Tilshunoslikka kirish fanining predmeti

TIL
aloqa vositasi. Ishoralar yig’indisi.
NUTQ
tildan amalda foydalanish jarayoni. Fikrni shakllantirish va ifodalash usuli. 
NUTQ FAOLIYATI
til vositasida axborotni qabul qilish va uzatish jarayoni. 
MAVZUGA OID ASOSIY MASALALAR BAYONI 
Muomala kishilar o’rtasidagi axborot olish va berish jarayonidir. Muomala 
kishilarning bir-biriga o’zaro ta’sir qilish jarayonidir. Muomala vositasi til hisoblanadi. 
Muomala orqali kishilar amaliy va nazariy faoliyatlarini tashkillaydilar, axb orot al-
mashadilar, bir-birlarini tushunadilar, bir-birlari bilan kelishadilar, maqsadga qaratilgan 
harakat dasturlarini tuzadilar, bir-birlariga o’zaro ta’sir o’tkazadilar. Muomala jarayon-
ida shaxslar o’rtasidagi munosabatlar shakllanadi, yuzaga chiqadi va amalga oshadi.
Muomala til vositasi bilan - verbal, yoki tilning ishtirokisiz-noverbal amalga 
oshirilishi mumkin. Verbal muomala jarayonida so’z muhim o’rin tutadi. So’z tala ffuz 
qilinishi, ichki nutqda takrorlanishi, yozilishi, maxsus ishoralar yordamida ifod alanishi 
mumkin. 
Nutq og’zaki yoki yozma bo’lishi, monolog yoki dialog shaklida ifod alanishi 
mumkin. 
Muomala faqat kishilar o’rtasidagi axborot almashishdangina iborat bo’lmay, 
balki kishilarning his -hayajonlarini ham qamrab oladi. Muomalaning bu tamoni 
noverbal kommunikatsiyani tashkil qiladi. Noverbal muomala vositalari bo’lib imo -
ishora, harakat, ohang, intonatsiya, pauza, kulgi, tabassum, ko’z yoshi va boshqalar 
hizmat qilishi mumkin. Noverbal vositalar verbal muomalani to’ldiradi. Noverbal 
vositalar yordamida bir s
ö
zga ko’plab ma’no berish mumkin. 
Tillarni o’rgatishda shu til sohibiga hos bo’lgan noverbal vositalarni ham 
o’rgatish lozim. Aks holda chet tili to’la o’zlashtirilmaydi. Chunki turli tillardagi 
noverbal vositalar bir-biridan farq qiladi. 

---

37 
Gapirishni o’rgatish jarayonida talabalarni yuzma-yuz o’tqazish ijobiy sama-
ra beradi. Muomala jarayonida tilga hos bo’lgan noverbal vositalardan to’g’ri fo yda-
lanish muomala madaniyatining tarkibiy qismi hisoblanadi. 
Muomala murakkab ko’p qirrali jarayondir. Muomala jarayonining quy idagi 
uch tomonini ta’kidlash lozim, ular:
1. Kommunikativ yoki axborot almashish. 
2. Interaktiv yoki muomala jarayonida nafaqat so’z bilan, balki harakat b ilan 
aloqada bo’lish. 
3. Perseptiv yoki kishini kishi tomonidan idrok qilish, tushunish va 
baholash, shu asosda muomalada bo’lish (ko’rinishini, bilimini, harakatlarini, u 
haqidagi fikrlarni... ). 
Muomala ishtirokchilariga ko’ra uning bir necha turlarini farqlash mu mkin. 
Biz uchun eng muhimi ta’limiy muomaladir. Ta’limiy muomala deganda p edagog va 
talabaning o’zaro munosabati, muomalasi tushuniladi. Pedago g va o’quvchilar 
o’rtasida samimiy muomala jarayonini vujudga keltirmay turib ta’lim va tarbiayga oid 
vazifalarni amalga oshirish mumkin emas. Ta’limiy muomalada pedagog tashabbuskor 
bo’lib, ushbu jarayonni tashkil qiladi va boshqaradi. Pedagog muomala jarayonida 
uch hil yo’l tutishi mumkin: 
1. Demokratik yo’l- vazifalarni belgilash va bajarishda pedagog va talab alar 
faol ishtirok etadilar. Hamma teng huquqli hisoblanadi. 
2. Avtoritar yo’l- barcha masalalarni pedagog hal qiladi, talabalar faqat b a-
jaruvchi bo’lib qoladilar. 
3. Liberal yo’l- pedagog faqat tushuntirish, ishontirish, ko’ndirish bilan ch e-
garalanadi, talabchanlik qilmaydi. Hamma ish o’z holiga tashlab qo’yiladi. 
Tajriba avtoritar va demokratik yo’llar uyg’unlashgan usul bilan ishlash 
ijobiy samara berishini ko’rsatadi. 
Muomala a) rasmiy, b) norasmiy bo’lishi mumkin. Rasmiy muomalaga: 
o’qituvchi-o’quvchi, vrach-mijoz, sotuvchi-haridor, raxbar-hodim va boshqalar 
o’rtasidagi muomala kiradi. Norasmiy muomalaga shaxslar o’rtasidagi o’zaro munosa-
batlarga asoslangan muomalani ko’rsatish mumkin. Norasmiy muomalaning oliy fo r-
masi sevgi va do’stlikdir. 
Muomalada norasmiylikka intilish kishilikka hos bo’lgan hislatdir. Kish ilar 
bilan norasmiy muomala qilish qobiliyati quyidagilarga bog’liq:
- shaxsiy hislatlarga (muomalaga intilish, ishonch, tortinmaslik va 
boshqalar); 
- muomalaga ustalik (aloqa o’rnata bilish, suhbatdoshni tushuna bilish, u n-
ing hislatlarini o’ziga hos xususiyatlarini ko’ra bilish, vaziyatni yumshata bilish va 
boshqalar); 
- muomala odobini, nazokatini saqlay bilish. 
Muomala odobi deganda kishining muomala jarayonida undan kutilayo tgan 
verbal va noverbal vositalarni ishlata bilish qobiliyati va mahorati tushuniladi. Od o-

---

38 
bli, hushmuomala, nazokatli kishi har doim vaziyatni to’g’ri baholay oladi va undan 
kutilayotgan muomalani qiladi.
Muomala me’zomlarini bilmaslik va ularni buzish odobsizlik hisoblanadi. 
Odobsizlik esa o’zaro kelishmovchiliklarga olib keladi. Natijada muomala madan iyati 
buziladi, munosabatlar taranglashadi, salbiy natijalar kelib chiqadi va ishga putur 
etadi. 
Barcha faoliyatga o’rgatilgani kabi, muomalaga ham o’rgatiladi. 
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab tilning be’vosita harakatdagi, 
muomaladagi ko’rinishi o’rganila boshlandi va unda sodir bo’ladigan o’zgarishlarni 
aniqlashga kirishildi. Tilning rivojlanishi kishilarning hayoti, ularning nutq faoliya tlari 
bilan bog’liq ravishda o’rganila boshlandi. Tilshunoslik fanida tilning ushbu t omoni 
uning kommunikativ aspekti deb nom oldi. Bu kommunikativ tilsh unoslikning 
vujudga kelishiga sabab bo’ldi. 
Kommunikativ tilshunoslikning quyidagi tarmoqlari mavjud: 
1. Psixolingvistika.
2. Sotsiolingvistika. 
3. Matn tilshunosligi. 
4. Pragmatik tilshunoslik. 
Kommunikativ tilshunoslik quyidagi masalalar bilan shug’ullanadi: 
-
Kommunikatsiya jarayoni, uning mohiyati, qonuniyatlari, tuzilishi, shart -
sharoitlari, xususiyatlari, tarkibiy qismlari va boshqalar. 
-
Muomalaning axborot almashish jarayoni ekanligi. 
-
Muomalaning kishilarning o’zaro ta’sir qilish jarayoni ekanligi. 
-
Muomaladagi ijtimoiy nazorat masalalari. 
-
Muomaladagi me’zon va me’yor. 
-
Muomaladagi rollar masalasi. 
-
Muomala madaniyati va odobi. 
-
Muomala turlari. 
-
Tabiiy muomala. 
-
Muomala jarayonidagi qayta bog’lanish. 
-
Muomalaning milliy xususiyatlari. 
-
Muomala jarayonining shaxsning shakllanishi va rivojlanishiga ta’siri. 
-
Muomala treyningi (mashqi).