Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Shoir
dunyo e’tirofida ekanligini, YUNESKO tomonidan 2016-yilni Ahmad Yassaviy yili sifatida e’lon qilinganligini Yassaviy ijodining qadrini baholab beradi ). UNESKO tomonidan 2016-yil Ahmad Yassaviy yili deb e’lon qilinishi bu butun turkiy xalqlar adabiyotiga, madaniyatiga berilgan baho deyish mumkin. Sababi, dunyo sivilizatsiyasida uning takomillanishiga xizmat qilgan islom madaniyatiga berilgan ahamiyat va g‘amxo‘rlik sifatifda ta’rif berishimiz mumkin. Shoir ijodidagi o‘ziga xoslik va yassaviya tariqati maslak va ahkomlarining davomiyligi undan keyingi tariqatlarda ham aksini topadi. Ahmad Yassaviy ijodi adibning tasavvuf adabiyotining yorqin nomoyandalaridan bo‘lganligini isbotlay olgan olim yana shunday yozadi: “ Ahmed Yesevî Tanrının varlığı ve birliğine, İslam dininin özüne ters düşmeyen eski Türk milli geleneklerini dışlamamış, onları müsamaha ile karşılamış, onların Türk-İslam kültürüne renk katacak şekilde mana ve değer kazanmasını temin etmiştir ” [3, 1] ( Yassaviy tangrining borligini va birligini, Islom dinida bir-biriga zid manoda kelgan biron narsa yo‘qligini, Yassaviy qilgan 716 izlanishlari Turk- Islom ravnaqida benihoya katta shakilda ma’no va ahamiyat kasb etishini isbotlab bergandir. ) . Haqiqatdan ham Yassaviy boshlab bergan tasavvuf yo‘li o‘zidan keyingi Kubroviya, Naqishbandiya, Qodiriya kabi yetuk tasavvuf yo‘nalishlarining takomillashuvi uchun ham xizmat qildi. Yassaviy tariqati va uning ijod yo‘li haqida Qozog‘istonlik olim Dossay “Ahmet Yesevî düşüncesinde Vahdet-I Vücut” [4, 41] nomli maqolasida shunday yozadi: “Ahmad Yassaviy o‘zining “Mirot ul qulub” risolasi” da vahdat ul-vujudga erishish yo‘llari va ma’nosini ko‘satgan bir dasturulamaldir. Unda muhabbat, suv va g‘ayrat uchligi haqida va ular vahdat ul-vujud ta’limotining asosi ekanligi haqida yozadi. Yuqorida berilgan muhabbat bu bandaning Rabbisiga, Rabbisining bandaga bo‘lgan muhabbatidir. Suv esa, bir vaqtning o‘zida suv va olovning mazmunini o‘zida biriktiradi. Bu degani solikda ma’naviy tajriba, olimdan oldin o‘lish, nafsini mahf qilish demakdir. Bu yerdagi uchinchi butunlik shavqdir. Shavq arabcha sog‘inch ma’nosini bildirib, Olloh taolo bilan uchrashishni orzu qilgan mutasavvufning eng oliy maqsadidir. Tasavvufning vahdat ul-vujud ta’limoti bu Yaratgan va odam o‘rtasidagi uzviylik, Tangrini tanish va unga bandalik (qullik) qilishni targ‘ib qiluvchi ta’limotdir. Yassaviyning bu masalada ham oldingilardan bo‘lib Yaratganga erishish yo‘lining eng oliy ko‘rinishlaridan bo‘lmish vahdat ul- vujud ta’limoti haqida ham o‘zining “Miroat ul qulub” risolasida keltirganilgini va bu orqali o‘ziga ergashuvchi muridlariga to‘g‘ri va ishonchli yo‘lini ko‘rsatganligini yuqoridagi fikrlarimizni isbot sifatida ko‘rsatishimiz mumkin. Tasavvuf tarixidan ma’lumki har bir solik o‘zining tariqat yo‘lini ustozi belgilab bergan virdlar (kundalik qilinadigan zikr, ibodat turi) orqali ustozining ra’yi va ko‘rsatmasi bilan bosib o‘tadi. Olimning izlanishlari va Yassaviy haqida bergan ma’lumotlarining barchasi voqe bo‘lgan ma’lumotlardir. Ahmad Yassaviy ijodini faqat tasavvuf olimlarigina emas, balki, falsafa fani ixlosmandlari ham o‘rgangan. Turkiyalik falsafa fanlari nomzodi, dotsent Salih Açikgözning “Felsefe anabilim dali” [5] nomli kitobida Yassaviyning falsafiy qarashlari haqida shunday ma’lumotlarni keltiradi: Yassaviy dunyoni anglash va bu dunyoga kelishimizni hohlagan zodning istak va buyruqlarini so‘zsiz anglash kerak ekanligini, ularni ihlos bilan ado etish kerak ekanligini, bu amallarning qay tartibda ado etilishi va u amallaring kayfiyati qanday ko‘rinishda ado etilishi kerak ekanligini Yassaviy ijodida ko‘rishimiz mumkin ekanligini yozadi. Yassaviy tariqati XII asrda shakillanib Yassaviy va uning izdoshlari ijod namunalaridan hayot falsafasi, islomiy dunyoqarash va islomiy hayot tarzini o‘rganish mumkinligi yozadi. Yassaviy ijodini keng o‘rganish ishlari olib borgan jadid adabiyotining yetuk mutaffakir olimlaridan bo‘lmish Fitrat o‘zining Yassaviy hayoti va ijodiga bag‘ishlangan maqolasida “O‘tgan shoirlar, adiblar, so‘fiylar orasida Yassaviy qadar ta’sirini kengaytirgan bir kishini uchratib bo‘lmaydi”,[1] – deya berilgan 717 ta’rifining naqadar haq ekanligi hozirgacha isbotini topib kelmoqda. Fitrat o‘zining tassavufga bo‘lgan qiziqishlari va o‘sha davrda Yassaviyga nisbatan berilayotgan xato ta’riflarga javoban o‘zining yuqoridagi adabiyotshunoslikka, xususan, tariqat, tasavvuf, Yassaviy to‘g‘risida haqiqatlarni izlab topishga bel bog‘laydi. Fitrat “Ahmad Yassaviy to‘g‘risida matbuotimizda bir-ikki yo‘la gaplar bo‘lib etgan edi. Lekin ular quruq maqtashlar ham anchagina falsafalardan to‘ldirilg‘on, shuning uchun Ahmad Yassaviy hikmatlarini bo‘lg‘ani kabi tasvir qilib berish xizmatidan ojiz maqolalar edi”, – deb baholaydi, shu davrdagi tadqiqotlarni ta’riflay turib. Fitrat shu davrda o‘zining adabiyotshunoslikka doir izlanishlari asnosida bu masalaga batafsil to‘xtaladi. Fitart Yassaviyning, bir rivoyatda Yassi (bugungi Turkiston) shahrida, yana bir rivoyatda Sayramda tug‘ilgani haqida yozadi. Uning qachon tug‘ilgani haqida aniq ma’lumot yo‘q, lekin qachon vafot topgani haqida ma’lumotlarda hijriy 562-yilda deb beriladi. “Devoni hikmat”da Yassaviy o‘zining quyidagi To‘rt yuz yildan keyin chiqib ummat bo‘lg‘ay, Necha yurib xaqqa xizmat qilgay — misralaridan uning hijriy to‘rtinchi asrning ikkinchi yarmida dunyoga kelgani haqida xulosa qilish mumkin. Fitrat o‘zining tasavvuf ahkomlari va uning ta’rifida bejiz Yassaviy ijodidan boshlangani yo‘qligini aytib “O‘rta Osiyoning shayxlari, eshonlari Yassaviyni o‘zlariga pir, ustoz deb taniydilar. Ahmad Yassaviydan keyin uning uslubida she’r yozmoq turk shayxlari orasida “mo‘da shakiliga kirgan”, [1] – deya tarif beriladi. Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, Yassaviy ijodining o‘rganilishi, uning tariqat ilmini yoyilishiga qo‘shgan hissasi o‘laroq turkiy xalqlar adabiyotida turgan o‘ziga xos ijodi ham tahsinga loyiqdir. Yasssaviy ijod yo‘li, uning an’analari o‘ziga asos sifatida qabul qilgan va shu asnoda ijod qilgan shoirlar ijodining o‘rganilishi, Yassaviy tariqatidagi o‘ziga xos sifatlarni o‘rganish turkiy xalqlar adabiyotining rivoji uchun xizmat qilishi shubxasiz. Yassaviy izdoshlarining turkiy xalqlar adabiyotida tutgan o‘rni va ularning zalvorli ijodi hozirgi kunda ham o‘rganilib kelinmoqda va bu yo‘nalishda kelgusida ham ko‘plab ilmiy izlanishlar qilinishi tabiiy. Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|