To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti

i
boshqarishda uchragan har qanday voqea va ishni to‘ra va tuzuk asosida 
i
bajardim”.
! 
Dinu shariat tuzukini tartibga keltirganimdan so‘ng, saltanatim
E
korxonasining tuzugini tuzishga kirishdim. Saltanat ishlarini qonun va 
qoidalar (to‘ra va tuzuk)ga solib, uning martabalari tuzukini quyidagilarga 
tayanib tuzdim: Birinchidan, saltanatim qonun qoidalarini islom dini va 
kishilaming eng xayrlisi (Xazrati Muhammad)ning shariatiga bog‘lab, 
izzatu hurmatlash vojib bo‘lgan onhazratning avlodi va sahobalariga 
muhabbat bildirgan holda ulami mustahkamladim,saltanatim martabasini 
qonun-qoida asosida shunday saqladimki, saltanatim ishlarini aralashib, 
ziyon yetkazishga hech bir kimsaning qurbi yetmasdi.
Ikkinchidan, sipohi raiyatni umid va qo‘rquv orasida saqladim. 
i 
Do‘st-dushmanni murosayu-madora martabasida tutdim. Qilmishlarini, 
[ 
aytgan gaplarini gohida sabr-toqat, gohida bilib bilmaslikka olish bilan 
[ 
o ‘tkazdim. Do‘st-dushamanlardan kimki menga iltijo qilib kelgudek 
bo‘lsa, do‘stlarga shunday muomila qildimki, do‘stligi yanada ortdi, 
’ 
dushmanlarga esa shunday munosabatda boidimki, ulaming dushmanligi 
i 
do‘stlikka aylandi.
I 
Menda biron kimsaning haqi boisa, haqini hech vaqt unutmadim.
!
В iron kimsa bilan tanishgan boisam uni hech vaqt nazarimdan chetga 
qoldirmadim.
Uchinchidan, hech kimdan o ‘ch olish payida boimadim. Tuzimni 
; 
tatib menga yomonlik qilganlardan hech narsa talab qilmay, ulami 
parvardigoru olamga topshirdim.
Ish ko‘rgan, sinalgan shijoatli er-yigitlami qoshimda tutdim, sofdil 
kishilar sayyidlar, olimlar va fozillarga dargohim doim ochiq boidi. Nafsi 
yomon himmatsiz kimsalarimni, ko‘ngli buzuq qo‘rqoqlami majlisimdan 
quvib yubordim.
To‘rtinchidan, ochiq yuzlilik, rahm shavkat bilan xalqni o ‘zimga rom 
qildim. Adolat bilan ish yuritib, jabr zulumdan uzoqroq boiishga intildim.
Amir Temurning takidlashicha, agar hukmdor davlatda kuchli 
hokimiyat boiishini istasa quydagilarga amal qilishi kerak: “Saltanat
103

---

korxonasi Tagri Taolo korxonasining bir kichik nusxasidirki, unda turli 
mansabdagi xodim va xizmatchilar (amal va fe’li) noiblar, eshik og‘alari 
(hujjat) bordir, ulaming har biri martabasiga yarasha o ‘z yurishlari bilan 
mashhurdir. Hech biri o ‘z martabasidan chetga chiqmaydi va doimo 
Ollohning amriga muntazir bo‘lib turadilar.
Amir Temur o ‘zining “Tuzuklari”da vazirlar qanday bo‘lishlar 
zarurligi haqida ham fikr bildirib, jumladan shunday deydi: "Amir 
qildimki, vazirlar ushbu to‘rt sifatga ega bo‘lgan kishilardan bo‘lishlari 
lozim; birinchisi - asillik, toza nasllik; ikkinchisi - aql farosatlilik; 
uchinchisi - sipohi - raiyat ahvolidan xabardorlik ularga nisbatan xushmo- 
malalik bo‘lishlik; to‘rtinchisi - sabr - chidamlik, tinchliksevarlik. Kimki, 
shu to‘rt sifatga ega bo‘Isa, unday odamni vazirlik martabasiga loyiq deb 
bilsinlar. Uni vazir yoki maslaxatchi etib tayinlasinlar. Bunday vazirga 
to‘rt imtiyoz; ishonch, e'tibor, ixtiyor va iqtidor berilsin.
Sohibqron vazirlarga xos bo‘lgan noyob fazilatlarni sanar ekan, yana 
bunday deb yozgan edi: “Kamolga erishgan vazir ul kim, davlat 
muomalasini tartibga keltirib, mulkiy va moliyaviy ishlami to‘g ‘rilik bilan 
asl-nasli tozaligini ko‘rsatib ajoyib tarzda ko‘rsatadi”.
Uning takidlashicha: “Qaysi vazir soflilik, to ‘g ‘rilik bilan vazirlik 
ishiga kirishib, davlatning, moliyaviy-mulkiy ishlarini diyonat, savob bilan 
nafsi buzuqlik qilmay, omonatga xiyonat etmay, bajarar ekan, unday 
vazimi eng oliy martabalarga yetkasinlar”.9
Ma'lumki, Amir Temur bir vaqtlar o ‘zi ham vazir bo‘lgan. Shuning 
uchun uning barcha siru-asrorlaridan voqif bo‘lgan. Bu haqida uning o ‘zi 
shunday deydi: “Xalqqa yordamu-madad berish maqsadida men ham 
Tug‘luq Temurxonning o ‘g ‘li Ilyosxo‘jaga vazirlik hamda sipohsolarlik 
qilishga rozi bo‘lgan edim. Tangri Taoloning bandalariga yordam 
qilganimdan bo‘Isa kerakki, Olloh Taolo menga saltanat martabasiga 
yetkazdi”.10
Xos ul-xos navkarlarimdan uch yuz o ‘n uch kishiga amirlik mansabi 
berishni buyurdim, chunki ular asli toza, pok nasllik, aql-farosatlik, 
bahodir, dovyurak, tadbirkor, sergak, ehtiyotkor, oldini va orqasini o ‘ylab 
ish tutadigan kishilar edi. Ularning har biriga o ‘rinbosar tayinladim. Agar 
axnirlardan birontasi vafot etsa, u holda, o ‘rinbosari uning o ‘miga o ‘tiradi. 
Uni amirlikka nomzod (muntazir ul amorat) deb aytadilar.
Tajribalardan sinab bildimki, jangning sir asrorlarini, g ‘anim 
askarlarini sindirish yo‘lini bilgan, jang qiziganda o ‘zini yo‘qotmasdan,
9 “Tem ur Tuzuklari”. 75-bet.
10 ‘T e m u r Tuzuklari". 76-bet.
104

---

qo‘l-oyog‘i bo'shamasdan, lashkar favjlarini jangga boshlay oladigan, 
rahna tushsa uni tezda tuzata oladigan kishi amirlik va hukmdorlikka loyiq 
hisoblanadi.
Amirliklarda amirlar, mingboshilar, yuzboshilar, o'nboshilar va 
boshqa sipohiylarga quyidagi tartibda maosh berilgan: oddiy sipohiyga o ‘z 
vazifasini o'rinlatib bajarishi sharti bilan maoshi mingan otining bahosi 
boigan. Bahodirlarning maoshi ikki ot bahosidan to ‘rt ot bahosigacha, 
o ‘nboshilar maoshi q o i ostidagi oddiy sipoxiylardan o ‘n baravar ortiq, 
yuzboshilar maoshi oiiboshilarga qaraganda ikki baravar ko‘p, 
mingboshilarniki esa ziyoda etib belgilangan.
Sipohiylardan qaysi biri xatolikka y o i qo‘ysa, maoshidan o ‘ndan 
birini kamaytirganlar.
Amir Temur saltanatni o ‘z erkida saqlash uchun o ‘n ikki narsani 
o ‘ziga shior qilib oldi jumladan: o ‘z so‘ziga ega boiish, ishini o ‘zi bilib 
qilish, ya'ni raiyat podshosining aytgan so‘zini, qilgan ishini o ‘zi aytishi. 
“Sultonni har narsada adolat-pesha boiishi, qoshida insofli, adolatli 
vazirlar saqlashi, toki podshox zulm qilgudek boisa, odil vazir uning 
chorasini topsin”. Butun mamlakatda buyruq farmon berish ishlarining 
podsho ixtiyorida boiishi. Podshohning o ‘z qarorlarida boiishi, ya'ni har 
qanday ishni qasd qilar ekan, to bitirmaguncha undan q o i tortmaslik.
Podshohlik ishlarini tamoman boshqaga topshirib, erkni unga berib 
qo‘ymaslik. Saltanat ishlarida har kimning so‘zini eshitish, har kimdan fikr 
olish, qaysi biri foydaliroq boisa, uni k o ‘ngil xazinasida saqlab, vaqtida 
ishlatish. 
Saltanat ishlarida sipohu raiyatga b og iiq masalalarda 
boshqalaming so‘z va fe'liga qarab amal qilmaslik. Podshoh hay’ati sipohu 
raiyat ko‘nglida shunday o‘mashgan boiishi kerakki uning amr-farmoniga 
hech kim qarshilik qilishga jur’at etolmasin. Podshoh nima qilsa o ‘z 
erkicha qilsin, nima desa o ‘z so‘zida tursin. Saltanat ishlarida, hukm 
yurgizishda podshoh o ‘zini yagona bilib, hech kimni o ‘ziga saltanat sherigi 
qilmasin. Podshoh majlis ahvolidan ogoh va hushyor boisinkim, ular 
ko'pincha ayb axtarib, uni tashqariga tashiydilar.
Amir Temur o ‘z tuzuklarida davlat arboblarining va qo‘shin 
boshliqlarining ham burch hamda vazifalari xususida o ‘z fikrlarini bayon 
qiladi. Vazirlarning xizmat qilish turi quyidagicha amr etilgan: To‘rt vazir 
har kuni devonxonada hozir boisinlar. Birinchi-mamlakat va raiyat vaziri, 
bu vazir mamlakatdagi muhim ishlarni, kundalik muammolami, raiyat 
ahvolini, viloyatlardan olingan hosil, soliq, oiponlar, ularni taqsimlash, 
kirim-chiqimlami, mamlakat obodonchiligini, aholining farovonligini, 
xazinani qanday qilib tartibga keltirayotganini menga bildirib tursin.
105

---

Ikkinchi-sipoh vazirdirkim, u sipohiylaming maoshlari, tanholarini 
bosbqarsin va tarqoq holatga tushib qolmasligi uchun doimo sipoh 
ahvolidan ogoh bo‘lib tursin, ulaming ahvoli to‘g ‘risida menga xabar berib 
tursin.
Uchinchisi-egasiz qolgan, о ‘lib ketgan, qochganlarga tegishli 
mollami, kelib-ketayotgan savdogarlar mol-mulkidan olinadigan zakot va 
bojlami, mamlakat chorvalarini, ulaming o ‘tloq va yaylovlami boshqarib, 
bulaming hammasidan yig‘ilgan daromadlami omonat tarzida saqlaydigan 
vazirdir.
To‘rtinchisi-saltanat ishlarini yurituvchi vazir. U butun saltanat 
idoralarining kirim-chiqimlari, xazinadan sarf qilingan taom xarajatlardan 
ogoh bo'lishi kerak. Shu tariqa Amir Temur barcha davlat arboblarini 
hamda qo‘shin boshliqlarining burch va vazifalarini belgilab bergan.
Amir Temur xizmatchilarini taqdirlashga alohida e'tibor bergan, u 
amirlar, vazirlar, sipoh hamda raiyatni taqdirlab, in'om va sovg‘alar berish 
yuzasidan quyidagi tuzuklami belgilaydi: qay si bir amir biron mamlakatni 
fath etsa yo g ‘anim lashkarini yengsa, uni uch narsa bilan mumtoz 
qilsinlar: birinchisi-fahrli xijob. Tug‘ va nog‘ora berib uni “bahodir” deb 
atasinlar. Ikkinchisi-uni davlat va saltanat sherigi bilib, kengash majlisiga 
kirgizsinlar. Uchinchisi-unga chegara viloyati topshirilsin va o ‘sha yerlik 
amirlar unga bo‘ysinsinlar. Agar amirlardan qaysi birovi to‘rani (xon 
o ‘g‘lini) yengsa yoki biron amirga shikast yetkazsa, yo biron o ‘lkani 
mag‘lub etsa, uni yuqoridagi yo‘sinda mukofotlasinlar. Jangda o ‘zini 
ko‘rsatib, qarshisidagi g ‘anim lashkarini sindirgan bir amirning marta- 
basini oshirsinlar.
0 ‘nboshi, yuzboshi, mingboshilardan qaysi biri dushman safini 
buzib, o ‘z qarshisidagi askar favjini sindirsa, o ‘nboshi bo‘lsa shahar 
hokimligini bersinlar. Yuz boshi bo‘Isa, uni biron mamlakat hukmdori 
etsinlar.
Amirlardan qaysi biri g ‘anim qo‘lidagi biron mamlakatni fath etib 
dushman tasarmfidan ozod qilsa shu mamlakatni uch yilga unga in'om 
tariqasida bersinlar.
Qaysi bir askar qilich chopib bahodirlik ko‘rsatsa, unga in'om 
tariqasida cho‘mok, qimmatbaho toshlar qadalgan о ‘tog‘a, kamor tuma 
bellik qilich va bir ot bersinlar, o ‘nboshilik martabasiga ko‘tarsinlar. 
Ikkinchi bor bahodirlik ko‘rsatsa yuzboshi martabasiga yetishadi.
Amir Temur shu tariqa amirlar vazirlar, sipohlar hamda raiyatning 
ko‘rsatgan bahodirligiga qarab taqdirlab, in’om sovg‘alar berishni joriy 
etgan.
106

---

"Tuzuk" yozish odati Amir Temurdan avval ham, keyin ham bo‘lgan. 
Bu asarlarda davlatni idora qilish tartib-qoidalari, turli mansab egalarining 
vazifalari, xayri-sadaqa qilish tartib-qoidalari turli mansab egalarining 
vazifalari va unga amal qilish tartibi, soliq solish va uni to ‘plash tartibi, 
harbiy yurishlami o ‘tkazish va qo‘zg‘olonni bostirish qoidalari bayon 
etiladi.
"Temur tuzuklari" ana shunday asarlardan biridir. "Temur tuzuklari" 
Amir Temur tarixi uning zamonida aniqrog‘i 1342-1405 yillar orasida 
Movarounnahmi ijtimoiy-siyosiy ahvoli Temur va temuriylar davlati 
hamda qo‘shining tuzilishi, o ‘sha yillarda Temur davlatining qo‘shni 
mamlakatlar va xalqlari bilan boigan munosabatlari haqida hikoya qiladi.
Temur davrida davlat asosini 12 ijtimoiy toifa tashkil etgan, uning 
taqdirini esa uch narsa: podsho, xazina va askar hal qilgan Amir Temur 
o ‘zining 
ulkan 
imperiyasini 
uluslarga 
b o iib
idora 
qilgan. 
Movarounnahrdan boshqa uning tasarrufida boigan barcha viloyatlar va 
mamlakatlar to‘rt ulusga boiinib ularga Temurning o ‘g ‘illari hukmronlik 
qilgan.
“Tuzuklar”da vazirlar, amirlar va voliylar haqida ham muhim 
ma’lumotlar keltirilgan. Vazirlar deyiladi "Tuzuklar”da, saltanat ustun- 
laridir... Mamlakat obodonchiligini, raiyatning tinchligini sipoharning 
birligini, xazina boyligini doimo ko‘zda tutadilar. Davlat, saltanat ishlarini 
yuzaga chiqarishda kamchilikka yo‘1 qo‘ymaslik, saltanatga zararli 
narsalarni qaytarishda molu-jonini ayamaydilar.
Xulosa qilib shuni aytish joizki “Temur tuzuklari” bu faqat Amir 
Temurning tarjimai holidan iborat asar emas, balki Movarounnahming hali 
yaxshi o ‘rganilmagan ijtimoiy-siyosiy tarixi hamdir. Ikkiichidan, bu asar 
Amir Temur asos solgan nisbatan markazlashgan feodal tuzilishini, XIV 
asrda jahonga dahshat solgan Temur qo‘shining tarkibi, feodal 
munosabatlarini va boshqa ilmiy masalalarni o ‘rganishda muhim manba 
vazifasini o ‘tashi mumkin.
“Temur tuzuklari”ni o'rganish hozirgi kunda juda muhimdir, chunki 
uning tuzuklari ko‘pchilikni muomala madaniyatini o ‘rganishga, o ‘zini 
idora etishga o ‘rgatadigan manbalardan biridir. "Temur Tuzuklari" - 0 ‘rta 
Osiyo xalqlarining harbiy sanatini o'rganishda ham muhim vazifani o ‘tashi 
mumkin.
107

---