Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Dostonda oxirigacha 
qahramonlik pafosi hukm suradi. Shu ma’noda u qo’rqoqlik, noshudlik, 
sotqinlik, xudbinlik va har qanday zo’ravonliklarga qarshi aybnomaday 
o’qiladi
”. (
Nazarov, “Qo’rqut ota kitobi” haqida, 1988. B.39-41.
) 
Darhaqiqat shunday. Ota-bobolarimiz qonidagi Ona yurtga sadoqat, yigitlik 
burchiga bo’lgan mehr, yovga qarshi yovqurlik fazilatlari aks etgan “Kitabi Dadam 
Qo’rqud” bugungi kunda ham har bir turkiy o’g’il qizi uchun dasturilamal bo’lib, 
ularni ruhlantirib, yangi marralar, ilm-ma’rifat, vatanparvarlik sari olib boruvchi 
yonar chiroq bo’layotgani quvonarlidir. 
Uni yosh-avlod o’qishi, uqishi hamda yuragiga jo etishi lozim. 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1.
Kitabi-Dədə Qorqud. Əsil mətn. Baki, 2004, B.18-170. 
2.
Назаров Б. «Қўрқут ота китоби» ҳақида // Ёшлик. ‒ Тошкент, 1988. ‒ №5. 
‒ Б.39-41. 
3.
Орипов Д. “Дада Қўрқут” ‒ “Ўғузнома” китобий эпоснинг давоми(ми)?! 
“INTERNATIONAL SCIENTIFIC RESEARCH CONFERENCE”. Xalqaro 
CANADA (Ottava) konferensiyasi.20-iyun, 2022-yil. 
 
 
 

---

97 
FOLKLORNING BADIIY ADABIYOTDAGI O’RNI 


Norbibi RO’ZIMURODOVA 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mustaqil izlanuvchi 
Annatatsiya: Ushbu maqolada folklorshunoslik tarixi xususida, uning 
an'anaviy mohiyati to'g'risida so'z borilgan. Ayrim folklor namunalari tarixiy 
bosqichlari haqida malumot berilgan. Zamonaviy folklor matnini yig'ish va qayta 
ishlanishi tahlilga tortilgan. 
Kalit so'z: Folklor, matn tarixi, matn yig'ish, tahlilga tortilishi. 
Аннотация: 
В 
данной 
статье 
рассказывается 
об 
истории 
фольклористики и ее традиционной сущности. Дана информация об 
исторических этапах некоторых образцов фольклора. Анализируется сбор и 
обработка современного фольклорного текста. 
Ключевые слова: Фольклор, история текста, коллекция текстов, анализ. 
Annotation: This article talks about the history of folklore studies and its 
traditional essence. Information about the historical stages of some examples of 
folklore is given. Collection and processing of modern folklore text is analyzed. 
Key word: Folklore, text history, text collection, analysis. 
Adabiyot dunyo xalqlarni hafikr va hammoslak bo’lishi uchun asosiy 
vositadir. Shuning uchun ham u millat, din va irq tanlamaydi. Barcha insonlar 
qalbida birdek yo’l topib, ularni bir-biri bilan hamdo’stlik rishtalarini bog’lashlari 
uchun xizmat qiladi. Shuning barobarida butun dunya aholisining ma’naviy mulki 
bo’lib qoladi. Ayniqsa, folklor – xalq og’zaki ijodoyoti bu borada eng yetakchi 
vositalardan biridir. Xalq og’zaki ijodidagi namunalarni barcha xalqlar birdek 
sevadi va o’rganadi. Mashhur allomalar esa bu manbalardan foydanib o’z asarlarini 
yozadilar. Ularga tayanib matnlarini o’rganib, shu davrda bo’lgan adabiy jarayon 
bilan ham tanishganlar.
Badiiy adabiyotning quroli va manbasi folklor hisoblanadi. Qadimiy yozma 
adabiyot tarixida Qadimiy Yunon va Hind xalqining xalq og’zaki eposlarining 
ahamiyati katta. Bu xususda V.G Beleniskiy shunday ta’rif beradi. “Qadimgi 
Yunon xalq og’zaki ijodiyoti, butun dunyoning mulkidir. Hatto Hindlarning san’ati 
va adabiyoti ham, oalmshumul tarixiy taraqqiyotning bir bosqichi sifatida, 
olamshumul ahamiyatga egadir”. [ 1-89 ] 
O’zbek adabiyotini tarixining qadimgi bosqichdagi rivojlanish omillari 
bevosita xalq og’zaki ijodi bilan bog’lash maqsadga muvofiqdir. Shu bilan birga 
qadimgi badiiy adabiyot ikki qismdan iboratdir; folklor va yozma manbalar

---

98 
Adabiy jarayon tarixiga nazar solib shu narsaga guvohi bo’lamizki arab 
istilosidan so’ng ko’plab yozma manbalar, folklorning benazir namunalari 
yuqotildi. Qolgan kamgina miqdori esa ma’naviy xazinamizning o’lmas boyligidir. 
Barcha xalqlarning avvalgi badiiy kolomi folklor bo’lib, yozma 
manbalarning asosi hisoblanadi. Qadimgi zamonga yozuv va kitobiga ega bo’lgan 
xalqning folklore tarixi ham ancha ilgari rivojlangan. 
Folklor namunalarini yig’ib, uni asrash va qoyda sayqal berib nashr etish 
qadimgi davrdan buyon faoliyat ko’rsatib kelingan. Xalq og’zaki ijodining bebaho 
namunalarina o’rganish uchun yozma manbalarga tayanamiz. Sababi og’izdan 
og’izga o’tib kelinayotgan bunday benazr manbalarimiz asrlari davomida 
sayqallanib, badiiy adabiyotimizni boyitishga asos bo’ladi. 
Qadimgi folklorlarni o’rganish va yozib olish an’anasiga aylangan. Qadimda 
toshda yozilgan bitiktoshlar, tanyuqug’ “Kul Tegin” yodgorliklari bo’lsa, qog’ozga 
yozilgan namunasi “Irq bitigi” (“Ta’birnoma”) ni misol keltirishimiz mumkin. 
Xalq og’zaki ijodini takomillashtirib, sayqallashtirgan asosiy vosita 
an’anaviylikdir. Avloddan – avlodga meros bo’lib, xizmat qilib kelayotgan 
an’anaviylik folklorni taraqqiy etishiga asosiy rol o’ynadi. Ota-bobolardan eshitgan 
voqea-hodisalar, ertak va miflarni yozib, tahrirlab keyingi avlodga yetkazish katta 
ahamiyat kasb etardi. Bizgacha yetib kelgan folklore namunalarining aksariyati shu 
an’ana asosida, og’izdan og’izga o’tish, hamda yozib olish yo’llari bilan meros 
bo’lib kelgan. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda “Alpomish” dostononing yozdan 
ortiq varyanti mavjud bo’lib ularning barchasi shu yo’l asosida yozib olingan. 
Qadimgi xalq eposlarining o’rganinsh shuni ko’rsatdiki, bir xalqning qadingi 
folklorni o’rganinsh, boshqa bir xalqning tarixiy manbalarini ochilishiga zamina 
bo’ladi. [ 3-89 
]
Masalan, Hind xalq eposining batakror namunasi hisoblangan “Ramayana”, 
“Mahobhorat” yodgorliklari o’rganish jarayonida o’zbek xalqining qadimiy 
madaniyati va tarixini haqida ma’lumotlar borligini bilib oldik. Har bir xzalq 
vakillari o’z davridagi yangiliklar, tarixiy voqealar xususidagi fikrlarini yazma 
tarzda yozib qoldirishlari bugungi kun folklorshinosligini bebaho boyligiga aylanib 
qolgan. 
O’zbek adabiyot tarixida folklorning dastlabki namunasi sifatida Mahmud 
Qoshg’arining XI-asrda yozilgan “Devonu lug’otit-turk” asarini misol 
keltirishimiz mumkin. Bulardan tashqari yozuvchi va shoirlar tomonidan yozib 
olingan miflar, ertaklar, dostonlarni misol ketirishimiz maqsadga muvofiqdir.
Zamonaviy folklorshunoslik dunyo miqyosida eng yetakchi masalalar 
sarasidan joy olgan. Barcha mamlakatlarda bu masala yuzasidan salmoqli ishlar 
amalga oshirilmoqda. Olimlar tomonidan yangidan-yangi tatqiqotlar olib 
borilmoqda.

---

99 
O’zbek folklor namunalarini yig’ish va nashr etish ishlari XIX asrning 2-
yarmidan boshlab ko’zda tashlanadi. Jumladan H.Vamberi, N.P.Ostramov 
to’plamlari, “Hikoyati go’rao’g’li sulton”, “Yusuf bilan Ahmad” kabi nashrlarni 
aytib aytib o’tishimiz mumkin. [ 4-18 ] 
Ammo shuni ham ta’kitlashimiz o’rinliki, folklor manbalarini to’plash va 
qayta nashr etish ishlarti 1919 – yildan yo’lga qo’yilgan. Bunday izlanishlarni olib 
borgan olimlarimiz safi bu davrda anchayin kengaydi. Ayniqsa, g’ozi olim, 
G’ulom Zafariy, va Elbeklarning faoliyati muhim ahamiyatga egadir. Ayniqsa, 
dostonchilik yo’nalishida Ergash Jumanbulbvul o’g’li, Fozil Yo’ldosh o’g’li, 
Po’lkan shoirlarning xizmatlari e’tirofga loyiqdir. Ular ijrosida dostonlarning epik 
varyantlari yozib olinib, qayta ishlangan. 
1930 – yilga kelib Folkloreshunoslik sohasiga B.Karimov, Sh.Rajabov, 
M.Afzalov, M. Alayeva, J.Husanova kabi mashhur folklorshunos olimlar faoliyati 
yurutiladi. 
Ikkinchi jahon urushi yillarida jangchilik va Vatanparvarlik ruhida she’rlar 
maydonga keldi. Bu she’rlarning asosiy maqsadi kelajakka ishonch va ulhan umid 
bilan qarash edi. Qahramonlik g’oyalari bu davr folklorida asosiy o’rinni 
egallagan. 
V.M.Jirmunskiy va H.Jaripovlarning “O’zbek xalq qahramonlik eposi” – 
kitoni yartiladi va Maskvada nashr etiladi (1947, mufassal bayoni 1958 – yilda 
Germaniyada nemis tilida ham bosilib chiqqan).
Istiqlol davrda folklor ilmiga bo’lgan etibor yanada kuchaydi. Ko’plab 
olimlar 
bu 
mavzu 
yuzasidan 
ilmiy 
tatqiqot 
ishlarini 
olib 
bordilar. 
Folklorshunoslikning yangi bosqichlari namoyon bo’la boshladi. Yanga asarlar, 
ilmiy tatqiqotlar maydonga keldi. Jumladan H.Rassoqov, Y.G’o’zifoyev, 
O.Sobirov, J.Qobulnitozov, M.Saidov, G’.alolov, S.Ro’zimboyev, M.Jo’rayev va 
boshqa folkloreshunos olimlar bu sohada ancha salmoqli ishlarni olib bordilar. 
Xulosa o’rnida aytish lozimki xalq og’zaki ijodiyoti xalqning Benazir va 
o’chmas mulkidir. Bunday xazinani avaylab asrash uchun matnlardan va ularning 
kelib chiqish tarixidan yaqindan xabardor bo’lish lozim. Yosh avlodni milliy 
ruhida, an’anaviylik ruhiyatida tarbiyalash har bir insonning burchidir. 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1.
Берлинский В.Г.Собрание сочинений в трёх томах, т. Москваб 1948, с 89 
2.
Х.Мирзозода “Тарихи адабиёти Тожик” “Душанбе” “Ирфон” 1981 7-бет 
3.
Иззат Султон “Адаюиёт назарияси” “Укитувчи-Тоир” 1980 – йил 94 – бет
4.
Azadovskiy M.K. “Istiqlol russkoy folkloretika, t-1-2 Moskva 1957 – 1963. 18 – 
bet