Temuriylar davlatining boshqaruv tizimi
Amir Temur davlatini boshqarish "Tuzuklar"da ko‘rsatilishicha,
kengash va maslahatga tayangan. Bu haqida uning o ‘zi shunday degan:
“Davlat ishlarining to‘qqiz ulushi kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir
ulushi qilichdir.” Bunda u albatta o ‘z yaqinlari zadogonlar, yirik
amaldorlar bilan kengashni
nazarda tutgan.
Bunga qurultoylar,
shuningdek, harbiy yurishlar oldidan qo‘shin boshliqlari boigan amirlar
va amrzodalar bilan o ‘tkazilgan kengashlami kiritish mumkin. Faqat
boshqarishda emas, harbiy kengashlarga, ayniqsa, katta ahamiyat berilgan.
Yuz ming otliq asar qila olmagan ishni bir to ‘g ‘ri kengash bilan amalga
93
oshirish mumkin degan fikr bunga guvohlik beradi. Amir Temur huzurida
maslahat kengash organlariga qurultoy va davlat kengashini ko‘rsatish
mumkin. Qurultoy - bu Temur davrida oliy feodal tabaqalarining kengashi
bo‘lib, vaqti-vaqti bilan mamlakat va davlat hayotining muhim
masalalarini hal etish uchun chaqirilib turilgan. Bunday qurultoylar
Balxda, qarshi va Qorabog‘da, Samarqandda chaqirilgan. Ayrim manba-
larda bunday qumltoylar “millat majlisi” ham deb atalgan.
Qurultoyda barcha shaxzodalar, oliy martabali dindorlar bosh
amaldorlar, ma'muriyat xodimlari, harbiy boshliqlar, zadogonlar vakillari
ishtirok etishgan. Davlatning markaziy idora organi ham oliy hukmdori
ham Temurning o ‘zi bo‘lgan, bu haqida shunday deydi “...butun
mamlakatda buyruq-farmon berish ishlari poshdoning o‘zida bo‘lishi
lozimki, har ishda podsho o ‘zi hukm chiqarsin, toki hech kim uning
hukmiga aralashib o‘zgartirilmasin”.
Amir Temur "Tuzuklari"da davlatni idora qilishda 12ta tamoyilga
asoslangan.
1. Davlat va saltanatimga bog‘lagan tangri taoloning dini va
Muxammad Mustafoning shariatiga dunyoda rivoj berdim. har yerda va
har vaqt islom dinini quvvatladim.
2. Davlatning, mamlakatning ustunlarini tashkil qilgan turli tabaqalar
va toifalar bilan birgalikda bamaslahat ish yuritish siyosat yurgizish,
faqatgina zo‘rlikka emas ommaga xalqqa tayangan holda ular bilan
kengashgan holda ish olib borgan.
3. Maslahat, tadbirkorlik va hushyorlik bilan ish yuritish. Kengashib,
ehtiyotkorlik bilan yuritish natijasida o ‘z imperiyasini barpo etgan.
4. Davlat ishlarini saltanat qonun-qoidalariga asoslangan holda
bajarish. To‘ra va tuzukka ya'ni mulozimlari va qonunlarga tayanib ish
ko‘rish. Temur davlatida amirlar, vazirlar, sipohlar o ‘z vakolatlariga ko‘ra
harakat qiladi. Bu esa temuriylar davlatini huquqiy davlat tamoyillariga
asoslanganligidan dalolat beradi.
5. Amirlar va sipohiylar bilan yaxshi munosabatda bo‘lgan, ulami
hurmat qilib, xizmatlarini rag‘batlantirib borgan.
6. Adolat va insof bilan ish ko‘rgan. Gunohkorga ham begunohga
ham raxm-shafqat qilgan.
7. Sayidlar, ulamo-yu mashoyix, oqilu donolar muhandislar,
tarixchilami e'tiborli shaxslar deb izzat va hurmat qilgan.
8. Azmu-jazm bilan ish tutgan, ya'ni nima ishni amalga oshirishga
qaror qilgan bo‘Isa unga butun vujudi bilan kirishib, oxiriga yetkazgan.
0 ‘tgan shahar va payg‘ambarlaming ishlarini o ‘rgangan.
94
9. Raiyat (oddiy xalq) hol-ahvolidan doimo ogoh boigan. Ulaming
ulugiarini og‘a qatorida, kichiklarini esa farzand o ‘rnida ko'rgan. Har bir
yurtni urf-odatiga, qonun va qoidalariga hurmat bilan qaragan. Ulardan
xabardor bo iish uchun tarixchi, xabarchilami yozma ravishda turli xalqlar
hayotidan xabardor qilib turishlarini talab qilgan.
10. Turli millat toifalaridan o ‘z panohiga kirgan kishilarga xurmat
bilan qaragan. Do'stlik qilgan kishilarga mumvvat ko‘rsatgan. Dushmanlik
qilib, keyin undan pushaymon b o iib tavba qilsa dushmanligini unutgan.
Unga muruvvat ko‘rsatgan.
11. Farzandlari, qarindoshlar, oshna og'ayni qo‘ni-qo‘shnilar va u
bilan do'stlashgan kishilami davlat martabasiga erishganda ham ularni
unutmagan.
12. Do‘sti-dushman bilan kelishib yashagan.
Amir Temur buyuk siyosatchi darajasida o'zga davlatlami zabt etish,
ulami o ‘z imperiyasiga qo‘shib olishda, asosan tadbirlar va kengashlarga
tayangan holda amalga oshirgan. Ustozlari maslahatlariga tayanib ish
ko‘rgan. Piri Zayniddin Abubakr Taibodiy Amir Temurning ustozi
boigan. Biror mamlakatga yurish qilishdan oldin u bilan maslahatlashgan
va u ko'rsatgan yoidan yurgan. Ustozining maslahatlariga ko‘ra saltanat
ishlarida to ‘rt narsaga amal qiladi. l.Kengash. 2.Mashvaratu maslahat 3.
Qat’iy qaror, tadbirkorlik va xushyorlik. 4. Ehtiyotkorlik.
Amir Temur bir ishni qilmoqchi boisa, avval kengash qurgan, keyin
Qur'ondan fol ochirgan. Qur'onning hukmiga binoan ish ko‘rgan. Yuqorida
aytib o ‘tganimizdek, saltanatni tashkil qilish uchun o ‘tkazgan 31 ta muhim
kengash haqida alohida-alohida Tuzuklarda to‘xtatilib o ‘tilgan.
Amir Temur saltanatni boshqarishda yirik masalalardan tortib, oddiy
masalalargacha alohida e'tibor berib, ulami tartibga solgan. Masalan:
saltanat saroyida o ‘tirish va o ‘rin olish tuzugini ishlab chiqadi. Bu
qonunga ko‘ra quyidagicha tartib o ‘rnatilgan edi: Temurning o ‘g ‘illari,
nabiralari va qarindoshlari o ‘z darajasi va mansablariga ko‘ra oysimon
shaklida taxtni o ‘rab oiirishlari kerak. Sayidlar, qozilar, ulamo, fuzalo,
shayxlar ulugiar o ‘ng tomonidan o ‘rin olgan. Amiri ul umaro, beklar -
begi, amirlar, ulus, tumanlar va qo‘shinlarning sardorlari va amirlari
mingboshilar, yuzboshilar, o ‘nboshilar o ‘z martabalariga yarasha chap qo‘1
tomonidan joy olganlar. Devonbegi va vazirlar taxt qarshisidan joy
olganlar. qolganlari taxt orqa tomonlariga joylashgan. Xirovul amiri
taxtning ro‘parasidan o ‘rin olsa, ichki xususiy yasovul katta chodir eshik
oldida taxtning to‘g ‘risida tik turgan. Dodxoxlar esa o ‘ng va chap
tomonlarida tik turgan. 0 ‘rin olish qoidalarini nazorat qilish amirga
95
topshiriladi. Majlis qoida bilan boshlangandan so‘ng ming tovoq osh, ming
dona non keltirilgan va yig‘ilganlarga berilgan. Buni “shohona ziyofat”
deb atalgan.
Bu davlatda "saltanat qo‘rg‘onlari" deb atalgan amirlar va saltanat
saroyining ishonchli, e'tiborli kishilari boMmish vazirlar, ayniqsa (vazirlar)
katta mavqega ega bo‘lganlar.
Davlatning markaziy boshqaruv organi devonxona bo‘lib, tarmoq
boshqaruvi esa vazirlar tomonidan olib borilgan. Amir Temur vazirlarni
tayinlashda juda ehtiyotkorlik va xushyorlik bilan ish ko‘rgan va "Agar
podshoh zolim bo‘ lib, vazir odil bo‘lsa podshohning jabru zulmiini
to ‘xtatish chora-tadbirlarini ko‘radi, lekin vazir zolim bo‘lsa saltanat
ishlari tez muddatda porakandalikka uchraydi, deb o ‘z “Tuzuk”larida qayd
etgan.
Amirlar, asosan harbiy kishilar bo‘lib, ular lashkarni boshqarish,
jangga hozirlash kabi ishlami yaxshi bilishgan. Amirlaming eng kattasi
Amiru-ul-umaro ya’ni amirlar amiri, shohning yo'qligida uning vazifasini
bajarib, sipohga buyruq bera oladigan darajadagi shaxs bo‘lishi kerak. Shu
tariqa Amir Temur 313 kishidan 4 nafarini “beklar begi” etib; bir kishini
esa, amir ul-uinaro etib tayinlaydi. G ‘ayratli or nomusli boigan yana o ‘n
ikki kishiga ushbu tartibda daraja berganini aytgan.
Birinchi kishiga ming kishiga buyruq berish huquqini bergan bo‘Isa,
ikkinchi amirga ikki ming kishiga, 3-chi amirga 3 ming kishiga amir va
huquq o ‘n ikkinchi amirgacha ko‘paytirib, 12 ming kishiga bo‘yruq
bergan. Birinchisi, ikkinsini o ‘miga 2-chisi esa 3-si o ‘rniga va hokazo -
etib tayinlanadi. 12-chi amir esa amir ul-umaro noibi etib tayinlanadi.
Amir ul-umaro esa Amir Temuming noibi hisoblangan. Agarda qaysi bir
amirga biror kor hoi bo‘lsa, uning o‘mini noibi egallashi ham belgilanadi.
0 ‘sha 313 amirdan 100 tasi o ‘n boshi, 100 tasi yuzboshi, 100 tasi
mingboshi bo‘lgan. Jang paytlarida amir-ul umaro amirlarga, amirlar-
mingboshilarga, mingboshilar yuzboshilarga, yuzboshilar -o‘nboshilarga
boshliq degan buyruq ham bergan. Shuningdek birini vazifasini
ikkinchisiga buyurmaslikni ham qattiq tayinlaydi.
Amir Temurning to ‘rt vaziri bo‘lib, ularning vazifalari maxsus
qonunlarda aniq ko‘rsatib qo‘yilgan bo‘lgan Ularning to‘rttalovi ham har
kuni devonxonada hozir bo‘lganlar.
1-mamlakat va raiyat vaziri. Bu vazir mamlakatdagi muhim ishlami,
kundalik muammolarni, raiyat ahvolini, viloyatlardan olinadigan hosil,
soliq-o‘lponlar, ularni taqsimlash, kirim-chiqimlami, mamlakatning
96
obodonchiligini, aholining farovonligi ishlarini va xazinani qanday qilib
tartibga solinganligi haqida Sohibqironga bildirib turgan.
2-vazir, sipoh (ko'shin) vaziri boiib, sipohiylarning maoshini,
xizmat evaziga beriladigan mulklami idora qilgan.
3-vazir egasiz qolgan, o iib ketgan va qochganlarga tegishli mol-
mulkni, kelib ketayotgan xorijiy savdogarlardan olinadigan
Dostları ilə paylaş: |