To sh k ent te m ir y o ‘l m u h a n d is L a r iin s t it u t I 4 A. E. O d IL x o ‘jayev qurilish materiallari 5340200 «Bino va inshootlar qurilishi»

11.3 - ja d va l
Turli tipdagi sm olalarda tayyorlangan shishapiastiklarning 
ko‘rsatkichiari
№
t/r
Smola tipi va 
shishaplastiklar 
turi
So 
lishtir 
m a 
o g ‘irli 
g i,g / 
sm3
M ustahkamlik 
chegarasi, MPa
Solish tir- 
m a zarbiy 
qovush­
qoqligi kg
sm /sm 2
Kiri-
shi
shi,
%
C ho‘zi
lishga
Egi
lish­
ga
Siqi
lish­
ga
1 Fenol smolasi
1,3
50
70
75
10
5
2
Fenolli shishap- 
lastiklari
1,8
28
390
300
48-55
y°q
3
Epoksid smolasi
1,12
80
130
120
17
165
4
Epoksidli shish­
aplastiklar
1,9
390
500
380
156
yoq
5
Poliefir smolasi
1,2
50
100
100
8
7
178

---

T
Poliefirli sh ish - 
aplastiklar'
1,85
180-
350
210-
350
80-
320
56-65
y°q
t
Sllikon sm olasi
1,8
-
55
-
-
-
1
Sllikonli sh ish -’* 
aplastiklar
1,95
lb
250
250
230
-
-
Tekstolit
- fe n o lfo rm a ld e g id sm olasi bilan shim d irilgan to ‘g ‘ri 
qatlamlangan 
p ax tad a n tayyorlangan (x/b) mato polotnosini, 140-160°S 
Vi 
8-10 MPa bo sim bilan presslash y o ‘li bilan olinadigan qatlamli plastik. 
U qalinligi 
0,5 - 7 0 ,0 mm. b o ‘lgan listlar, quvur va sterjenlar ko‘rinishida 
ishlab chiqariladi.
Tekstolit 
k o n s tru k tiv v a elek tro te x n ik b o ‘ladi. K o n stru k tiv - 
oho'zilishga 
m ustah k am lig i yuqori 85-100 
MPa, 
siqilishga 250 - 220 
MPa. 
E lektrotexn ik - ch o ‘zilishga 50 - 65 
MPa, 
siqilishga 220 - 270. 
Smola, 
shim diriladigan mato o g ‘irligining 48 - 55 foizini tashkil qiladi. 
Mllhinasozlik, 
elektrotexnika,radiotexnikava boshqa sohalarda tayyorlash 
VS 
konstruktiv m aterial sifatida qo ‘llanadi. Tekstolitdan shestem a (tishli 
g'U dlrak), p o d sh ip n ik , v tu lk a va shovqinsiz antifriksion m ateriallar 
toyyorlanadi. 
T em ir y o ‘llar uchun relslarni tem irbeton shpallarga boltli 
mehkamiashda 
izolyatsiyalovchi vtulkalar tayyorlanadi.
Getinaks 
(b u m a lit) va q a tla m li d ek o ra tiv q o g ‘o zli p la s tik
-
fcnolformaldegid sm olasi bilan shim dirilib (45 foizgacha), 140 - 160°S 
haroratda 
10 M Pa bosim ostida qog‘oz asosida olinadi.
Dekorativ 
q atlam li plastiklar getinaksdan ustki qatlami bilan farq qila­
di. Uning ustki 
q atlam i rangli qog‘oz b o ‘lib, rangsiz m ochevinoformaldegid 
imolasi bilan 
shim diriladi. M aterial issiq va sovuq suvning qisqa vaqtli 
ta'siriga chidamli. 
Devorlam i va panellami qoplashda, ship, oshxona ichki 
jihozlari, 
savdo p esh tax ta la ri va boshqalam i pardozlashda q o ‘llanadi. 
Shuningdek, 
m etro p o liten vagonlari va tem ir y o ‘l y o ‘lovchi vagonlari 
uchun g'oyat 
sam arali qoplam a sifatida q o ‘llanadi.
Getinaks 
0,2 — 50,0 mm. qalinlikda ishlab chiqariladi. 0 ‘m atuvchi 
panellar, shayba 
v a prokladkalar uchun qo ‘llaniluvchi elektrotexnikaviy 
material. 
C ho‘zilish g a mustahkamligi 80 - 100 MPa. Yuqori mustahkamli 
qog‘oz asosidagi 
getinaks konstruksion m aterial sifatida q o ‘llanadi va 
mustahkamligi 
- c h o ‘zilishga 245 MPa, siqilishga 280 va egilishga 223.
DSP 
- y o g ‘o c h qatlam li plitalar. F enolform aldegid sm olasi bilan 
ihimdirilgan 
5 = 0 ,3 5 mm. b o ‘lgan y o g ‘och shpon. Suv yuq tirm aslik
179

---

xossasiga ega. Bunday shimdirilgan shpon qatlamlari 150-160°S haroratda 
12 M Pa bosim ostida presslanadi.
DSP yuqori m exanik xossalari bilan ifodalanadi. C ho‘zilishga m ustah­
kam ligi 1 1 0 -2 6 0 MPa, siqilishga 100 - 180, egilishga - 260; suv shim uv­
chanligi 0,5 foiz, hajm o g ‘irligi 1,3 g /sm 3. U ndan tishli g ‘ildiraklar, 
podshipniklar, vtulkalar va boshqa detallar tayyorlanadi. Temir y o ‘l 
transportida DSP dan y o ‘l x o ‘jaligi uchun izolyatsiyalovchi prokladkalar, 
deraza romlari, y o ‘lovchi vagonlari uchun o ‘rindiqlar, unitaz qopqoqlari 
tayyorlanadi.
Agar qayin daraxti shponi ishlatilsa, u holda material delta yo g‘och 
deyilib, temiryoM daamortizatsiyali rels osti prokladkasi sifatida qo ‘llanadi.
DSP ning markalanishi.
DSP - A - barcha tolalar parallel joylashtirilgan.
DSP -B - 10:1 listlam ing o ‘ntasi parallel va bittasi perpendikulyar.
DSP - V - 1:1 listlar navbatm anavbat, bittasi uzunasiga, keyingisi 
ko'ndalang.
DSP —Г 30° shesternaning har bir keyingi listi 30° burchak ostida 
joylashgan va boshqa ishqalanuvchi detallar DSP - G dan tayyorlanadi.
Sifati yaxshilangan y o g ‘och (lignoston) fenolform aldegid sm olasi 
bilan bosim ostida shim dirilgan y o g ‘och, m ustahkam ligi va nam likka 
chidam liligi oshadi. Tashqi pardozlash ishlarida q o ‘llanishi m um kin. 
M etroda shunday yo g‘ochdan rels prokladkasi tayyorlanadi. Lignoston 
to ‘sinchalaridan podshipniklar, turli m ashinalar uchun vtulkalar ishlab 
chiqariladi.
11.4.4. Polim erbetonlar
Polim erbetonlar -
kompozitsion material b o ‘lib, polimer bog‘lovchi, 
kukun, m ayda va yirik to‘ldirgichlar, qoturuvchi va turli m odifikatorlar 
aralashm asi qotishidan hosil bo‘ladi.
Termoreaktiv polimerlar - fenolformaldegidlar, epoksidlar, poliefirlar, 
furanlar, karbam id-fonnaldegidlar term oplastlardan metil m etakrilatlar, 
stirol polim eri polim erbetonlar uchun bogT ovchi sifatida ishlatiladi. 
ToMdirgichlar polim erbetonlarning ishlatilish m uhitiga qarab tanlanadi. 
P olim erbeton kislotali m uhitda ishlatilsa unga chidam li to ‘ldirgichlar
- kvars, bazalt, g ranit qum i va kv arsit chaqiqtoshi va shu k ab ilar 
ishlatiladi. Aksincha, ishqoriy m uhitda qotadi-gan atseton-form aldegid 
va epoksid sm olasi tarkibiga kalsit, dolom it va shu kabi to ‘ldirgichlar
180

---

k iritiladi. P o lim erb eto n lar optim al stru k tu rasin in g hosil boM ishida 
kukun toMdirgichlaming tarkibi, xossalari katta ahamiyatga ega. Kukun 
toMdirgich sifatida andezit, diabaz, kvars, koks, shamot, antrasit, marshalit, 
shlak, kullar, fosfogips va boshqalar ishlatiladi. F enol-form aldegid, 
karbamid-fojmaldegid sm olalari asosidagi polimerbetonlar tannarxi arzon 
va keng tarqalgan. Bu polimerbetonlar kislotali qotiruvchi ishtirokida xona 
haroratida qotadi. Furan polimerlari va ulaming epoksid, fenol-formaldegid 
va boshqa polim erlar bilan aralashm alari yuqori konsentratsiyadagi 
kislotalarga chidam li polim erbetonlar olishda bogM ovchilar sifatid a 
ishlatiladi. Furanli polim erlar benzolsulfo-kislota, Petrov kontakti kabi 
kuchli kislotalar m uhitida qotadi.
Epoksid sm olalari asosidagi polim erbetonlar yuqori m ustahkam lik, 
kimyoviy muhitlarga universal chidamlilik xususiyatlariga ega.
Polimerbetonlar tarkibini tanlashm urakkab boMib, ko‘p la b o ‘tkazilgan 
tajribalar asosida keltirib chiqarilgan emperik formulalar yordam ida am alga 
oshiriladi. Polim erbeton uchun bogMovchi sarfi 100-240 kg/m 3boMib, 
polimer-kukun toMdirgich nisbati 1:2-1:4 boMadi. Polimerbeton qotishini 
tezlashtirish uchun 4 0 -9 0 ° S haroratda 6 -24 soat ishlov berish m aqsadga 
muvofiqdir. Karbamid- form aldegid singari kuchsiz kislotalar va nordon 
tuzlar ta ’sirida tezlikda qotadigan polimerlar asosidagi polimerbetonlam i 
xona haroratida qotiriladi. Ulam ing siqilishdagi mustahkam lik chegarasi 
6 0 -1 3 0 M Pa, ch o ‘zilish d ag i m ustahkam ligi 6 -2 2 M Pa, egilish dag i 
mustahkamligi 1 5 ^ 2 MPa. Ulam ing sovuqqa chidamliligi F200-F500 va 
yuqori, issiqqa bardoshliligi 100-200°S.
Polim erbetonlarning m ortligini kam aytirish uchun plastifikatorlar, 
qotayotganda ichki zo ‘riqishini kam aytirish m aqsadida kvars kukuni va 
galogen (sulfat) tuzlar asosidagi binar toM dirgichlar kiritish m um kin. 
U ning ch o ‘zilishdagi m ustahkam ligini oshirish uchun, y oriq lar hosil 
boMishigi bardoshli boMishi uchun tarkibiga asbest, shisha, bazalt tolasi, 
boshqa sintetik tolalar q o ‘shiladi.
Polim erbetonlar boshqa kom pozitsion m ateriallar (sem entli beton, 
asphaltbeton va b.) bardosh bera olmaydigan muhitlarda ishlatiladi. Ular 
asosida kimyoviy m uhitlarga (kislota, ishqor, tuzli va boshqa m uhitlar) 
bardoshli buyum, qism va konstruksiyalar tayyorlanadi. Furanli, fenol-for- 
maldegidli polimerbetonlar kislotalar, m ineralo‘gMtlar ishlab chiqariladigan 
korxonalarda, epoksidli, poliefirli polim erbetonlar kislotali va ishqorli 
muhitlarda, sanitariya-texnika buyumlari va qismlari tayyorlashda ishlati-
181

---

ladi. Polim erbetonlar biologik aktiv m uhitlarga (achitqilar, bakteriyalar) 
chidam li bo‘lgani uchun biotexnologiya korxonalari, meva- sabzavotlar 
saqlanadigan omborxonalar va m olxonalar qurilishida ishlatiladi.
11.4.5. Polim er pardozlash-bezak m ateriallari
Pardozlash-bezak materiallariga polimerlardan tayyorlangan binolami 
ichki tom ondan bezashda ishlatiladigan, issiqlik va tovush izolyatsiyasi 
b u y u m lari k irad i. B undan ta sh q a ri, k o ‘p ch ilik to ‘suvchi p olim er 
m ateriallardan ham pardozlash-bezak ishlarida foydalaniladi. Pardozlash 
list m ateriallariga q o g ‘oz qatlam li m anzarali plastiklar, «poliform », 
«polidekor» panellar va boshqalar kiradi.
Q o g ‘oz qatlam li m anzarali plastiklar a w a ld a n fenol-form aldegid, 
karbam id-form aldegid polim erlari shim dirilgan m axsus qo g‘ozni issiq 
ho latd a presslab tayyorlanadi. P lastik uzunligi 1000-3000 mm, eni 
6 0 0 -1 6 0 0 mm., qalinligi 1-5 mm. list k o ‘rinishida ishlab chiqariladi. 
Plastikning ustki qatlami turli rangda, gulli, bo ‘rtma gulli, relyefli matbaa 
usulida tayyorlangan qog‘ozdan yasaladi. Odatda, rasm y o g ‘och (eman, 
yong‘oq, yasen, buk) teksturasini, qim matbaho toshlar (marmar, malaxit, 
yantar va sh. k.) ko‘ rinishini ifodalaydi. Qalinligi 1,6 mm. bo‘ Igan plastiklar 
asosga bitum-rezinali, epoksidli, rezortsin-formaldegidli yelim va mastika 
bundan qalin plastiklar mix, shurup bilan mahkamlanadi. Q og‘oz qatlamli 
plastiklar madaniy, maishiy, savdo, jam oat binolarining ichini pardozlash 
va mebel tayyorlashda ishlatiladi.
Yog‘och-tolali pardozlash p litalari 
- karbamid, fenolform aldegid 
smolalari bilan shimdirilgan yog‘och tolalari issiq holatda presslab olinadi. 
P litalam ing o ‘ng yuzasi silliq, bitta yoki ikkita o ‘zaro perpendikulyar 
y o ‘nalishlarda rustlangan b o ‘lib, sintetik em ulsiya, em allarga b o ‘yab, 
yaltiram aydigan, yarim yaltiroq va oyna jilo li qilib ishlab chiqariladi. 
Ularning uzunligi 1200-2700 mm., eni 1200 - 1700 mm. va qalinligi 3 -6
mm. P litalar turar jo y va jam oat binolari devorlarini ham da shiftlarini 
bezashda va m ebel tayyorlashda ishlatiladi. U lar m ix va shuruplar 
yordam ida o ‘matiladi.
Yog‘och-payrahali pardozlash plitalari -
term oreaktiv polimerlar 
v a y o g ‘och payrahalari aralashm asini issiq holatda presslab olingan 
material. Plitalar uzunligi 2500-3500 mm., eni 1250-1750 mm., qalinligi 
10-25 m m., o ‘rtacha zichligi 600-700 kg/m3. Ular o ‘ng yuzasi lok, emal 
va bo‘yoq bilan bo‘yaladi hamda shpon, faner, list plastiklar va shu kabilar 
bilan qoplanadi.
182

---

Uch qatlam li yog‘och-payrahali plitalar karbam id sm olasi asosida 
tayyorlanadi. M ustahkam ligi va suvga chidam liligini oshirish uchun 
tarkibiga 1,5 foiz parafin qo'shiladi. Ularning o'rtacha zichligi 750-850 kg/ 
m3, egilishdagi mustahkamligi 24 M Pa va suv shimuvchanligi 15% gacha. 
Plitalar u z u n l ^ 1440-5500 mm., eni 1220-2440 mm., qalinligi 16-24 
mm. Ular turar jo y qurilishida pol, eshik qoplamalari, osm a shifllar, mebel 
tayyorlashda ishlatiladi.
11.4.6. Polbop polim er m ateriallar
Polimer asosidagi polbop o ‘ram a va plitka buyumlari yog‘och, kerami- 
ka va boshqa materiallardan tayyorlangan pollardan mustahkamligi, biotur- 
g ‘unligi, chiroyi, yengilligi, suvga chidam liligi va oson o ‘rntilishi bilan 
farqlanadi. Polbop o ‘rama materiallar - linoleumlar sintetik polimerlarga 
kukun to ‘ldirgichlar, dispers arm aturalar, plastifikatorlar, qotirgichlar, 
stabilizatorlar va pigmentlar aralashtirib turli usullarda tayyorlanadi.
Linoleum lar bog‘lovchining turiga nisbatan polivinilxlorid, gliftal, 
kolloksilinli, rezina (relin) va boshqa linoleumlarga bo‘linadi. Ular asosli 
va asossiz, issiqlik ham da tovush izolyatsiyasi, bir va k o ‘p qatlam li, 
silliq ham da taram -taram (tukli, gilam qoplam ali) va rangli b o ‘Iadi. 
Linoleum ning o ‘ng yuzasi silliq, nuqsonlarsiz, rangi tiniq, rasm lari esa 
chuqur solingan bo ‘lishi kerak. Linoleum rangi nur, havo va suv ta ’sirida 
o ‘zgarmasligi, vaqt davom ida zararli kim yoviy moddalarni ajratmasligi, 
yotqiziladigan asos toza, tekis va quruq b o ‘lishi zarur.
Polivinilxlorid linoleum
- asosli va asossiz, bir, ikki va k o ‘p 
qatlamli tayyorlanadi. Linoleumning uzunligi kam ida 12 m., eni 1,2-1,6 
m., qalinligi 1,-26 mm., rangli, abstrakt gulli 
va 
sidirg‘a turlarda islilab 
chiqariladi. Linoleum bitum-rezinali, kum aron-kauchukli va boshqa sovuq 
m astikalar va yelim lar bilan asosga yelim lanadi. To‘shalgan linoleumlami 
yaxlitlash uchun choklari maxsus asbob yordam ida payvandlanadi. Ular 
turar joy, m a’muriy va maishiy binolar ham da sanoat korxonalari binolari 
xonalarining pollarini qoplashda ishlatiladi.
Gliftal (alkid) linoleum 
- matoli asosda uzunligi kamida 20 m., eni
1,8-2,0 m. va qalinligi 2,5-5 mm. ishlab chiqariladi. Gliftal linoleumlar 
rangli yoki bosma rasmli bo‘ladi. Ular, asosan, yordamchi binolar pollari 
uchun ishlatiladi. K olloksilin (nitroselluloza) linoleum i asossiz holda, 
uzunligi 20 m., eni 1-1,6 m. va qalinligi 2 -4 mm. qizil va jigarrangida 
tayyorlanadi. K olloksilin linoleum i nurga, nam ga, sovuqqa chidam li,
183

---

elastikligi va eg ilu v ch an lig i yuqori, yed irilish ga bardo shli b o ‘ladi, 
ek sp lu ata siy a ja ra y o n id a zararli birikm alarni ajra tib chiqarm aydi. 
U lar yonuvchan b o ‘lgani uchun b o g ‘cha, maktab, teatr kabi binolarda 
ishlatilmaydi.
Rezinali linoleum (relin) 
- ikki qatlamli o ‘rama material bo‘lib, pastki 
qatlami avval ishlatilgan rezina kukuni va neft bitumi, asbest va ip-gazlama 
dispers armaturalardan ozgina m iqdorda qo‘shilgan, vulkanizatsiyalangan 
aralashm asi q otishm asidan iborat. R elinning yupq a (1—1,5 m m .) va 
mustahkam ustki qismi sintetik kauchuk asosida kukun toMdirgich q o ‘shib 
tayyorlangan rangli rezinadan tashkil topgan. Relin uzunligi kamida 12 m., 
eni 1-1,6 m. va qalinligi 3 va 5 mm. o ‘rama holda chiqariladi. Relin issiq 
va tovush izolyatsiyasi xususiyatiga ega boMishi uchun qalinligi 4-6 mm 
li yacheykali g ‘ovak asosda tayyorlanadi. Relin jam oat va sanoat binolari, 
yordam chi xonalar ham da boshqa agressiv m uhit ta ’sirida boMadigan 
xonalam ing pollari ustiga qoplanadi.
Tukli sintetik gilam
- ikki qatlam li o ‘ram a m aterial boMib, ustki 
qatlami k o ‘pirtirilgan issiqlik izolyatsiyasi tabiiy va sintetik polim erlar 
(poliuretan) ham da latekslardan iborat. G ilam qoplam aning um um iy 
qalinligi 8 mm., kapron tukning balandligi 3 mm ., ko'p irtirilg an asos 
balandligi 5 -6 mm. G ilam uzunligi 12 m. gacha, eni 1-4 m. gacha va 
qalinligi 8 mm. boMgan holda turli rangda tayyorlanadi.
T ukli sin tetik gilam issiq lik izolyatsiyasi va tovush yutuvchi, 
yedirilishga bardoshli, m ustahkam , nam lab tozalash m um kin boMgan 
m aterial. A sosiy xususiyatlaridan biri, olov ta ’sirida yonm asdan, faqat 
eriydi. Sintetik gilam xonaga quruqlayin to ‘shaladi va har tom onidan m ax­
sus profilli plintuslar bilan mahkamlanadi. Ular asosida, mehmonxonalar, 
auditoriyalar, kinokonsert zallari, teatr binolarining pollari qoplanadi.
Tnkli-tikm a 
( ta f tin g ) - n o to ‘qim agilam lar eni 450 sm. gacha boMgan 
ilmoq yoki qirqm a tukli m ato yoki poyandozdan iborat boMib, m a’muriy, 
turar jo y va boshqa binolar pollarini qoplashda ishlatiladi. Igna-nam at 
gilam lar sintetik tolalarning bitta yoki bir necha qatlam laridan iborat 
o ‘ram a materialdir, qalinligi 2 -6 mm.ni tashkil etadi.
Vorsalin 
- (tukli linoleum) noto‘qima ikki qatlamli o ‘rama material 
boMib, yuzaki qatlamli eshilgan polipropilendan qilingan sirtmoq tukdan, 
ostki qatlami esa polivinilxlorid polimeri o ‘ramasidan iborat. Vorsalinning 
uzunligi 12-20 m., eni 1 m. va qalinligi 4 -6 mm., o ‘ram a material sifatida 
tayyorlanadi. S irtm oq tukning rangiga qarab vorsolin turli ranglarda 
boMadi. Vorsalin yuqori sifatli issiqlik izolyatsiyasi va tovush yutuvchi,
184

---

yedirilishga chidam li, gigiyena talablariga javob beruvchi m ahsulot. U 
xona asosiga quruq holda yotqiziladi va har tomondan maxsus plintuslar 
bilan mahkamlanadi.
P lita m a te r ia lla r
- P o lim e r bogM ovchilar, to M d irg ich lar, 
plastifikatorlar, ^igm entlar va modifikatorlar (stabilizatorlar, qotirgichlar 
v a shu kabi lar J ^ s o s id a g i k o m pozitsion m ateriallardan turli polbop 
plitalar tayyorlanadi. Polim er plitkalar asosida turli bezakli, rasmli, rangli 
pollar yaratish, jo riy ta ’m irlashda oson almashtirish, tashish, saqlashda 
qulayliklar boMadi. Lekin plitkalar asosidagi yig‘ma pollarda choklaming 
k o ‘p boMishi gigiyena qoidalarining buzilishiga olib keladi, pollarning 
xizm at m uddatini kam aytiradi. P litkalar polivinilxlorid, indenkum aron, 
rezina kabi term oplastlar va furan, karbamid, epoksid va shu kabilar 
asosida ishlab chiqariladi.
Polivinilxlorid plitkalar rangli v a gulli, 300x300 mm. va 200x200 
mm. oMchamlarda ham da 1,5-3 mm. qalinlikda tayyorlanadi. Ular suv, 
kuchsiz kislotalar va m oylar m uhitiga bardoshli, egiluvchan, olovbardosh, 
yedirilishga chidamli. P litkalar turar jo y va jam oat-sanoat binolarining 
pollarini qoplashga ishlatiladi.
Indenkum aron plitkalar suv va boshqa kuchsiz agressiv m uhitlarga 
chidamli, yedirilishga ham da zarbga bardoshli, mustahkam. Ular 300*300 
mm va