Tilshunoslik fanidan ma’ruzalar matni

Rasmus Rask
F. Bopp bilan deyarli bir vaqtda, ammo unga mutlaqo bog‘liq bo‘lmagan holda hind-Yevropa tillarining qiyosiy-tarixiy tadqiqi bilan daniyalik buyuk tilshunos prof. Rasmus Xristian Rask ham shug‘ullandi.
R. Rask 1811-yilda «Island tili bo‘yicha qo‘llanma» nomli birinchi ishini e’lon qildi. Ushbu tadqiqotidayoq F. Boppdan ham oldin grammatik ko‘rsatkichlarni, ayniqsa, qo‘shimchalarni qiyoslashning muhimligini aytib o‘tdi. Ayni vaqtda u, Bopp g‘oyalarini to‘ldirgan holda, leksik qiyoslashga ham katta ahamiyat berdi va bu jarayonda dastavval eng zaruriy tushunchalar, hodisalar va predmetlar bilan bog‘langan leksikani hisobga olinishini to‘g‘ri ta’kidladi.
1818-yilda R. Raskning «Qadimgi shimol tili sohasidagi tadqiqot yoki island tilining kelib chiqishi» nomli asosiy asari e’lon qilindi. U tadqiqotda german, litva, slavyan, lotin va grek tillarining qarindoshligini isbotlab berdi.
Ushbu asarning 2-qismi «Frakiy tili haqida» nomi bilan 1822-yilda nashrdan chiqdi. Ishda island tilining o‘rnini belgilagan holda uning got tillari guruhiga va frakiy (grek va lotin) tillariga bo‘lgan munosabatini o‘rganadi.
R. Rask asarlarida so‘zlarning o‘z ma’nolarini o‘zgartirishi mumkinligiga e’tibor beradi. Shuningdek, tub va o‘zlashgan so‘zlarning o‘ziga xos xususiyatlarini qayd etadi, lisoniy hodisalarni tadqiq qilishda so‘zni mukammal morfologik tahlil qilish lozimligini tavsiya qiladi.
U boltiq tillari slavyan tillari bilan mahlum bog‘liqlikka ega bo‘lsa-da, ammo ayni tillar hind-Yevropa tillarining mustaqil shahobchasi, tarmog‘i hisoblanadi, degan haqqoniy fikrni birinchi bo‘lib ilgari suradi.
R. Rask, F. Boppdan farqli, hind-Yevropa tillarini boshqa til oilalari (masalan, kavkaz-yafetik tillari va Indoneziya tillari) bilan qorishtirmaydi. Shuningdek, u o‘z tadqiqotlarida sanskrit tiliga murojaat qilmaydi.
Xullas, R. Rask tilshunoslik tarixida qiyosiy-tarixiy metodning va germanistika fanining asoschilaridan biri sifatida faxrli o‘rinni egallaydi.


Yakob Grimm
Mashhur nemis tilshunosi Yakob Grimm (1785-1863) qiyosiy-tarixiy metod yordami bilan german tillarini tadqiq qildi. Ya. Grimmning to‘rt tomdan iborat «Nemis grammatikasi» asari tilshunoslik tarixida muhim o‘rin tutadi. U ushbu salmoqli asarida nemis tili tarixiy grammatikasini boshqa barcha german tillari bilan qiyoslagan holda beradi.
Asar 1-tomining birinchi nashri 1819-yilda, mazkur tomning butunlay, tubdan o‘zgargan ikkinchi nashri 1822-yilda chop etiladi. Ayni tomdan german tillarining tarixiy fonetikasi hamda german tillaridagi undoshlarning siljishi, «ko‘chish» qonuni o‘rin olgan. Ya’ni Ya. Grimm (R. Rask, Ya. Bredsdorflar kabi) undoshlarning siljishini isbotlab beradi. Masalan, hind-Yevropa tillarining nafas tovushlari (yoki nafas bilan aytiladigan tovushlar) yoki portlovchi undoshlar bh, dh, gh – german tillaridagi b, d, g tovushlariga o‘zgargan-siljigan, ko‘chgan yoki hind-Yevropa tillariga oid b, d, g – german tillarida r, t, k ga; hind-Yevropacha r, t, k – germancha f, th, h ga siljigan, ko‘chgan, o‘tgan.
Ushbu jarayon fonetik qonunlarning tan olingan dastlabki, birinchi namunasi edi. «Nemis grammatikasi» asarining barcha tomlari 1837-yilda yakunlandi.
Ya. Grimmning «Nemis tili tarixi» asari esa 1848-yilda e’lon qilinadi. U jamiyat tarixini o‘rganishda tilning asosiy, eng muhim manba ekanligini aytadi va tilni u yoki bu xalqning madaniy-tarixiy taraqqiyotining mahsuli deb hisoblaydi. Shunga ko‘ra Ya. Grimm «Bizning tilimiz bizning tariximizdir» degan g‘oyani ilgari suradi. Haqiqatan ham, Ya. Grimm ushbu asarida: «Xalqlar haqida suyaklar, qurollar va mozorlarga qaraganda jonliroq guvoh bor. Bu tildir» - deydi.
Ya. Grimm «Nemis lug‘ati» asarida (birinchi tomi 1854-yilda, oxirgi tomi 1960-yilda e’lon qilindi) nemis shoiri Lyuterdan tortib Gyotegacha bo‘lgan nemis tili leksikasini qamrab olishga harakat qildi.