Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Foydalanilgan adabiyotlar. 
1.D.Quronov,Z.Mamajonov,M.Sheraliyeva, Adabiyotshunoslik lug‘ati, T.2013, 
339-bet.
2.Rahmonqul Orzibekov Lirikada kichik janrlar,T,1976,93-bet 
3.Amiriy,Devon, T,2017,440-bet 
4.B.To‘xliyev,B.Karimov,K.Usmonova, 10-Adabiyot,1-qism,T.2017,168-bet 
 
 
 

---

698 
NODIRA SHE’RIYATIDA RUBOIYNING O‘RNI 
Dilshunosxon INOMOVA
QDPI o‘zbek tili va adabiyoti mutaxassisligi 
2-bosqich magistranti

Annotasiya
: Ushbu maqolada ruboiy va uning genezisi, Nodira ijodida
ruboiyning tutgan o‘rni haqida so‘z boradi. 
Kalit so‘zlar:
ruboiy, taronayi ruboiy, xosiy ruboiy. 
Аннотация:
В данной статье рассказывается о рубаи и его генезисе, 
роли рубаи в творчестве Надиры. 
 Ключевые слова:
рубаи, таронайи рубаи, хаси рубаи.Annotation: V 
dannoy state rasskazyvaetsya o rubai i ego genesis, roli rubai v tvorchestve Nadiry. 
Annotation: 
V dannoy state rasskazyvaetsya o rubai i ego genesis, roli rubai 
v tvorchestve Nadiry. 
 Key words:
rubai, taronayi rubai, khasi rubai. 
Ruboiy Sharq klassik poeziyasining qadimiy,asrlar osha mutaasil rivojlanib 
kelgan janrlaridandir.Shuning uchun ham ruboiyning lirik janrlar sifatidagi 
xususiyatlari,poetikasi uzoq asrlardan buyon juda ko‘p adabiyot muxlislarining 
diqqatini o‘ziga tortib kelgan. Ruboiyning tarixiga oida birinchi bo‘lib fikrlar 
bayon qilgan olim XIII asrning mashhur adabiyotshunosi Shamsiddin Muhammad 
binni Qays ar-Roziydir.Uning ,,Al-mo‘jazam fan maosiri ash’or ul-Ajam” asarida 
ruboiy haqidagi fikr va sharxlar o‘z aksini topgan.Ruboiyning janr sifatidagi 
ta’riflari Qabu Muhammadning ,,Haft qulzum”, Vohid Tabriziyning ,,Jam’i 
muxtasar”,so‘nggi turk adabiyotshunoslaridan Doyi Javodning ,,Zeboihoi suhan 
yo ilmi bade’ dar zaboni forsizy”. Muallim Nojiynig ,,Istilohoti adabiya”, 
Muhammad Fuod Ko‘pruluzodaning ,,Turk adabiyoti tarixi asarlarida 
uchraydi.[1:2] Qabul Muhammad : ,,Bilgilki,ruboiy lug‘atda ikki baytli she’r.Vazn 
va qofiyada to‘rttala misrasi ham muvofiq kelgan she’r ruboiy deyiladi.Uning 
ko‘pincha birinchi,ikkinchi va to‘rtinchi misralari qofiyalandi.Mabodo uchinchi 
misrasi qofiyalanib kelsa, unda ,,ruboyi tarona” deb yuritiladi.ruboiy vazni 
muxtasar qilib aytganda, ,,hazaj” bahridadir” tarzida tarif bergan.[2:89] 
Ruboiyning lug‘aviy va istilohiy ma’nolariga doir qiziqarli ma’lumotlari biz 
,,G‘iyos ul-lug‘ot” asarida ham uchratamiz. Muallif ,,Ruboiy deb… yet yoshlik 
tuya va qoramolni va otni aytiladi, to‘rt yoshlik qo‘y va yetti yoshlik tuya shuning 
uchun ruboiy deb aytiladiki,ularda yetti yoshda to‘rtta tish bo‘ladi…Ajam shoirlari 
1,2,4- misralari qofiyalangan,uchinchi misrasi qofiyasiz kelgan hazaj bahrining 
axrab va axram shu’balarida yozilgan she’rni ruboiy deb ataydilar.Agar she’r 

---

699 
ko‘rsatilgan vaznda yozilmagan bo‘lsa,uni ruboiy emas, balki qit’a deydilar.” 
[3:846] 
Ruboiy dastlab fors-tojik she’riyatida Rudakiy ijodida paydo bo‘lgan.Unga 
xalq to‘rtliklari zamin bo‘ldi.Bu janr arab she’riyatida salmoqli o‘rin oldi.O‘zbek 
klassik she’riyatida ruboiyning poetik formasiga ,bir tomondan, ford-tojik tilidagi 
ruboiylari,ikkinchi tomondan,o‘zbek xalq she’riyati muhim asos bo‘ldi. O‘zbek 
xalq og‘zaki ijodida ruboiyga o‘xshab ketadigan asarlar qadimdan buyon 
mavjuddir.O‘zbek folkloridagi ko‘pgina qadimiy lirik she’rlar formal jihatdan 
ruboiyni eslatadi.Bunga ,,Devonu lug‘otit-turk” dagi ko‘pgina to‘rtiklar misol bo‘la 
oladi.[3:846] 
O‘zbek mumtoz adabiyotida Alisher Navoiy va Bobur ruboiyning eng yaxshi 
namunalarini yaratdilar. Navoiy ruboiylarida mehnatni ulug‘lash, do‘stlikni 
yoqlab, munofiqlikni fosh qilish,ezgulikni tarnnum etib, yovuzlikka nafrat kabi 
his-tuyg‘ular o‘z aksini topgan.[4:154] 
Ruboiyning kompozision qurilishi ma’lum bir masala yuzasidan fikrni izchil 
rivojlantirib, ixcham va tugal ifodalashga mos dastlabki ikki misrada g‘oya va 
maqsad, keyingi ikki misrada dalil va xulosa o‘z aksini topadi. Shundan kelib 
kelib chiqib ruboiyning birinchi misrasi tesiz, ikkinchi misrasi antitezis, uchinchisi 
moddai ruboiya( yoki xulosa uchun asos bo‘ladigan ko‘prik),to‘rtinchi misra esa 
sintez deyiladi. Ya’ni ruboiyning birinchi misrasida juda muhim bir fikr tezis qilib 
qo‘yiladi-da,keying uch misra shu fikr talqiniga bag‘ishlanadi; yoki birinchi va 
ikkinchi misradagi fikriy tezisga uchinchi misradagi antitezis qo‘yilib,to‘rtinchi 
misrada sintez(xulosa) beriladi.[5:262] 
Nodira ijodida haqida so‘z borar ekan uning ijodi chuqur gumanizm bilan 
sug‘orilganligi uchun ham uning she’riyati xalqchil va xalq diliga tez yetib boradi. 
Nodiraning hayoti va ijodi xon saroyida kechdi,shunday bo‘lsa-da u o‘z atrofida 
ijodiy muhit yarat oldi,bunga misol qilib Uvaysiyning hayotini olishimiz mumkin. 
Ilm-fan ,adabiyot rahnamolari Amiriy va Nodira tufayli Uvaysiy ham qizg‘in ijod 
markazida yashadi va ijod qildi. Nodira she’riyatning g‘azal, muxammas, 
tarkiband, tarjiband.musaddas kabi janrlarida ijod qilgan. Amiriy kabi Nodira 
ijodida ham ruboiy janriga oid namunalar ijodkorlar ,,Devon”ining debocha 
qismida uchraydi. Amiriyning devoni debochasida ham ikkita ruboiy berilgan 
bo‘lsa, Nodira devoni debochasida ham ikkita ruboiy berilgan. 
Alvon g‘azal yig‘ildi devon o‘ldi. 
Devon demakim,rashki guliston o‘ldi. 
Hijronda so‘zlarim parishon erdi, 
Har kim o‘qidi,tabi parishon o‘ldi.[6:32] 
Ushbu ruboiy a-a-b-a tarzida qofiyalangan bo‘lib,xosiy ruboiydir.Qofiyadsoh 
so‘zlar devon,guliston,parishon, ,,N” tovushi raviy bo‘lib kelgan. ,,o‘ldi” so‘zi esa 

---

700 
radif bo‘lib xizmat qilyapti.Shoira yozgan g‘azallarini alvon rangga 
qiyoslaydi,alvon-so‘zi qizil rang ma’nosini beradi,shoira yozgan g‘azallarini yurak 
qoni,dardi singdirilganligiga ishora qilib alvon g‘azal deya ta’riflaydi. Bilamizki, 
she’riyat inson qalbi,yuragi,quvonch-u shodliklari,iztiroblarining so‘zdagi 
aksidir.Shoira ,,Alvon g‘azal” deganda ana shunday his-tuyg‘ular aks etgan 
g‘azallarni nazarda tutgan.Devon tuzish uchun arab alifbosining har bir harfi bilan 
boshlanuvchi g‘azallar bo‘lishi kerak, shundagina devon tuzila oladi,demak 
shoiraning devon tuzishi uchun yetarli darajada g‘azallari yig‘ilganligi,ularning 
esa rangi alvon rangdaligi( majoziy ma’noda, bu yerda g‘azalning rangi 
emas,undagi his-tuyg‘ular haiqda so‘z boryapti) haqida aytib o‘tadi.Ruboiyning 
ikkinchi misrasida ruju she’riy san’atidan foydalanilga, Ruju-arabcha so‘zdan 
olingan bo‘lib qaytish degan ma’noni bildiradi.Mumtoz adabiyotdagi she’riy
san’at, avval aytilgan fikr (biror narsa-tushuncha,holat haqida aytilgan gap, unga 
qilingan qiyos, tashbeh, tamsil )dan qaytib, so‘ng uni kuchliroq, tas’irliroq, 
go‘zalroq tarzda ifodalash. Ya’ni ruju san’atida shoir she’rda o‘zi keltirgan
chiroyli o‘xshatish va sifatlashlarni go‘yo bilmasdan aytib qo‘ygandek yoki 
ulardan qanoatlanmaydigan bo‘lib,fikridan qaytadi va avvalgilardan ko‘ra 
go‘zalroq tashbeh-u sifatlashlarni keltiradi.Atoulloh Husayniy ta’rifiga ko‘ra ruju 
qahramon ma’shuqa go‘zalligi yoki boshqa biror sabab tufayli hushini yo‘qotar
holatga keladi va shu holatida beixtiyor fikr aytib qo‘yib,keyin,hushiga kelgach,
,,aslida mana bundoq edi” tarzida ,,gapini to‘g‘rilab oladi”.[5:262] Masalan,biz 
yuqorida keltirgan rubiyning ikkinchi misrasida ruju san’ati qo‘llangan: 
Alvon g‘azal yig‘ildi devon o‘ldi. 
Devon demakim,rashki guliston o‘ldi 
Alvon demagin,rashki guliston bo‘ldi deya avvalgi aytgan fikridan qaytib 
yanada kuchliroq fikr yuritgan. Uchinchi misrada esa hijron tufayli so‘zlari 
parishonligini, ya’ni yoridan ayrilgan shoiraning iztiroblari tufayli so‘zlari 
parishonligini va bu parishonlik o‘quvchiga ham ta’sir etganligini to‘rtinchi 
misrada bayon etiladi.Xalqimizda,qalbdan chiqqan so‘z qalbga yetib boradi,degan 
so‘z bor. Shoiraning qalbidan chiqqan so‘zlari o‘quvchiga ham ta’sir qiladiki,u 
ham shoira his qilgan tuyg‘ularni his qiladi,u shodlanasa shodlanadi,iztirob cheksa 
iztirob chekadi. 
Yo rab, bu savol ishqida sodiq bo‘lg‘ay, 
Iqbol bayozig‘a muvofiq bo‘lg‘ay. 
Ishq ahlini xotiri bo‘lib xush andin, 
Maqbuli 
tabiati 
xaloyiq 
bo‘lg‘ay.[6:33] 
Shoiraning ushbu ruboiysi ham xosiy ruboiydir.Sodiq,muvofiq,xaloyiq 
so‘zlari qofiyadoshlikni hosil qilgan,bo‘lg‘ay so‘zi esa radif bo‘lib kelgan.Ushbu 
ruboiyda shoira tuzgan devonining xalqqa ma’qul bo‘lishini,xato va kamchiliklari 

---

701 
bo‘lsa insof va muruvvat bilan mahv etishliklarini aytib o‘tadi.Buni quyidagi 
so‘zlar orqali aytib o‘tgan: ,, Iltimos mudaqqiq rasolaridin va muxaqqiq 
fuzalolardin uldurki,har sahv-u xato va xalalkim,zohir bo‘lsa va har nuqsonki voqe 
bo‘lg‘on ersa,insof va muruvvat kazlaki birla mahv qilib,lutf va marhamat qalami 
birla isloh berib,barcha nuqsonlarin kamol kisvatida ko‘rguzsalar,ayni shafqat va 
marhamat bo‘lg‘usidir.Va bu amaldin ajri azim va savobi jazil topqaylar.”[6:33] 
Nodira ijodida ruboiy janrining ikkala namunasida ham shoiraning oddiy,sodda 
va ravon tiliga guvoh bo‘ldi.Shoira tuzgan devoni haqida,unda aks etgan g‘azallari 
haqida soddadillik bilan ruboiyda so‘zlaydi,g‘azallaridagi mavzularni juda chiroyli 
o‘xshatishlar bilan izohlaydi,devondagi xato va kamchiliklari bo‘lsa uni
,,marhamat qalami birla” tuzatishlarini ham to‘rt misrali ruboiyga 
sig‘dirib,o‘quvchiga yetkazib bera olgan.