Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Adabiyotlar: 
1.
Yoqubov O. So‘z. Birinchi kitob. – Toshkent: “SHARQ” nashriyoti-matbaa 
aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati. 
2.
Ҳамид Ғулом. Машраб. Роман // “Шарқ юлдузи” журн., 1981 йил 1-сон. 
3.
Shuhrat. Tanlangan asarlar. – Toshkent: “SHARQ” nashriyoti matbaa 
aksiyadorlik kompaniyasining Bosh tahririyati, 2018. 
4.
Begmatov X. Devona Mashrab. Roman. – Toshkent: “Sharq” nashriyoti – 
matbaa aksiadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2005. 
5.
Ҳамид Ғулом. Машраб. Роман // “Шарқ юлдузи” журн., 1981 йил 2-сон. 
6.
Ҳамид Ғулом. Машраб. Роман // “Шарқ юлдузи” журн., 1981 йил 3-сон. 
7.
Мирвалиев С. Абдулла Қодирий. – Тошкент: Фан, 2004. 
 
XX ASR TURKIY XALQLAR ADABIYOTIDA GʻOZI YUNUS 
SHE’RIYATINING TUTGAN O‘RNI 

 Muslimbek ALIJONOV
Vazirlar Mahkamasi huzuridagi
Qatag‘on qurbonlari xotirasi davlat muzeyi 
katta ilmiy hodimi 
(O‘zbekiston)
 
 
Annotasiya. 
Ushbu maqolada jadidchilik harakatining vakillaridan biri Gʻozi 
Yunusning XX asr turkiy xalqlar adabiyotida tutgan o‘rni tahlil qilingan.
 
Kalit so‘zlar: 
Gʻozi Yunus, Turkiston, Turon, jadidchilik, Abdurauf Fitrat, 
Abduloloh Shoshiy. 
Аннотация
. В данной статье анализируется роль Гази Юнуса, одного из 
представителей джадидистского движения, в литературе тюркских народов 
ХХ века.
Ключевые слова:
Гази Юнус, Туркестан, Туран, жадидизм, Абдурауф 
Фитрат, Абдулла Шоши.
Annotation
. This article analyzes the role of Gazi Yunus, one of the 
representatives of the Jadid movement, in the literature of the Turkic peoples of the 
20th century. 
Key words:
Gazi Yunus, Turkestan, Turan, Jadidism, Abdurauf Fitrat, 
Abdullah Shoshi. 
XIX asr oxiri XX asr boshlarida jadidchilik harakatining vakillari bo‘lmish 
deyarli barcha taraqqiyparvarlar Turkiston xalqlarining ong va tafakkurini 

---

494 
yangilash va yuksaltirish uchun adabiyotdan mohirona tarzda foydalangan, 
adabiyotga millatning ma’naviy ehtiyojini qondiruvchi eng muhim vosita sifatida 
e’tibor qaratgan. Gʻozi Yunus ham (1887-1942) o‘z she’riyati orqali Turkistonning 
azaliy va dolzarb muammolarini matbuot sahifalariga olib chiqdi.
Jadid taraqqiyparvari Gʻozi Yunusning (1887-1942) she’riyati o‘zining 
xalqchilligi, o‘tkir til va mazmun-mohiyatga ega bo‘lganligi bilan XX asr 
she’riyatidan tubdan farqlanib turadi. Gʻozi Yunus o‘zining davriy matbuot 
sahifalarida chop etilgan she’rlari orqali jamiyatdagi ijtimoiy siyosiy muammolarni 
tanqid qilib, insonlarni ushbu muammolar bilan kurashga da’vat qildi. Adib 
o‘zining “Eski maktablar haqinda”, “Qalamg‘a xitob”, “Poraxo‘r tilidan”, 
“Bo‘lsam edi”, “Poyezdda ko‘r”, “Bir munofiq tilidan”, “Topar cho‘pchaklar”, 
“Yosh savdogar tilidan”, “Ustolparastlik maslagi” va boshqa shu kabi ko‘plab 
she’rlari orqali jamiyatdagi ijtimoiy siyosiy muammolarni bazan achchiq til 
vositasida tanqid qildi, bazan esa hajv ostiga oldi. Shu manoda shoir, adib, 
publisist va mohir dramaturg Gʻozi Yunus she’riyatini tahlil qilish, XX asr boshida 
Turkistondagi ijtimoiy siyosiy holatni ochib berish borasida dolzarb ahamiyat kasb 
etadi. 
Gʻozi Yunusning she’riyatidagi mavzular xilma hil shaklga ega bo‘lib, 
unda XX asr boshida Turkistondagi ijtimoiy siyosiy muammolarning deyarli 
barcha jihatlari qamrab olingan. Adib eng avvalo taraqqiyparvar shaxs sifatida 
xalqni ilmu ma’rifatga chaqirib, jadidlar tomonidan ochilayotgan yangi usul 
maktablarida millat bolalarini o‘qitishga da’vat etdi. Jumladan u o‘zining “Eski 
maktablar haqinda” nomli she’rida ushbu zaruratni eng birinchi darajada hal 
etilishi lozim bo‘lgan masalalardan biri deb bildi. Jumladan Gʻozi Yunus ushbu 
she’rida: 
“Ko‘z oching Turon eli, biz ilmsiz pomolmiz 
Ish agar bu yo‘lda ketsa ne bo‘lur ahvolimiz 
Yangi maktablar ochildi bizga lozimdur o‘qish 
Ilm olsaq yaxshi bo‘lg‘ay bizning ham af’olimiz” deb yozdi [4, 2.
Gap shundagi XX asr boshlariga kelib Turkiston va Buxoroda ko‘plab jadid 
maktablari ochila boshladi. Biroq bazi bir mahalliy mutaassib dindor qatlam 
vakillarining noto‘g‘ri tashviqotlari sabab xalq o‘z bolalarini yangi maktablarga 
berishga shoshilmadi, aniqrog‘i qo‘rqdi. Birgina Buxoroda jadidchilik harakatining 
nihoyatda qiyinchilik bilan rivojlanganligiga misolni Abdurauf Fitratning 
“Johilona taassubg‘a misol” maqolasida ko‘rishimiz mumkin. Fitrat o‘zining ushbu 
maqolasida XX asr boshidagi Buxoroning usuli jadidga bo‘lgan munosabati ochiq 
oydin tarzda yozadi va o‘taketgan mutaassiblik va ko‘r ko‘rona qarshilikdan 
chuqur taassubga tushadi. Fitrat ushbu maqolasida: “Buxoro shaxrining 
o‘ramlariyna ushbu mazmunda bir e’lon yopishdirilg‘on edi: “Yangi chiqg‘on 

---

495 
jadidlar, bolalarimizning e’tiqodlarini buzarlar, munlar huzurlarida hech kim 
bolasini o‘qutmasun, o‘qusa shul kishini o‘ldirajakmiz. Boshqa mamlakatlarda 
bunday manosi, imlosi buzuq, ahmoqliq alomati bo‘lg‘on e’lonlar, yozuvlarning 
ahamiyati bo‘lmasada, Buxoro kabik o‘runda afkor umumiyaьning mundan 
mutaassir bo‘luvi mumkin. Shul sababli bunday johilona taassubg‘a qarshu iltifot 
etmiy qoluv bizning uchun mumkin emas” deb qayd etdi [2, 3]. 
Turkistonda ham Buxoroda bo‘lgani kabi jadid-qadim munozaralari, xususan 
jadidlar va qadimchilar o‘rtasida yangi usul maktablari borasida bir-birlariga 
nisbatan dushmanona muhit hukmron edi. “Sadoyi Turkiston” gazetasining 1914-
yil 23-may kungi sonida chop etilgan “Jadid va qadim nedur?” maqolasi 
so‘zimizga isbot bo‘la oladi. Maqola muallifi Abdulloh ash-Shoshiy jadid va 
qadim kalimalarida hech qanday gunoh yo‘qligini ta’kidlab, balki haqiqiy gunoh 
“rasmiy qabihchamiz ila odati shar’iyyadadir” [1, 3]. Shu boisdan ham o‘zaro 
ihtiloflarni tugatib, ikki tomon ham bir-birini eng avvalo tushunib olishlari lozim 
va lobuddir. Shuningdek muallif musulmonlarning ikkinchi manbasi bo‘lmish 
hadisdan “Binobarin Hazrati Imom Rabboniyni mujaddidi soniy derlar. Yaьni 
sanoyi hijriyaьning ikkinchi minggida dinni jadid qilg‘uvchi, rivojlantirguvchi va 
nusrat yuborguvchi deyiladir va ham hadisda kelibdurki, “Alloh taolo hazrati
yuborur va paydo qilur ushbu ummat marhamatining nafi uchun va dini islomning 
rivoji va taraqqiysi uchun har yuz yil boshida mujaddid yuboradur” misolini 
keltirib, ilohiy mohiyat va dinning o‘zi jadidchilikni yaьni islohotchilikni talab 
qilishini yozadi. 
Gʻozi Yunus bu borada o‘zining qat’iy pozisiyasiga ega bo‘lib, u eski 
maktablarni yopish kerakligini ta’kidladi va yangi maktablar bolalarni millati 
insoniy etsa, eski maktablar esa hayvon sifatida tarbiyalashlarini yozib qattiq 
tanqid qildi.
Gʻozi Yunus she’riy tarzda ko‘tarib chiqqan yana bir XX asr boshlaridagi 
Turkistonning muammosi bu poraxo‘rlik bo‘lib, adib ushbu illatni xalqni 
haroblikka olib borguvchi eng yomon jinoyat ekanligini “Yor yor” kuyiga solgan 
holda yozdi va matbuotda e’lon qildi. “Mix” tahallusi ostida yozilgan ushbu she’r 
poraxo‘r tilidan aytilgan bo‘lib, biz unda vijdonsiz, pul uchun xar qanday qadriyat 
va vijdonini sotishga tayyor bo‘lgan manfur shaxs qiyofasini ko‘ramiz. Poraxo‘r 
o‘zining tilida poraga ta’rif berar ekan, pora olish sariyog‘dek yoqimli ish 
ekanligini, qolaversa bu ish jinoyat hisoblanmasdan aksincha insonlarga nisbatan 
ko‘rsatiladigan “ko‘mak”ligini aytadi: 
Sarig‘ yog‘dek yoqimlidek pora olmoq yor yor. 
Qo‘l uzatib sekin olib yong‘a solmoq yor yor. 
Pora olish qanday yaxshi bel og‘rimay yor yor. 
Menga desa berguvchilar qoqilib o‘lsin yor yor. 

---

496 
Musulmonliq bir biriga “ko‘mak” berish yor yor. 
Pora olish hech aybmas “ko‘mak” erur yor yor [3, 2]. 
Shuningdek Gʻozi Yunus ushbu she’ri orqali Turkistondagi barcha 
soxalarda kabi xususan temiryo‘l tizimlarida ham poraxo‘rlik avj olganiga ishora 
qiladi: 
Pora bersak temiryo‘lda yurish oson yor yor. 
Tursunboyg‘a vagon ichra joy bo‘g‘uvsi yor yor. 
Arzi doding ta’sir etgay uzatganda yor yor. 
Har bir ishing ishga oshqay chirog‘ yoqsang yor yor. 
Yog‘lamasang g‘ildiraklar aylanmag‘ay yor yor. 
Ovoz qilmas ming chirangiz tar taraklar yor yor. 
Gʻozi Yunus “Poyezdda ko‘r” she’rida esa mahalliy xalqni temiryo‘l 
transportida ochiqdan ochiq kamsitish hollari mavjudligini tanqid qildi. Muallif 
mahalliy xalq poyezdda zulm, istibdoddan aziyat chekayotganligini ta’kidlab: 
Yerli xalqning ko‘rmagan ozorini pezdda ko‘r! 
Zulm, istibdod, vahshat qonini poyezdda ko‘r! 
Badburushliq, qahri shiddat narhi arzon hammadan, 
Badqovoqliqning qiziq bozorini poyezdda ko‘r! 
Birlashish o‘rniga dushmanliq bilan qo‘polliq, 
Elchilik, ginachilik asrorini poyezdda ko‘r! 
Senga pandim shul erur chiqma poyezdg‘a sallalik, 
Bu uzun to‘n, salla ohu zorini poyezdda ko‘r!” deb yozdi [6, 13]. 
Haqiqatdan ham Turkistondagi XX asr boshlaridagi ijtimoiy siyosiy ahvol 
milliy ayirmachilik ustiga qurilgan va bundan mahalliy xalq qattiq aziyat chekkan. 
Dalillarga yuzlansak. 1919 yildagi sharoit taqozosi bo‘yicha Toshkentdagi Oziq 
ovqat komitetini isloh qilish, komitetning ishlarini nazorat qilib huquq buzilishiga 
yo‘l qoldirmaslik, bir so‘z bilan aytganda ishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish Eski shahar 
ijroiya qo‘mitasining vazifasi bo‘lgan. Biroq Eski shahar ijroiya qo‘mitasining 
o‘zi ham bu davrda isloh qilinishga muhtoj bo‘lganligi sababli ijroiya qo‘mitasi 
ham mahalliy xalqning shikoyat va arizalarini qondirishga doir aytarli bir ishni
amalga oshira olmagan. Shuningdek yangi shahar (yaьni ruslar yashaydigan qism) 
mahalliy xalqga qaraganda Oziq ovqat samarali foydalangan. Eski shahar aholisi 
esa bu masalaga jiddiy yondoshmagani va qolaversa hukumatning e’tiborsizligi 
sabab qiyinchilik ichida kun kechirgan. Gʻozi Yunusning bu borada keltirgan 
raqamlari quyidagicha: “…ikki yuz ming jong‘a molik ikki shaharga olti oyda 
yaьni 1918 yil 1 iyuldan to 31 dekabrg‘acha taqsim qilingan ozuq va mollarning 
miqdorini bu yerda ko‘rsataman. Shuning birla eski shahar ovqat komitetidan 
xalqning foydalanuvi qandayligi o‘z o‘zidan ochiq ko‘rinsa kerak. Misol uchun, 
152,83 put birinch, 4465 put tariq, 9825 put mosh, 994 put kefak, 19007 put 

---

497 
kunjara, 14044 put zig‘irmoy, 9113 put sabzavot, 2505 put tuz, 28,430 put quruq 
mevalar, 2446 put sho‘lha, 3135 put beda, 1132 put kerosin, 2379 put sobun, 742 
dona mol qo‘y, gugurt 98342 quti, rezinka kalush 1270 juft, gazlama (chit) 701, 
395 gaz, mashina ip 23, 492 dona” [5, 2].
Bu to‘g‘ridagi ma’lumot eski shahar Oziq ovqat komiteti tarafidan nashr 
qilinadigan “Ozuq ishlari” gazetasida e’lon qilingan bo‘lsada, ushbu ro‘yhatdagi 
mollardan bazilari umuman xalqqa berilmagan. Berilmagan mollar quyidagilardir: 
birinch, mosh, tariq, sabzavot, beda, kerasin, sovun, qo‘y qo‘zi, rezinka kalish, 
gazlama (chit), mashina ip. Mana bu mollar bus butun berilmagan va qolgan 
berilganlari ham noto‘g‘ri yaьni kam berilgan. Garchi muallif bu tog‘rida “Ozuq 
ishlari” gazetasidan izoh talab qilgan bo‘lsa, hech qanday javob ololmagan. Va 
maqolaning umumiy ruhiyatidan kelib chiqib aytish mumkinki, Ozuq ovqat 
komiteti tomonidan berilgan mollarning bunday adolatsiz taqsimoti faqatgina Eski 
shahar xalqi uchun tadbiq qilinib, asosan ruslar yashaydigan yangi shahar aholisi 
uchun bunday qing‘irliklar qilinmagan.
Yuqoridagi muammolarning asosiy sababchilari sifatida Gʻozi Yunus 
lavozimini qattiq sevguvchi va xalqning ijtimoiy iqtisodiy ahvoli bilan mutlaqo 
qiziqmaydigan amaldorlarni aybladi. Uning “Ustolparastlar maslagi” she’ri shu 
mavzuga bag‘ishlagan.
Gʻozi Yunusning ushbu she’ri ham o‘tirgan “ustuli” (lavozimi M.Alijonov) 
uchun har qanday jirkanchlikni qilishga tayyor bo‘lgan amaldor tilidan aytilgan 
bo‘lib, uning uchun yagona maqsad nima qilib bo‘lsa ham lavozimini saqlab 
qolish, fikru zikri poraxo‘rlik qilib butun himmatini shu yo‘lda sarflashdan 
iboratdir. Gʻozi Yunus tasvirlagan amaldor shu darajada ayyorki, u xalqning oldiga 
chiqqanda tilida “xalqim, xalqim”, “jonim fido” kabi so‘zlarni aytib barchaganing 
ko‘zini shamg‘alat qiladi, yolg‘iz qolgan esa uning asl basharasi ochilib unga 
ishongan odamlarning ustidan kuladi: 
Maslagim ustul talashliq maqsadim dunyog‘ina 
Fikru zikrim poraxo‘rliq himatim balog‘ina 
Yaxshilig‘ o‘rniga tutdim dum bo‘lishliq yo‘lini 
Bo‘lmasa boshimda har kun necha ming g‘avg‘og‘ina. 
Lof urarman “jon fido” deb el ko‘zida el uchun 
Yuzta eldan menga chirvon shoh erur a’log‘ina.
Savlatim yaxshi kelishkan ayshu ishrat joyida 
El agar yonsa, qirilsa menga ne parvog‘ina [7, 18]. 
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, Gʻozi Yunus davriy matbuot sahifalaridagi 
she’rlari orqali XX asr boshlaridagi Turkistonning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy 
muammolarini dadil holda jamoatchilik diqqat markaziga olib chiqdi. U qaysi 
mavzuga qo‘l urishidan qat’iy nazar, doimo milliy manfaatlar chegarasida turib 

---

498 
fikr yuritdi va mustamlakachi hukumatdan yerli xalqning huquqlarini ta’minlab 
qo‘yishni talab qildi. Adib, o‘z she’rlari orqali doimo Turkistondagi ijtimoiy-
siyosiy illatlarni tanqid qilib, ularni bartaraf etishga doir mulohazalarini e’lon qilib 
bordi.