Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
[4. 22-b]
Ruhning bir 692 rang (bosqich) dan boshqa rangga tadrijiy ravishda o‘tishi uning takomilini anglatadi. “Favoyih ul-jamol” [5.12-b] asarida esa yetti rang ruhiy holat belgisi sifatida berilgan. Tasavvufda solihning ilk bosqich e’tiqod va iymoni, ko‘pincha, yashil, qizil va qora ranglar bilan izohlanadi. Yashil rang – qalbning barhayotligi ramzi, undan keyin keluvchi qizil – aqiq tosh ranggi esa aqli kabir (hikmat) ning rangidir. So‘fiylarning ruhiy holati aynan ranglar bilan bog‘liqdir. Ranglar solihning Alloh tomonga qo‘ygan qadamining bosqichlarini ifodalab turadi. Zangori rang – solikning tavba qilib tariqatga qadam qo‘yganini ifodalaydi. Sariq rang – solihning Alloh yodi bilan yashashini va iymonga erishishini anglatadi. Qizil rang esa solikning ruhi vujudidan ajrala boshlaganini va Haq ma’rifatiga yaqinlashayotganini bildiradi. Oq rang – haqiqatni anglash va yurakning poklanishiga ishora qiladi. Yashil rang vahiylikdan darak beradi. U sirlarning siriga, g‘aybga oshnoligini bildiradi va solihning asl mohiyatga yetishganini ham anglatadi. Mazkur ranglar solihning Alloh tomon ruhiy safarini anglatsa, qora rang Allohdan xalq sari safarni bildiradi. Futuvvat ilmida qora rang sirlar xazinasini egallashni va hayratga g‘arq bo‘lishni ifodalaydi. Hayratdagi ruh shariatning mag‘zi – hikmatni yangidan idrok etib, qorong‘u bir dog‘ ranggiga o‘raladi. Nihoyat solih ruhi yana Alloh huzurida paydo bo‘ladi. Keyin u qora rangdan halos bo‘lib rangsiz holatga kiradi. U yakranglik orqali o‘z maqsadiga yetadi. Navoiy o‘zining g‘oyaviy-badiiy maqsadini ifodalashda o‘zidan oldingi o‘tgan ustozlarning ranglar haqidagi tasavvufiy fikr-mulohazalarini inobatga olgan holda, uni falsafiy jihatdan boyitib hikoyatlarining mazmun-mohiyatiga singdirib yuboradi. Hikoyatlardagi musofirlar tomonidan aytilgan har bir hikoyatlar alohida rang tasvir bilan tasvirlanadi. Masalan, “Farrux va Axiy” hikoyatida qora rang ustuvorlik qiladi. Navoiy qora rangni futuvvat (fatiylik) bilan bog‘laydi. Qora rang juda ko‘p ma’no qirralariga ega. U ijobiy va salbiy sifatlarni ham ifodalab keladi. Qora rangni salbiy rang sifatida qabul qilish insonning mistik (mifologik) tafakkuri bilan bevosita bog‘liqdir. Qora rang yoshlikni, buyuklikni ham ifoda etadi. Qadimda qora rang turkiylar uchun buyuklik ma’nosida qo‘llangan. Qora rang turli xil tashkilot va firqalarning ramziy belgisi sifatida ifodalangan. Masalan, salb yurishida qora rang ularda ramziy ma’no kasb yetgan va kiyimlarida bu rang o‘z aksni topgan. Kichik Osiyodagi axiylar harakatida ham qora rang ramziy ma’no kasb etgan. Xuroson javonmardlarida ham qora rang yoshlik, navqironlik, mardlik sifatida qadrlangan. Navoiy ham ushbu hikoyat orqali saxovatning Allohdan kelishi va inson qo‘lidan kelganicha Xalqqa yaxshilik qilish g‘oyasini ilgari suradi. Xalqqa qancha yaxshilik qilinsa, insonning ruhiy dunyosi shunchalar Haq ma’rifatini anglashga tomon yuksalaveradi. Ikkinchi hikoyatda sariq rang orqali insonning iymonga qarab harakatlanishi ifodalanadi. Masalan Zayd Zahhobning xatolarga yo‘l qo‘yib keyin avf etilishi, 693 saxiylik ko‘rsatishlari va “ Lo Iloha illolloh” kalimasini keltirishidan anglash mumkin. Demak, Navoiy sariq rang orqali zohiriy jihatdan qimmatbaho oltinni nazarda tutgan bo‘lsa, botiniy jihatdan esa musulmon uchun oltindan ham aziz bo‘lgan iymon masalasiga alohida diqqat qaratadi. Uchinchi iqlim yo‘lidan kelgan musofir hikoyatida esa yashil rang – ehsonni bildiradi. Navoiy ehson orqali saxovat va karam g‘oyasini ilgari suradi. Hikoyatning kirish qismida Navoiy Sa’dning juda ko‘p ehsonlar qilishini alohida tasvirlaydi. Futuvvat ilmining bir yo‘nalishi bo‘lgan javonmardlikda yashil rang saxovat va ehson ma’nosida qo‘llanadi. [2. 212-b] Yashil rang bundan tashqari solihning tavba qilib tariqatga qadam qo‘yganini, asl mohiyatga qarab intilishini, sirli g‘aybga talpinishini, donishmandlikni va qalbning barhayotliligini ifodalab keladi. Hikoyatda Sa’d ham o‘z qismatini bilishga intilishi va buning natijasida donishmand Faylaqusni uchratishi bu rang orqali yanada aniqroq ifodalanadi. Asarda qoradan boshlangan ranglar asta sekinlikda ochiq ranglar tomon harakatlanadi. Natijada Bahromning ruhiy holati ham yaxshilana boshlaydi. Hikoyatlardagi ranglar ikki xil ma’noda qo‘llangan. Birinchisi Bahromning ruhiy iztiroblarini ifodalasa, ikkinchi tomondan esa ranglar hikoyatlarning qatiga yashiringan ramziy ma’nolarni ifodalaydi. Ushbu yetti hikoyatni tahlil qilgan juda ko‘plab olimlar ranglar orqali faqat Bahrom holati bilan bog‘liq tomonlariga ko‘proq urg‘u berishadi. Vaholanki, ranglar faqat Bahrom holatinigina emas, balki u bilan birgalikda hikoyatlarning mazmun-mohiyatini ham ifodalab keladi. (S.U) Chunki Navoiy “Sab’ai sayyor”dan “g‘araz yetti hikoyatdir”, deb bejizga aytmagan. [1. 3-б] Shu sababli hikoyatlardagi rang-tasvir masalasini ikki jihatini uyg‘un holda o‘rganish dostondagi hikoyatlar poetikasini to‘g‘ri anglashga yordam beradi. To‘rtinchi iqlim yo‘lidan kelgan musofir hikoyatida ifodalangan gulgun qizil may ranggi irfonni anglatadi. Qizil rang solik insonning ruhi vujudidan ajrala boshlaganligini va Haq ma’rifatiga yaqinlashayotganini anglatadi. [3.154-б] Hikoyatdagi shoh Jo‘na va Mas’ud o‘zlarining adolati va himmatlari orqali irfon bosqichiga ko‘tarilgan solih obraz sifatida tasvirlanadi. Beshinchi iqlim yo‘lidan kelgan musofir hikoyatida tilga olingan moviy ko‘k nilufar rang oshiq va mashuqning ruhiy holatini ifodalaydi. Ushbu rang tasavvuf adabiyotida ishonch ma’nosida qo‘llangan. Ranglardagi tovlanishlar koinotning qoraligidan boshlanib, yerga tomon intiladi. Oltinchi iqlim yo‘lidan kelgan musofir hikoyatida sandal (jigarrang) rang ruhiy holat belgisini ifodalab kelgan. Sandal rang hikmat ma’nosida qo‘llansa, yettinchi iqlim yo‘lidan kelgan musofir hikoyatida esa oq (kofuriy) rang sifatida tasvirlanadi. Oq rang tasavvuf adabiyotida keksalik, donishmandlik, intiho, “badan mulki”ning tanazzulini bildiradi. “Sabʼai sayyor”dagi yettinchi hikoyat bunday 694 ishora va ramzlardan butkul xoli emas. Hali hayot gulining o‘nidan biri ochilmagan Bahrom oq qasrda Dilorom haqidagi quvonchli mujdani eshitadi. Unda o‘likdan tirikka evrilish, hayotini tugagan joyidan qayta boshlash imkoniyati aynan oq qasrda paydo bo‘ladi. Yaʼni intiho nuqtasida ibtido tasvirlanadi. Navoiy “odina kuni” taʼrifi ostida, yigirma oltinchi bob boshidayoq, Bahrom hayotidagi tong, yangilanishga ishora qiladi. Ayni paytda, oq qasrda kutib olingan tong, ibtido, quvonch va o‘tkinchi farah bilan bir qatorda, maʼnaviy intiho, tanazzul, qayg‘u- alamni ham ifodalab keladi. Zotan, zamin saodati, qanchalik farahbaxsh bo‘lmasin, o‘tkinchi va “quyi olam” tomon eltuvchi vositadir. Bahrom qismatining qon o‘pqoniga tushish bilan yakunlanishi bunday xulosa qilishimizga to‘la imkon beradi. Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|