqin 
qilindi. Matnning shakli va tuzilishining semantizatsiyasi modernizm 
adabiyotining asosiy konstruktiv tamoyili edi. Keyinchalik, XX asrning 70-
yillarida Yu.M. Lotmanning yozishicha, poetikaning bu turi (badiiy matn o‘z-
o‘zidan qadriyatga aylanganda) rangtasvir ta’sirida shakllangan, bunda 
rasmning alohida elementlari faqat o‘zaro bog‘lanishlar birligida, tizim sifatida 
ma’no kasb etadi Evropa va AQShda strukturalizm bir nechta tendentsiyalar 
bilan ifodalangan, ulardan eng muhimlari: Jeneva maktabi, Daniya (Kopengagen) 
maktabi, Praga maktabi (funktsional strukturalizm), frantsuz maktabi (matnning 
tarkibiy tahlili), Tartu-Moskva (semiotik) maktabi, Amerika generativ 
tilshunosligi. B.M. Gasparov strukturalizm rivojlanishida semiotikaning muhim 
roli haqida yozadi, ayniqsa 1960-yillarda. Olimning qayd etishicha, o‘tgan 
asrning 70-yillaridan boshlab tilshunoslikda fenomenologiya, antropologiya, til 
haqidagi empirik (nomotetik emas) tafakkurga moyillik kuzatilgan. 
2
Masalan, 
Targu-Moskva maktabining polshalik tadqiqotchisi B. Jilko yozganidek, lingvistik 
semiotika asta-sekin tarixda yo'qolib bormoqda. Gasparov fikricha, birinchi 
navbatda fransuz til faylasuflari M.Fuko, J.Lakan, J.Deleuz va boshqalarning 
asarlari tufayli til fanlarida indeterminizm kuchayib bormoqda.Zamonaviy 
jamiyatda til paradigmalari belgilar profilini yaratish turlari sifatida ilmiy 
inqilob va yangi paradigmaning paydo bo'lishi uchun zarur shart-sharoitlarni 
yaratadigan irratsionalizm.O'tgan asrning oxirida tilshunoslikda (va umuman 
gumanitar fanlarda) poststrukturalistik paradigma tarqalmoqda, aks holda u 
2
Bobryk J., 2009, „Trzecia kultura” i „renesans” myślenia naukowego, Zagadnienia 
Naukoznawstwa, No 1 (179), c. 43–56. 

---

`