Тофиг щаъыйев
Yüklə 4,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Çıxışlıq hal: Dartaram həsrət bilə bağrımdın odlu ahlar (Kişvəri); Ey xoş ol aşiqi-şeyda, bu fəna dünyadə Eşq sevdasidin özgə sərü saman bilməz (Əmani); Taş dələr ahim oxu şəhdi-ləbüŋ şövqindən (Füzuli); Məlum hal şəkilçilərinin forması ilə müxtəlif morfoloji mənalar bildirilir. Yönlük yerlik məqamında: Köŋlüm yar yoluna yanasıdır (Q.Bürh.); Bu ağzıma gər olaydı yüz dil, Bular sifətiŋ sözün deyəydi (Xətai). Yerlik yönlük məzmununda: Aydın sorayım, nə kişidir bu Kim, munda aqilli kimsə gəlməz (Xətai). Qılmın mana ev hekayətin çoq—Dəxi mənim anda getməgim yoq (Füzuli).
avuz, -aq /cəm/: Gəlin barı bu gün söhbət qılalım, Məani kanının dürrün bulalım; Ol ucdan mənzilə irəməyəvüz, Ögümüz, usumuz dərəməyəvüz; Əlin öpüb anınla görüşəyim («Dastani-Əhməd Hərami»).
dürür şükür həqqə kim, Gəlincə gedər dəxi uzanasıdır 155
(Q.Bürhanəddin), Qopasıdır qiyamət güni, ol gün; Qaçan tutan olisər axirətdə ol həqqə (Nəsimi); Çıxacaqdır fələğə naləvü zarum bu gecə (Füzuli); Dəxi xansı mərd mərdanə meydana
qədəm basacaqdur («Şühədanamə»); şəxs şəkilçilərində -əm /m/ və mən: Ta dikən tolamayınca bağçadə Bən anı balta ilə qırmamışmən; Qalmışam mən xəstəvü bixab, dili-bimar gəz (Kişvəri); Mahimi gördim ki, yüzindən niqab almış gedər (Xətai). Belə paralelliyə başqa morfoloji kateqoriyaların da göstə- ricilərində rast gəlmək olur və ümumiyyətlə, bu vəziyyət mərhələ üçün kütləvidir. Ədəbi dil üçün səciyyəvi olan variantlılıq bu paralellərin timsalında aydın görünür. Paralellik müxtəlif şərtlərlə bağlıdır. Aydın olur ki, faktların müəyyən qismi canlı Azərbaycan dilinə məxsusdur. XIII-XVI yüzilliklərdə yaşayan, danışan azərbaycanlıların nitqidir. Bir qismi isə ancaq ədəbi səviyyədə işlənir. Belə faktlar formalaşmış başqa türkcələrdən, xüsusilə qeyri-oğuz mənşəli Türküstan türkcələrindən alınmalarla bağlıdır. Canlı yerli ünsiyyət dilindən kənara çıxmalar, başqa türkcələrə müraciət hansı vaxtlarda baş verir? 1. Xüsusilə ilk misaldan göründüyü kimi, xalq danışığındakından o vaxt kənara çıxılır ki, yerli variant şeirin poetexnik ölçülərinə, vəzn tələbinə sığışmır - məsələn, eyni misrada həm - dürür həm də -dür: hökmüdürür və fərmanıdır, həmin poetexnik tələblər -ə və –qə, -ı və –nı şəkilçilərində də (həmçinin sair məqamlarda) qalır: məlum olduğu kimi əruz vəznində hecaların sayı yox (belə olsa, -ə və -qə... fərqlənmir), səslərin ümumi balansı, hecaların açıq və ya qapalılığı əsasdır. Məsələn, şəkilçinin samitindən asılı olaraq müvafiq sözlər belə hecalanır: bül + bü+lün—bül-bül-nün, ö+zü+mə - ö+züm+qə, bağ+rı+mı – bağ+rım+nı və s. – belə bölgülərin əruz vəznində rolu var. Təsadüfi deyil ki, Xətainin heca-vəznli şeirlərinin dilində -nı (bağrımnı) və
şəkilçiləri yoxdur. Yaxud yenə yuxarıdakı kimi heca tipinə təsirlə bağlı qonşu misralardan birində yerlik məzmunu -a şəkilçisi ilə ifadə olunduğu halda, başqalarında -da vasitəsilə verilir: Bu ağzıma gər olaydı yüz dil, Bir dilim əgər olaydı min dil - Bullar sifətin sözün deyəydi, Ollar cəmi-eşqini yeyəydi. 156
Hər başda həzar başum olsa, hər gözdə həzar yaşum olsa— Başları yolında oynadaydim, Yaşları : saŋa nisar edəydim (Dəhnamə). Yenə eyni prinsiplə: -nə (didənə) və -ğə (didəğə) variantlar səs balansına görə fərqlənmədiyindən Kişvəridə -nə forması (Azərbaycan xalq dilindəki) işləkdir: Halbuki təsirlik halda -ni (əlimni) geniş fəaliyyətə malikdir. 2. Misallardan bu da görünür ki, variantlar üslublara, janrlara və şeir-nəsr mətnlərinə görə də diferensiallığın təzahürləridir. Müşahidələr və araşdırmalar göstərir ki, -alım daha çox şeir, -avuz isə nəsr dili üçün səciyyəvidir. Məsələn, Füzulinin ancaq nəsrində -avuz formasına təsadüf olunur; yaxud əmr məzmunu üçün eyni morfoloji əlamət «Şühədanamə»də çox işləkdir 1 . Gələcək məzmunu bildirmək üçün -isər Füzuli dilində son dərəcə seyrəlir 2 . O biri tərəfdən, həmin zaman kəsiyindəcə bədii dilin folklor-danışlq təzahüründə, xüsusilə onun nəsr qolunda –acaq üstünləşir 3 ki,
bu da ədəbi-gəlmə müqabilində xalq dili formasının fəallaşmasına dəlalət edir. Daha bu, ədəbi dil normasında zaman irəliləyişi ilə bağlı təkamül deməkdir – XIII-XIV yüzilliklərlə XV-XVI yüzilliklər arasında yarımmərhələ səviyyəsində norma fərqləri yaranmasına gətirib çıxarır. Təmiz
Azərbaycan dili
bazasında maraqlı
variantlaşmalardan biri bütöv morfoloji əlamətlə (ədəbi təzahürlə) danışıq formasının (yarımçıq əlamətin) qarşılaşmasıdır: ... Mürğ onda həzar oxur zəbanı… Kişnər çalağan qulun misalı…Qullar günah etsə, şah bağışlar... Sallam ayağına yüzlərimni... Fərzəndinizi mənə bağışlan (Xətai); Nola zənbur evinə bənzəsə beytül-həzənim; Qəmzən sökə cismim, dələ bağrım, tökə qanım (Füzuli). Ədəbi dil üçün səciyyəvi sayılan tam morfoloji oxuyar, kişnəyər, salaram,
1 Рящимов М. Азярбайъан дилиндя фе'л шякилчиляринин формалашмасы тарихи. Бакы, 1965, с. 17-18; Ялизадя С . Орта ясрlярдя Азярбайъан йазы дили.. Бакы, 1985, с. 50. 2 Мирзязадя Щ. Азярбайъан дилинин тарихи морфолоэийасы. Бакы, 1962, с. 252 3 Хялилов Ш. Орта яср Азярбайъан дилиндя гяти эяляъяк заманын -аъаг, -яъяк яламяти щаггында. АДУ-нун елми ясярляри (дил вя яд. сер.). 1979, № 3, с. 49-44; Ялизадя С . Орта ясрлярдя Азярбайъан йазы дили. с. 66.
157
bağışlayın, nə ola, cismimi, bağrımı, qanımı əlamətlərinin əvəzində müvafiq olaraq danışıqdakı oxur, kişnər, sallam, bağışlan, nola, cismim, bağrım, qanım yarımçıq-ixtisar formalar işlənmişdir. Beləliklə, poetexnik tələblərə görə ədəbi variantdan kənara çıxanda məhz danışıqda işlək olan forma seçilir və bədii nitqə danışıq təbiiliyi axır. Bu variantların tez-tez növbələşməsi isə vəziyyətin məhz şeirin texniki şərtlərindən irəli gəldiyini bir daha göstərir; şərait tələb edəndə variantlar müxtəlif mətnlərdə gəlir - belə: Buynuzını saldı dağ keçisi;
misralarda işlənir – belə: Zülfün anıban çü cim yazdım, Ağzını
açanda mim yazdım (Xətai). Əmr formasının I şəxs cəmində işlənib, -avuz, -alım variantlarının müqabilində çox az təsadüf olunan -ayın da danışıq təzahürüdür: 1 Bir şəbxun ilə həlak edəyin, Hiddətindən cəhanı pak edəyin (Füzuli). Əmr formasının bu şəklinin bugünkü şivələrimizdə işləkliyi onun həmin dövrlərdə yazılı dilə məhz gündəlik ünsiyyətdən gəlmiş olduğunu göstərir. I şəxsin cəmində işlənən -
Təsadüfi deyil ki, bu formanı mütəxəssislər müasir dialekt- lərimizdəki -ginən ilə müqayisə edirlər. 2 Həmin şəkilçinin canlı danışıq dilindən gəlməsi oradan da görünür ki, əvvəllər yazılı dildə məhdud işlənən bu forma Azərbaycan ədəbi dilinin demokratikləşdiyi, folklor-danışıq nitq təzahürünün aparıcı olduğu dövrdə çox fəallaşır: Soruşsa yar ki, bu kimdəndir bizə? Söyləgilən, sizin divanədəndir (Vaqif). Müasir ünsiyyətimiz üçün arxaikləşmiş türk mənşəli yüzlərlə söz həmin dövr ədəbi dilimiz üçün fəaldır: danla sabah, tanıq şahid, damu cəhənnəm, uçmaq çənnət, yazı çöl, duş yuxu, ayaq badə, sayru xəstə, əsən sağlam, əsrük sərxoş, yeg yaxşı, dirilik həyat, kəndi öz, dün gecə, qat dəfə, qat yan, qatı bərk, möhkəm, qutlu mübarək, yavlaq çox, yügüş çox, dügəli çox, ikən çox, pitik yazı, məktub, tutuq pərdə, us ağıl,
1 Мирзязадя Щ. Эюстярилян ясяри, с. 231. 2 Рящимов М. Эюстярилян ясяри, с. 63. 158
çələb allah, çətik pişik, bay varlı, xoşbəxt, bayıq doğru, gerçək, qaqı acıqlan, din sakit, alp igid, cilasun igid, tuğ bayraq, sancaq bayraq, çəri qoşun, çərik əsgər, tana sırğa, baqır mis, bən xal, tilbə dəli, dərnək yığnaq, yavuz pis, yeq şeytan, yond at, utlu həyalı, şülən kef məclisi, qonaqlıq, könlüalçaq sadə, təvazökar, çöz aç, ulaş çat, tünə gecələ, ir çat, yetiş, ilət yetir, çatdır, cizgin fırlan, ağırla əzizlə, onar sağal, yaxşılaş, bunalmaq halı pisləşmək, sun ver, təqdim et, ayıt de, sayrı oxu, dər topla, oxu çağır, göydür yandır, uğra get, var get, ulal böyü, çavlan yayıl, şirək həvəslən, donat geyindir və s. Bu sözlər müasir qarşılıqları ilə paralel işlənmişdir. Əlbəttə, paralellərin işlənmə tezliyində üstünlük indi arxaikləşənlərindir. Göründuyü kimi, paralellərin tərəfləri həm türk sözlərindən: alp-yigit-cilasun, tilbə-dəli, yumru-dağ və s., həm də türk mənşəlilərlə ərəb-fars vahidlərindən ibarətdir: qutlu mübarək, nəsnə şey, uruğ nəsil və s. Əvvələn, buradan aydın olur ki, gələn ərəb-fars sözləri boşluğu doldurmamış, onların yerli müqabili, özü də semantik siqləti, fono-morfoloji ahəngdarlığı ilə cilalı qarşılıqları olmuşdur. Məlumdur ki, ərəb sözləri Azərbaycan dilinə, birinci növbədə, dini anlayışlarla yol açmışdır. Halbuki məhz onların da türk mənşəli qarşılığı var idi. Məsələn, əzan vermək yerində
Yaxud allah yerinə tanrı (hələ çələb...), behişt yerinə uçmaq, xeyir-dua yerinə yum və s. işlənirdi: Ol öydügüm uca tanrı dost oluban mədəd versin. Yum verəyin, xanım!... Ağ birçəkli anan yeri behişt olsun, Ağ saqqalı baban yeri uçmaq olsun (Dədə Qorqud). Başqa qəbildən milli sözlər də mətndə (yazılı və şifahi) eyni dərəcə uğurla çıxış etmişdir. Şərq yerinə gündoğan, qərb yerinə günbatan: Günbatandan güntoğan yerə dəgin eşq ərinin bir nəfəs seyranıdır (Q.Bürhanəddin); Əlvan,
(Aşıq Qurbani). Maraqlıdır ki, tərcümə etmək yerinə döndərmək işlənmişdir: Məhəmməd Mustafanun hicrətündən doqquz yüz qırq beş sənə keçmiş idi ki, Qazi xan - Sarı Şeyxüŋ oğlı «bunı döndərə gör türkiyə» dedi («Şühədanamə»). Ərəb- fars dillərinin dövlət dili olduğu şəraitdə, həmin dillərdən 159
çevirməkdən danışıldığı vaxt və o dillərin sözlərindən geniş istifadə edildiyi halda «tərcümə» əvəzinə «döndərmə» işlənirsə, deməli, bu söz Azərbaycan dilində o anlayış üçün çoxdan sabitləşib, yəni bizdə tərcümə sənəti ərəb sözlərinin kütləvi nüfuzundan qədimə gedir. Hətta alınma sözün əcnəbi morfologiyasına müqavimət hiss olunur. Məsələn, dərhal-dər+hal məqamında şoluqdəm: Məgər qapuçılar ani gördilər, Şoluqdəm xatuna xəbər verdilər (Dastani-Əhməd Hərami). Görunür, sintaktik üsulla söz yara- dıcılığına əcnəbi söz «ehtiyatla», milli sözün «nəzarəti» ilə buraxılır: şoluqdəm. İkincisi, aydın olur ki, arxaikləşən türk mənşəli sözləri hər yerdə ərəb-fars sözləri sıxışdırmayıb, türk mənşəli sözlər də bir-birini işləklikdən çıxarmışdır (burada qalib söz yerli canlı ünsiyyətdə işlənən olmuşdur). Ancaq bu prosesdə ərəb-fars sözləri qızışdırıcı rol oynamışdır. Çünki həmin proses sinonim cərgədə onların yer tutmaq mübarizəsi ilə başlamışdır. Doğrudur, qeyd etdiyimiz türk mənşəli leksikanın müəyyən qismi bilavasitə azərbaycanlıların gündəlik ünsiyyət prosesi ilə bağlı olmayıb, ədəbi hadisələrlə bağlıdır; ancaq bunlar türk mənşəli olmaqla xalis Azərbaycan sözləri ilə bir sistem yaradır və arxaikləşmə həmin sistemdə bütövlükdə gedir. Bunlar üslubi-ədəbi məqamla bağlı yox, xalqın zehni, mədəni, ictimai-siyasi inkişafının müəyyən mərhələsində işləklikdən çıxır. Həm də bunların hamısı fonetik və morfoloji paralelizmin aradan qalxması, həmin məqamlarda sabitlik yaranması, xatırlatdığımız tipli yüzlərlə milli sözün ünsiyyətlə vidalaşması əlaqəli şəkildə eyni vaxtda baş verir. Bu o deməkdir ki, həmin dövrdə Azərbaycan xalqının düşuncə tərzində, mədəni-maddi-siyasi həyatında dönüş yaranır, yeni dövr başlanır. Bu milli dilin müəyyənləşməsi, sabitləşməsi deməkdir və onunla bağlıdır. Əslində, bu gün Azərbaycan dilində işlənən əsas lüğət fondu və qrammatik quruluş milliyəqədərki mərhələdə var. Bu gün işlənən bir morfoloji fakt yoxdur ki, həmin dövrün
160
yazılarında əks olunmamış olsun - bu, yetkin, sabit Azərbaycan xalq dilinin mövcudluğu deməkdir. Mərhələnin sintaksisində belə konstruksiya var: Dəxi
durar, bir vəchi var: Gəlsə ali-qədrlər, fəqr əhli durmaqdır ədəb (Füzuli). Həmin söz birləşmələri müasir redaktədə bu quruluşa uyğundur: mənim ora getmək meylim yoxdur; ədəb fəqr əhlinin durmasıdır və ya fəqr əhlinin durması ədəbdəndir. Füzulidəki …konstruksiya arxaikdir. Yaxud mübtədanın təsirlik halda işlənməsi: Atamın ölən çağı dilini bağlandı («Şühədanamə», 331 b); Bu gün mənim Səkinəmni yetim olacaqdır («Şühədanamə», 285 a); Haman ki bu niyyəti xatirimdən baş çıxardı; dəniz üstündən bir kişiyi gözükdü; Donunıŋ yenini yırtıldı. («Şeyx Səfi», 129) - bu isə hərfi tərcü- mənin təsirilədir, kalkadır. Müəyyənləşmiş xalq dili şəraitində ədəbi dildəki bu müxtəlifliklər Azərbaycanda ərəb və farscanın dövlət dili olması, Orta Asiya türkcələri ilə əlaqə kimi ekstralinqvistik amillərlə bağlıdır.
161
XIII -XIV ƏSRLƏR ƏDƏBİ DİLİ
Bu əsrlər XIII-XVI yüzillikləri əhatə edən mərhələnin tərkib hissəsidir. Ancaq şərti olaraq bu müddəti iki yarım- mərhələdə nəzərdən keçirmək münasibdir. Münasiblik, bir tərəfdən, öyrənilmənin metodik cəhəti ilə bağlıdır – tədrisdə asanlıq yaradır. İkinсi tərəfdən, tiploloji cəhətdən bütün əsrlər – XIII, XIV, XV, XVI əsrlər uyğun gəlsə də,
səviyyəcə bu yarımmərhələlərdə müəyyən fərq vardır. XIII-XVI əsrlərdə Azərbaycanda divan ədəbiyyatının dili formalaşır. Ədəbi dilin lüğətində ərəb və fars sözləri xüsusi fəallıq qazanır, geniş kütləyə çevrilir. Müasir xalq dilindəki ərəb və fars sözlərinin hamısının həmin dövrlərdən gələn yazılı ədəbiyyatın dilində işlənməsi göstərir ki, bu sözlər dövrün xalq ünsiyyət dilinə də nüfuz edibmiş. Beləliklə, XIII əsrin ədəbi dili ərəb, fars sözləri ilə divanlaşır. Gələcəkdə bu bazada şeir və nəsr mətnlərində klassik-kitab dili formalaşacaqdır. İlk əsrlər mərhələnin başlanğıcı kimi səciyyələnir, dil-uslub baxımından yarım-müstəqillik kəsb edir. Hətta onun nisbi yekunu görünür: Nəsimi bu yarımmərhələni ümumiləşdirir, nailiyyətləri qabarıqlaşdırır. Nəsimi zirvəsini yaradır və yeni perspektiv müəyyənləşdirir. Eyni zamanda dilin inkişafına ton verən tarixi-ictimai şəraitdə, ekstralinqvistik mühitdə fərq görünur. Monqol istilası başlanır. Bu zaman ölkə monqol işğalına məruz qalır. Monqol işğalı haqqında K.Marksın belə bir sözü var: «Monqol əsarəti öz qanlı çirkabı ilə hakimiyyətinə tabe etdiyi xalqı nəinki təzyiq altında saxlayır, hətta onun ruhunu təhqir edərək əzib boğurdu». Azərbaycanşünasların monqolları daim söyüşlə qarşılaması, görünür, Marksa, marksizm-leninzmə inam və sədaqətləri ilə bağlıdır. Biz bu söyüşü ruslardan öyrənmişik, ancaq V.V.Bartold yazır ki, mərkəzləşmiş rus dövlətini monqollar yaratdılar 1 . Saysız-hesabsız, pərakəndə, bir- birindən ayrı rus knyazlıqlarını öz hakimiyyəti altında birləşdirən monqollar vahid rus dövlətini qurub, gələcəkdə
1 Бартольд В.В. Сочинения, II том, I часть. М. 1963, с. 719-720. 162
də Çingiz xanın dövlət idarə üsulunu onlara miras qoyub getdilər
1 . Bu hadisə bizdə təkrar olundu. XIII əsrə (monqollara) qədər ancaq əski Midiya-Atropaten ərazisinə, indiki təbirlə ölkəmizin cənubuna Azərbaycan deyirdilər, şimalı, əski Albaniyanı Arran, Şirvan və s. kimi tanıyırdılar. Məhz monqollar Şimalı və Cənubu birləşdirib, hər ikisinə birlikdə Azərbaycan dedilər. Və yadımıza salaq ki, Azərbaycan türkcəsində bizə ilk yazılı nümunələrimiz məhz XIII əsrdən, monqollar dövründən gəlib çıxmışdır. Səbəbi odur ki, bilavasitə həmin dövrdən türkcə yazılı nümunələr mədrəsəyə, məscidə, saray kitabxanalarına girir və qorunub zəmanəmizə çatır. Dövrümüzə gəlib çıxan ilk lüğətlər, qrammatika və tədris materialları da bu dövrə aiddir. Monqol dilini öyrənən elita, aristokratiya yetişir, ərəb, fars dilləri ilə yanaşı, monqolca da ədəbiyyat oxunur. Orta Asiya, Türküstanla əlaqələr genişlənir və Azərbaycanda ərəb, fars mədəniyyətlərinin müqabilində türk ideologiyası böyük çəki qazanır. Əlbəttə, torpağı işğal edən sənin başını sığallamağa gəlməyib, ancaq tarixi gerçəkliyi olduğu kimi yazmaq gərəkdir: ağı ağ, qaranı qara, bozu boz. Ölkə işğal olunur. Səylə çıxış yolu axtarılır. Belə halda azadlıq ideyası formalaşır, söz sənəti xalqın mənəvi havadarı olur, kütlə öz havadarını yetişdirir. Xalq öz dərdinə şərik olan, ona təsəlli və dayaq olan, həm də çıxış yolu göstərən şəxslərə - dahilərə ehtiyac hiss edir və bu ehtiyac bəhrəsini yetirir. Dahilər xalqın dərdini öz üzərinə götürmək, ona mənəvi yüngüllük vermək, onu zülmə təslim olmağa qoymamaq üçün yetişirlər. Buna görə də həmişə ağır zamanda, bıçaq iliyə dayananda dahi doğulur. Bu dahi dövrə görə yetişir: o, bir zaman şair, söz ustası, nəğməkar sifətində, başqa dövrdə sərkərdə, siyasi xadim, filosof kimi ərsəyə çıxar, elə vaxt da olar ki, bu keyfiyyətlər birləşər. Xalqın monqol işğalı altında gərilən istedadı gözü tıxanan gur bulaq kimi özünə yol tapıb sızır. Xalqın yaradıcılığı bu sərt maneələr içərisindən şüalanır. Bu zaman
1 Йеня орада. 163
filosof-alimlər, filosof-şairlər, şair-xadimlər xalqa mənəvi havadar çıxırlar. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycan xalqının Zülfüqar Şirvani, Arif Ərdəbili, Əssar Təbrizi, Marağalı Əvhədi, Mahmud Şəbüstəri, Fəzlullah Naimi Təbrizi, İzzəddin Həsənoğlu, Qazi Bürhanəddin kimi bütün Şərqin elmi-fəlsəfi və bədii sənət tərcümeyi-halını dolğunlaşdıran görkəmli oğulları yetişirlər. Bütöv dünya elm və mədəniyyəti tarixini zənginləşdirən, bu gün də qiymətini saxlayan Nəsrəddin Tusi, İmadəddin Nəsimi kimi qüdrətli şəxslər doğulurlar. Bu zaman Azərbaycanda mədəni şərait o səviyyəyə yüksəlir ki, ölkədə güclü təhsil şəbəkəsi yaranır. Artıq XIII əsrin sonlarında Təbriz şəhəri Şərqin elm- mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi tanınır. XIV əsrin əvvəllərində istedadlı tarixçi və vətənpərvər dövlət xadimi Fəzlullah Rəşidəddin Təbrizin yaxınlığında Rəbi‘i-rəşidi (Kamal baharı) adlı şəhərcik saldırır və orada yerləşən böyük təhsil ocağı da şəhərciyin adı ilə adlandırılır. Burada ölkənin özündən olan min nəfərdən əlavə kənardan - islam ölkələrindən altı min nəfər tələbə təhsil alırdı. Dörd yüz əlli nəfərdən çox müəllim çalışırdı. Bu, sözün əsl mənasında akademik universitet təhsili olub. Rəb‘i -rəşidi Universitetinin Şərqin müxtəlif mədəni ölkələrindən alınmış 60 mindən çox əlyazma-kitabdan ibarət kitabxanası var imiş. Universitetdə təbiətşünaslıq, fəlsəfə, tarix, təbabət, nücum, məntiq, ilahiyyat ixtisasları verilir * . XIII-XIV əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı belə bir mədəni mühitdə yaranıb və bu ədəbiyyatın dili də həmin mühitin yetirməsidir. 3. Doğrudur, bu zaman da ərəb və fars dilləri elm və ədəbiyyat dili, dövlət dili kimi
Azərbaycanda hakim mövqe tuturdu. Ancaq XIII əsrdən tarixi, ictimai-siyasi şəraitlə bağlı ölkədə ədəbi dilin üçləşməsi müşahidə olunur. Ərəb-fars dilləri ilə yanaşı, Azərbaycan dili də dövlət, sənət və elm dili kimi işlənmək hüququ qazanır. Hələ Azərbaycanda ədəbi
* Эениш мялумат цчцн бах: Онуллащи Сейидаьа, Мuрадoв Сювдяэяр. 700 ил бундан яввял Азярбайъанда илк али тящсил оъаьы фяалиййятя башламышдыр. «Азярбайъан» гязети, 27 ийун 2003. 164
ünsiyyət vasitəsinin dördləşməsindən də danışmaq olar: bu zaman monqol istilası ilə bağlı sarayda və orduda monqol dili də işlənməyə başlayır. Düzdür, monqolların ordusunda çoxlu türkdilli əsgərlər olduğundan monqol dili ilə yanaşı, orduda türk dili də işlənir və bu cəhət monqolcanın hegemon ünsiyyət imkanı qazanmasına mane olur. Ancaq bu prosesin başlıca nəticəsi odur ki, ərəb və fars dillərinin vahid fəaliyyət cəbhəsi yarılır. Monqol ordusunda türkləşmənin getdikcə güclənməsi azərbaycancanın ədəbi forma kimi tədricən fəallaşmasına, ordu vasitəsi ilə saraya və yüksək təbəqələr arasına nüfuz etməşinə təsir göstərir. B.Çobanzadə yazır: «Türk dilinin saraya, ədəbiyyata, camiyə, mədrəsəyə, təkyəyə və əlhasil islam aləminin ictimai müəssisələrinə girməməsinin başlıca səbəbi onun şəhərlərə girməməsidir... şəhər dili olmayan türkçə eyni zamanda ədəbi dil də ola bilməmişdir. Çünki ədəbi dil, hər şeydən əvvə1, hansı tipdə olursa-olsun, şəhər dilidir. Köy və köçəbələrin toplandığı yurtlar yalnız anonim və yazısız xalq ədəbiyyatı meydana gətirə bilər» 1 . Əvvələn, zadəgan təbəqəsi arasında ancaq dövlət sənədləri ilə bağlı yazılı ünsiyyət vasitəsi kimi azərbaycanca fəaliyyətsiz ola bilərdi. Şəhərlərdə azərbaycanlı zadəganların ana dilində şifahi ünsiyyətini heç kəs dayandıra bilməzdi. İkincisi, bu fikir olsa-olsa, monqol istilasına qədərki dövr üçün səhihdir. Monqol istilaları dövründən Azərbaycan dili saraya, orduya, mədrəsəyə daxil olur. İlk dövrlərdə monqollar — çingizilər müsəlmanlığa düşmən idilər 2 . XIII əsrin sonlarına Yüklə 4,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|