Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“…nima bo‘lganda ham maxdum o‘z zamonasining eng oldingi
domlalaridan, Qo‘qon aksariyatining savodxon bo‘lishlariga sababchi ustozlardan”. [1,8]. Maxdum haqida so‘zlaganda yozuvchi to‘g‘ri ta’kidlaganidek, “uning shaxsiga xiyonat va bo‘hton qilishdan” saqlanmoq lozim. Haqiqatda u xasis. Moddiy kechimi yaxshi, “ustoz Mulla Solih maxdum” bo‘lib tanilgan vaqtlarda ham “ko‘ylak, ishotinining aksar yeti-sakkiz joyidan yamog‘i bo‘ladi. Yetti 742 qishdan beri guppi chopon” yangilanmaydi. “Faqat qish kelib ketgan sayin alak guppining yengi o‘zgaribgina turadi va astari yil sayin yangidan-yangi yamoqlar bilan boyiydi. Shu guppi butun umrida birgina marotaba va shunda ham Maxdumdan beruxsat” tog‘ora yuzini ko‘rgan. Maxdumning ro‘zg‘or yuritishdagi ziqnaliklarini ta’riflayman desak, Ra’noning “kulgulik uchun” yozilgan mana bu so‘zlaridan oshirib bir nima aytolmaymiz: Yog‘lar to‘kilsa yerga, yotib yalar taqsirim, Bo‘lsa bozorda pastlik sotib olar taqsirim. Maxdumning bu xasislik darajasiga kelishi otasining vafotidan so‘ng, oilasi ko‘p tanglikka tushib qiynalganligi uchun oxiri tahsilni tark etib, qorin to‘ydirarlik kasb izlashga majbur bo‘lganligidir. Yuqori mansab egasi bo‘lishga loyiq otasining boshiga tushgan kulfatdan so‘ng oilaning boy berilgan imtiyoz va sharfi Solih maxdumga tinchlik bermaydi. Uning qalbida mudrab, yashirinib yotgan merosiy his-tuyg‘ular jahd bilan Anvarni sarmunshiylikka ko‘ndirishga urinayotganida go‘yo birdaniga bosh ko‘taradi: “Oyiga qirq tillo vazifa, anvoyi hadyai shohona, yana – eldan ko‘riladigan obro‘, hurmat, hay, hay, hay…”. Maxdumning yuragini o‘rtagan, ichdan uni “hay, hay”latgan asosiy haqiqat shu edi. Shu ma’noda maxdumning mansab borasidagi falsafasini to‘g‘ri talqin qilishga urinish lozim. Ammo maxdum tipidagi odamlar nechog‘lik pishiq va bilag‘on bo‘lishmasin, taqdirning nogahoniy zarbalaridan ham chetga qocholmaydilar. Va o‘zlari inongan, o‘zlari orzu qilgan, o‘zlari ideallashtirgan xosiyatsiz bir kuchning sharafsiz qurbonlari safidan joy oladilar. Asarni “Mehrobdan chayon” deb atash, ziyoli ulamolarni qahramon qilib tanlashdan maqsad – muqaddas dargoh, ya’ni sajdagohdan chiqqan, o‘sha dargohga nomunosib, qallob, munofiq, tuban kimsalarga, hasadgo‘y, e’tiqodsiz kishilarga ishoradir. Yozuvchi Solih maxdum, Abdurahmon domla, Shahodat muftiy, Kalonshohlar obrazi orqali zalolatga ketgan ba’zi ruhoniylarning asl basharasini ochib beradi. Ularning iflos bir moziyidan tortib hozirgi kunigacha tasvirlab, xalqni aldash, laqillatish kabi hunarlarni o‘zlariga kasb qilib olgan ba’zi domlalarning holatiga achinadi. Bu hol bilan jamiyat tobora zalolat botqog‘iga botib ketaverishidan afsuslanadi. Shahodat muftiy, Kalonshoh, Abdurahmonlarning asl qiyofasini biz, ular o‘zlarining asil kasbi bo‘lmish fitna to‘rlarini to‘qiyotganda ko‘ramiz. Imzosiz xatning shar’an to‘rt pulga qimmatligini Kalonshohsiz ham yaxshi bilgan mirzolar manfaatlari taqozosi bilan asil basharalarini ko‘rsatishadi. Abdulla Qodiriy fikricha, yomon odam ko‘rinishidan qanchalik kelishgan bo‘lishidan qat’iy nazar, odamlar ko‘ziga sovuq va xunuk ko‘rinadi. Abdurahmon domla shunday xunukliklarning yorqin timsolidir. U “manfur ko‘zli, qabih niyatli” odam, “ifloslikda, g‘iybatda g‘oliblikdan xursand bo‘ladi, kulib turadi”, “yerga qaragan holda iljayadi”. Abdurahmon yoshlikdan 743 iflos bir moziy(zamon)ning mahsuli sifatida axloqsiz bo‘lib yetishadi, imomlikda ham ma’naviy tubanlik unga doimiy hamroh bo‘ladi. Xon va Anvar tortishuvida xon obrazida savodsiz, johil, qo‘pol, odamsifat bir maxluqni ko‘ramiz va beixtiyor ko‘nglimizdan “podshosi shu darajada tuban bo‘lgan xalq qanday qilib o‘z qaddini ko‘tarsin”, degan xayollar kechadi. Jilovxonadagi sohbat asnosida Safar bo‘zchining sodda qarashlari bilan tanishamiz, beg‘araz va keng fe’lliligiga guvoh bo‘lamiz. Nozikning bir ko‘rishdagi muhabbati haqidagi hikoyasidan qamoqdagi muhabbatga zor qizning ko‘nglidan voqif bo‘lamiz. Anvarning sarmunshiy bo‘lishini tilagan Sultonalining maxdumga aytgan so‘zlaridan qarshimizda bag‘rikeng bir inson turganini anglaymiz. Sultonali Mirzo, Safar bo‘zchi, Muhammad Rajabbek, Toyir, Qobil, Oysha bibilar obrazi orqali oddiy xalq va hukumat vakillarining insof-diyonati, o‘zbekona samimiyatini ko‘rsatadi. Adabiyotshunosligimizda “sevgi uchburchagi” degan norasmiy bir istiloh mavjud: oshiq, ma’shuq va ag‘yor. Ushbu uch subyektning har biri bir-biroviga munosabatini namoyon qilgan taqdirdagina muhabbat mojarosi yuzaga chiqadi. Sirtdan qaralsa, asarda ham shu uch subyektni ko‘ramiz. Ag‘yor rolida mulla Abdurahmon. Biroq oshiq va ma’shuq o‘zlarining hayotiga tinimsiz aralashib turadigan ag‘yorning fitnalaridan bexabar. Vaqti kelib o‘z hayoti va muhabbati qanday yechimga kelishi Ra’noning o‘zigagina bog‘liq bo‘lib qolgan holatda biz Ra’no yuragining nechog‘li ulkan qahramonlikka tayyor ekanligining guvohi bo‘lamiz: Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|