Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- LITERARY REALISTIC ISSUSES IN THE CREATIVE ACTIVITY OF YAVUZ AKHUNDLU
- ЯВУЗА АХУНДЛУ
- Rəyçi: f.ü.f.d. Nurlana Sabir qızı Əliyeva
- Filologiya məsələləri – №02, 2015
- Filologiya məsələləri – №02, 2016
- ИЗУЧЕНИЕ ТВОРЧЕСТВА ШАХ ИСМАИЛ ХАТАИ ЗАПАДНЫМИ ВОСТОКОВЕДАМИ РЕЗЮМЕ
- Rəyçi : S.Zeynalova
|
ƏDƏBİYYAT 1.Axundov Y. “Naxçıvanın baharı”. “Şərq qapısı” qəzeti, 1961, 25 oktyabr, № 253 2. Axundov Y. Ədəbi qüvvələr (Naxçıvan yazıçıları haqqında). “Bakı” qəzeti, 1965, 12 iyun, № 137 3. Axundov Y. Naxçıvan yazıçılarının yaradıcılığı haqqında bəzi qeydlər. “Şərq qapısı” qəzeti, 1965, 17 iyun, № 141 4.Axundov Y. Bizim günlərin tərənnümü (Naxçıvan yazıçılarının yaradıcılığı haqqında). “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1965, 19 iyun, № 25 5.Axundov Y. “Laləli dağlar” . Şərq qapısı” qəzeti, 1965, 24 sentyabr 6.Axundov Y. İstedadlı nasir. “Azərbaycan gəncləri” qəzeti, 1969, 22 may, № 58 7.Axundov Y. “İtirilən sağlıq”. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1969, 27 iyul, №30 8. Cavadlı C., Əbdülov M. “Sabahın sorağında” romanı haqqında. “Azərbaycan müəllimi” qəzeti, 1964, 3 dekabr 9. Həbibbəyli İ .Ə. Nuhçıxandan - Naxçıvana. Bakı: Elm və təhsil, 2015, 846 s. 10. Mütəllimov T. ”Sabahın sorağında”. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1964, 12 dekabr
The article deals with features of creative activity of Yavuz Akhundlu, one of the most active representatives of literary critisism of 1950-60`s nad after then. The features of Yavuz Akhundlu`s creative activity were investigated and literary-critical works were analyzed. The article was based on press materials of 1950-60`s and on certain works on literature study.
ПРОФЕССОРА В статье повествуется об особеннотях творчества одного из самых активных представителий литературной критики 1950-1960-ых годов и в последующих годах – Явуза Ахундлу. Были исследованы особенности творчества Явуза Ахундлу и проанализированы его литературно-критические работы. Статья была обоснована на материалах издательства 1950-60-х годов и на определенные работы по литературоведению.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
366 SAMİRƏ MƏMMƏDOVA AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu samiramammadova23@gmail.com ŞAH İSMAYIL XƏTAİ QƏRB ŞƏRQŞÜNASLARININ TƏDQİQİNDƏ Açar sözlər: Azərbaycan ədəbiyyatı, Qərb şərqşünaslari, Səfəvi dövləti Ключевые слова: Литература Aзербайджана, Западные востокаведы, Сефевидскоe государствo Key words: Azerbaijani Literature, Western Orientalists, Safavid Empire Minillik şərəfli bir tarixi yol keçmiş klassik Azərbaycan poeziyası bu dövrlər ərzində dünya korifeyləri ilə bir sırada duran, əsərləri ilə dünya ədəbiyyatı xəzinəsini zənginləşdirən Q.Təbrizi, N.Gəncəvi, X.Şirvani, F.Şirvani, sonrakı dövrlərdə Q.Bürhanəddin, İ.Nəsimi, Füzuli, Şah İsmayıl Xətai və digər kamil təfəkkürlü şairlər yetirmişdir. Ta qədimdən klassik Şərq öz zəngin milli dəyərləri və ideal gözəlliyi ilə Avropanı fəth etmiş, Qərb səyyahları, alimləri, filosofları, yazarları, bu illərdən yaranmış olan siyasi və mədəni ənənələr marağı ilə Şərqə üz tutmuş, bu sirli və füsünkarlığı ilə hər kəsi cəlb edən diyarı daha yaxından tanımağa, öyrənməyə cəhd etmişlər. Təbii ki, bu təmas Qərb və Şərq dünyası arasında mədəni və ədəbi əlaqələrin yaranması və inkişafı üçün sintez yaratmış, sonrakı mərhələdə sərhədləri aşaraq dünyaya yayılmışdır. Klassik Azərbaycan poeziyasının qərb ölkələrinə yol açması, əcnəbi ölkələrdə bu əsərlərin tədqiq edilməsi, tərcümə edilərək yayılması klassik Şərq poeziyasına böyük marağın olduğunu göstərir. Qərb şərqşünaslığında haqqında çox bəhs edilən görkəmli şairlərdən biri Səvəfi dövlətinin banisi, Şah İsmayıl Xətai (1487-1524) olmuşdur. Xətainin ömür yolu, bir hökmdar kimi fəaliyyəti və ədəbi yaradıcılığı ilə bağlı daha çox məlumatı qərb şərqşünaslarından C.Malkolm,E.Braun,R.Seyveri, M.K.Robert, R.Nikolson və görkəmli şərqşünas V.Minorskinin tədqiqatlarından alırıq. Bu tədqiqat əsərlərində Şah İsmayılın yaradıcılıq xüsusiyyətləri hərtərəfli işıqlandırılır, şairin müxtəlif mövzularda, xüsusən dini mövzularda yazdığı qəzəllər təhlil edilir.Onun ingilisdilli qaynaqlarda öyrənilməsindən Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında H.Araslı,Ə.Məmmədov,O.Əfəndiyev,R.Azadə,S.Məmmədova,İ.Arzumanova, Ş.Xəlilli, L.Əliyeva, L.Musəvi,M.Məmmədova və digər araşdırıcılar bəhs etmiş, qərb şərqşünaslarının fikirləri təhlil edilərək dəyərləndirilmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Xətai yaradiciliginin orijinal dəsti xətti və üslubu ilə üc dildə yazmaq qabilliyətinə malik oldugunu, tanınmış alim R.Azadə xüsusi qeyd etmisdir: “bədii estetik fikir tariximizin əsas inkisaf meylləri,bir sira dini, fəlsəfi, ədəbi problemlər klassik sairlərimizin,xususilə Səfəvi dövrü ədəbiyyatının nümayəndələrinin yaradiciliginda daha dolğun əks olunmuşdur”[1, s.133] Şah İsmayılın Azərbaycan dilinin rəsmi dövlət dili səviyyəsinə qalxmasında əvəzsiz rolu olmuşdur .Qərb şərqşünaslarının tədqiq etdiyi qaynaqlarda Şah İsmayıl əsasən qüdrətli hökmdar, Səfəvi dövlətinin «məğlubedilməz» sərkərdəsi kimi xarakterizə olunur. Xətai irsinin ingilisdilli qaynaqlarda öyrənilməsindən görkəmli tədqiqatçılarımızdan R.Qaibova və S.Məmmədovanın dissertasiyalarında bəhs edilmişdir. S.Məmmədova yazirdi:”İngilis şərqşünasları Xətai irsinin öyrənilməsinə bir
Filologiya məsələləri – №02, 2015
367 çox əsərlər həsr etmişlər. R.Qaibovanın dissertasiyasında bu əsərlər təhlil edilir və çatışmayan cəhətlər göstərilir. R.Qaibova daha çox E.Braun və V.Minorskinin Xətai ilə bağlı fikirlərini təhlil etmiş, lakin təəssüflər olsun ki, alim bu məsələ ilə bağlı daha geniş araşdırmalar aparmamışdır”[2,s.12].Tanınmış tədqiqatçı Ş.Xəlillinin dediyi kimi «Azərbaycan səfəvilər dövrü ədəbiyyatı ingilis şərqşünaslığının, eləcə də ədəbiyyatının daha çox müraciət etdiyi aktual bir mövzu kimi ədəbiyyatşünaslığımızda ayrıca tədqiqat obyektinə çevrilməmişdir. Müxtəlif dövrlərdə bu mövzu haqqında ingilis mənbələrində gedən hər hansı məlumat, yaxud monoqrafik nəşrlər Azərbaycan Səfəvilər hakimiyyətinin beynəlxalq arenada, habelə İngiltərə ictimai, siyasi, mədəni həyatında güclü rezonası və təsiri ilə əlaqədar olmuşdur”.[1,s.133]” Təəsüf ki, Xətainin tarixi xidmətlərindən,ədəbi fəaliyyətindən bəhs edən Qərb müəllifləri, şairin ədəbi irsini düzgün qiymətləndirilməsində bəzi yanlışlıqlara yol vermişdilər.Bəzən Xətaini fars ədəbiyyatının nümayəndəsi, bəzən də onun yazdığı şerləri osmanlı dilinin bir dialekti kimi qəbul edərək,bunların daha çox dini səciyyə daşıdığından bəhs etmişlər.Onu da qeyd etmək lazımdır ki, şairin fars ədəbiyyatına aid olması fikri alman alimi Hammer Purqştaldan gəlmişdir. Onun Xətai ilə bağlı dediyi elmi səhv, sonralar şairin ədəbi irsini araşdıran bir çox qərb yazarları tərəfindən təkrar edilmişdir. Bu barədə Azərbaycanın klassik və çağdaş şairlərinin və nasirlərinin qərb tədqiqatında öyrənilməsindən danışan prof. N.Axundov əsərində «başlıca olaraq şairlərimizin, yazıçılarımızın və ədəbiyyatşünaslarımızın xaricdə əks-sədasına, yayılma coğrafiyasına nəzər salan» və görkəmli şərqşünas Hammer Purqştalın (1774-1856) çoxcildli əsərlərinin böyük bir hissəsinin Şərq xalqlarının ədəbiyyat tarixinə həsr etdiyini, bu əsərlərdə Azərbaycan klassiklərindən N. Gəncəvi, X. Şirvani və digər şairlərlə yanaşı Şah İsmayıl Xətai haqqında da zəngin mülahizələr söyləndiyini xatırladır. Tədqiqatçı-alim N.Axundov Hammerin əsərlərinin yalnız Qərbi Avropada deyil, Rusiyada da Şərq xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan xalqının ədəbiyyatına dərin maraq doğurduğunu da qeyd edir [3, s.32-34].İngilis alimi Çarlz Rionun da kataloqlarında Xətai divanı haqqında maraqlı məlumatlara rast gəlinir. O, Britaniya Muzeyi üçün tərtib etdiyi Türk əlyazmaları kataloqunda hökmdar-şair Xətainin şeirlərindən bəhs edərkən, onun şeirlərinin bir qismini məhəbbət, bir qismini isə dini mövzularda yazılmış şeirlər hesab edir.Şərqşünas «dini şeirləri Əli və başqa imamların mədhindən və çağırışlarından ibarətdir» deyə səhv nəticəyə gəlir. Qərb tədqiqatçılarının Xətai irsinin öyrənilməsində müstəsna rolunun olduğunu qeyd edən alim Ə.Məmmədov şərqşünaslar arasında V.Minorskinin xidmətlərini ayrıca qeyd edir. Onu da qeyd edək ki, tədqiqatçının əsərində «Şah İsmayıl Xətainin həyatı, siyasi fəaliyyəti, Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında rolu, eyni zamanda Xətainin bir şair kimi yetişdiyi ədəbi mühit, onun ədəbi irsinin öyrənilməsi tarixi, bədii yaradıcılığı, Xətai yaradıcılığının dil-üslub xüsusiyyətləri, şairin ədəbi təsiri hərtərəfli işıqlandırılır»[4,s. 33]. Ə.Məmmədov uzun illərdən bəri Yaxın Şərq xalqları ədəbiyyatının tədqiqi ilə məşğul olan V.Minorskinin əməyini dəyərləndirsə də, onun da digər qərb şərqşünasları kimi səhv olaraq Xətaini Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbiyyatından təcrid edilmiş bir şəkildə təhlil etdiyini söyləyir, lakin Minorskinin “The Poetry of Shah Ismail I”(Şah İsmayılın poeziyası) əsəri ilə qərbi Avropa şərqşünasları içərisində daha mühüm addım atmış olduğunu vurğulayır[5,s.54]. Xətainin ingilisdilli qaynaqlarda öyrənilməsi ilə bağlı geniş məlumatı M.Məmmədovanın tədqiqatından alırıq.O, Xətai poeziyasının Qərbi Avropada Filologiya məsələləri – №02, 2016
368 öyrənilməsindən danışarkən zəngin qaynaqlar əsasında şairin həyatı,yaradıcılığı ilə bağlı yazılan əsərlərə müraciət etmiş, müqayisələr aparmış, Xətai ədəbi irsini özündə əks edən bu əsərləri yeri gəldikcə dəyərləndirmişdir.Xronoloji üsulla Şah İsmayıl Xətainin Qərbdə öyrənilməsini izləyən araşdırıcı, şairlə bağlı elmi yazıları, məqalə və monoqrafiyaları təhlil etmiş, qərb şərqşünaslarının əsərlərini hərtərəfli araşdırmışdır. M.Məmmədova da bu əsərlər içərisində seçilən ən dəyərli tədqiqatın Minorskinin Xətai haqqında yazdığı iri həcmli elmi monoqrafiyası olduğunu söyləyir.Xətai ədəbi irsinin Avropada öyrənilməsində böyük əhəmiyət kəsb edən bu əsər 1942-ci ildə Londonda çap olunmuşdur. M.Məmmədova Minorskinin Xətai haqqında özünə qədər yazan Avropa tədqiqatçılarından xeyli irəliyə gedərək şairin həyat və yaradıcılığını dərindən öyrənməsini, Xətainin ana dilindəki on doqquz şeirini ərəb əlifbasındakı orijinal mətnləri ilə birlikdə ingiliscəyə sətri , filoloji tərcüməsini verdiyini qeyd edir. O, qeyd edir ki,V.Minorski Xətai poeziyasının ingilis dilinə ilk tərcüməçisi sayılır.M.Məmmədova tədqiqatında ilk dəfə olaraq Azərbaycan klassik şairlərinin şeirlərini ingilis dilinə tərcümə edən tanınmış mütərcim Q .Evans və V.Minorski tərəfindən Şah İsmayıl Xətainin ingilis dilinə tərcümə edilmiş poetik inciləri üzərində müqayisələr aparmış, fərqli və oxşar cəhətlərini göstərmişdir.[6] Xətai haqqnıda Qərb oxucularına məlumat verən daha bir alim,ingilis şərqşünası E.Q.Braun olmuşdur. Onun 1924-cü ildə çap edilən “A History of Persian literature in Modern times” əsərində Səfəvi dövlətinin yaranması, bu dövrlərdə baş verən tarixi hadisələr geniş əksini tapsa da,fars poeziyasından, onun o çağlarda geniş yayılmasından, əsasən poeziyanın fars dilində böyük vüsət tapdığını söyləsə də, türkdilli poeziyadan, Xətainin bu dildə yazılan bədii yaradıcılığından təəssüf ki,bəhs edilməmişdir.E.Braun da bir çox qərb şərqşünasları kimi Xətainin hökmranlığından,siyasətindən bəhs etmişdir. O,Şah İsmayılla bağlı geniş məlumat verməyə cəhd edərək onun sələf və xələflərini öyrənmək üçün ilkin qaynaqlara müraciət edir.E.Braunun bu əsərinin «Şah İsmayıl» bölməsində Kembric Universitetinin kitabxanasında saxlanılan əlyazma nüsxəsinə əsas mənbə kimi dönə-dönə müraciət edilir.Alim bu qaynaqlarda, xüsusilə Səfəvilərlə bağlı məsələlərin öyrənilməsində və təsvirində olan yanlışlıqları göstərir və Avropa şərqşünaslarının, alim və səyyahlarının da axtarışlarını və yazılarını gözündən qaçırmamağa çalışır.[7,s.195-196].E.Braun Şah İsmayıl Xətaiyə geniş yer ayırsa da, «Xətai» təxəllüslü türk dilində şeirlər yazan, «Divan», «Nəsihətnamə», «Dəhnamə» adlı şeirlər toplusu və kitabların müəllifi olan Şah İsmayıl Xətainin yaradıcılığı tədqiqatdan kənarda qalmışdır. Şah İsmayıl Xətai ədəbi irsi bütün dövrlərdə dünya şərqşünaslarının diqqətini çəkmiş, bu böyük şəxsiyyətlə bağlı mütamadi olaraq əsərlər yazılır, məqalələr dərc edilir.Bu barədə mərhum alim İ.Həsənlinin «Səfəvilər dövrü Kanada aliminin tədqiqatında»yazısı maraq doğurur.Tədqiqatçı R.Seyverinin bütünlükdə İran, Azərbaycan və eləcə də bir sıra Şərq ölkələrinin tarixini öyrənmək baxımından vacib saydığı, on bölmədən ibarət olan iri həcmli əsərində Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsindən, bu sülalənin tam süqutuna qədərki dövrünün(1501-1736)əhatə olunduğunu qeyd edir. O, yazır ki, bir sıra dünya tarixçiləri və şərqşünasları Səfəvilər sülaləsini mənşə etibarilə İrana aid edir və Şah İsmayılın mənşəcə fars olduğunu iddia edirlər. Bu fikrə münasibətini bildirən alim artıq mütərəqqi Avropa və Şərq alimləri, xüsusilə Azərbaycan şərqşünas və tarixçilərinin Şah İsmayılın mənşəcə azərbaycanlı olmasını sübut etdiklərini bir daha xatırladır. Bu məsələdə R.Seyverinin mövqeyinin Filologiya məsələləri – №02, 2015
369 obyektiv olduğunu, onun Şah İsmayılın nəslən türkdilli tayfaları ilə qan qohumluğu barədə söylədiyi mülahizələrin doğru və inandırıcı olduğunu nəzərə çatdırır. [8,s.181].Şərqşünas R.Seyveri Şərqin ən böyük miniatür rəssamı, Kəmaləddin Behzadın (1455-1535) Şah İsmayıl tərəfindən Təbrizə gətirilməsini xüsusi qeyd edir: «Şah İsmayıl Behzadı Təbrizə gətirir.O isə Təbriz miniatür məktəbinin əsasını qoyur. Akademik H.Araslı Xətainin sarayında təsviri incəsənətin son dərəcədə yüksəldiyini qeyd edərək yazırdı ki, «Şərqin Rafaeli adlanan Kəmaləddin Behzad bu rəssamlara başçılıq edir. «Dünya rəssamlıq tarixində «Təbriz məktəbi» adlanan rəssamlıq məktəbi Xətainin səyi nəticəsində yaradılmış olur» [9, s.295]. R.Seyveri Şah İsmayılın oğlu Şah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə (1524-1578) Azərbaycanda və İranda nəqqaşlıq, xəttatlıq və rəssamlığın daha yüksək inkişaf mərhələsinə çatdığını və şahın özünün bu sənətin sirlərini öyrənməsini qeyd edir. O, əsərində «Xalçaçılıq» bölməsinə də maraq doğurur.Şərqşünas yazır ki, Səfəvi hökmdarları xalça sənətinə dərin maraq göstərmiş, onun inkişafına lazımı şərait yaratmışlar. Şah İsmayıl, Şah Təhmasib və Şah Abbas dövründə Təbrizdə, Ərdəbildə toxunan bir çox məşhur xalçalar hal-hazırda tanınmış Avropa muzeylərini bəzəyir»[10,s.183]. Ədəbiyyatşünas alim İ.Həsənli haqlı olaraq Kanada aliminin «XVI- XVIII əsrlərdə Şərqin bir sıra görkəmli ədəbiyyat xadimlərinin yaradıcılığının kölgədə qalması,həmin dövrdə elmin və incəsəntin ayrı-ayrı sahələrindəki nailiyyətlərinin üstündən keçilməsi ilə bağlı söylədiyi fikirlərlə razılaşmır.Bununla yanaşı İ.Həsənli R.Seyvərinin Səfəvilər dövründə elmin bir çox mühüm sahələrini əhatə edən əsərini dəyərləndirir, bu əsərin Səfəvilər dövrü haqqında bütün Qərb dünyasında təsəvvür yarada biləcək bir əsər olduğunu nəzərə çarpdırır, tarixçilərin, ədəbiyatşünasların,sənətşünasların, etnoqrafların bu əsərə müraciət etməsini tövsiyə edir.
1. Xəlilli Şahin. Klassik poeziya və ədəbi əlaqələr-Azərbaycan-ingilis ədəbi əlaqələri .Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. Nəşriyyat poliqrafiya birliyi. Bakı,2003,163 s. 2. Мамедовa С.А. “Из истории изучения азербайджанской поэзии в западно- европейском востоковедении”. Автореферат.Дис. на соис.ученой степени канд.филол.наук.,Баку,1972,35 стр. 3. Axundov N.“Azərbaycan sovet ədəbiyyatı xaricdə”.Baki Yazıçı ,1987,205 s 4. FeyzullayevaV.“Xətai ədəbi irsinin tədqiqi tarixindən”Şah İsmayıl Xətai (Məqalələr toplusu )Bakı ;Elm,1988, 237s. Məmmədov.Ə.”Şah ismayıl Xətai”,Bakı.Azərbaycan Uşaq və Gənclər ədəbiyyatı nəşriyyatı.1961,159 s. 5. Məmmədova M. Şah İsmayıl Xətai ingilisdilli qaynaqlarda. Fil.elm. nam. dis. Avtoref. Bakı, 2003, 32 s. 6. Musəvi L. “Şah İsmayil Xətai Eduard Braunun yaradıcılığında “Şah İsmayıl Xətai (Məqalələr toplusu ) Bakı : Elm, 1988, 237 s. 7. Roger Savory.”İran under the Safavids” .Cambridge University Press,1982,279 p. 8. Arasli H, Şah İsmayil Xətai .tarixi və problemləri.(Seçilmiş əsərlər) Bakı : Gənclik, 1998,731s. 9. Həsənli İ.Səfəvilər dövrü Kanada aliminin tədqiqatında.Şah İsmayil Xətai ( Məqalələr toplusu) Baki :Elm, 1988, 237 s.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
370 RESEARCHING THE WORKS OF SHAH ISMAIL KHATAI BY WESTERN ORIENTALISTS SUMMARY The article reveals some facts from the works of both Eastern and Azerbaijani orientalists regarding to the creativity of a poet and ruler. He produced a large volume of lyric poetry in Azerbaijani, and also a number of didactic and philosophical works. He is investigated the works of well-known orientalists like E. Browne, V.Minorsky, R.Savory and others, and at the same time their thoughts about poet.
В статье исследуется период правления шаха Исмаил Хатаи(1487-1524 ),а именно труды западных и азербайджанских востоковедов. Указанные авторы в первую очередь подчеркивали его политические способности, талант полководца и конечно же, художественную эстетику творчества поэта.
ADU Üslubiyyat kafedrasının müdiri,fil.elm.dok. Filologiya məsələləri – №02, 2015
371 ŞƏBNƏM SALAYEVA LDU kanan.salaev@gmail.com
ALƏMİNİN TƏDQİQİNƏ MARAQ Açar sözlər: poema, insan psixologiyası, vicdan, mənəviyyat, əxlaq. Ключевые слова: поэма, психология человека, духовный мир, поведение, совесть. Key word: poem, human psychology, conscience, spirit, morality. Yaratdığı dəyərli əsərlərlə ədəbiyyatımızı daha da zənginləşdirən nəhəng şair Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığının mühüm bir qismini müxtəlif mövzularda yazılan poemalar təşkil edir. İnsanın daxili dünyası, mənəvi - əxlaqi aləmi, onun gerçəklərlə üzləşməsi və kamilləşməsi bu poemaların əsas mövzularındadır. Şair poemalarında qəhrəmanlarının mənəvi təkamül prosesini çox dolğun və aydın təsvir edir. Məlum olduğu kimi dünyada gedən qloballaşma prosesinin şəxsiyyətin və cəmiyyətin inkişafına müsbət məziyyətləri ilə yanaşı, mənfi təsirləri də vardır. Belə bir şəraitdə milli mentalitetin, mənəvi-əxlaqi dəyərlərin qorunub saxlanılması və gənc nəslin bu ruhda tərbiyə edilməsində B.Vahabzadə yaradıcılığı əvəzsizdir. Bəxtiyar Vahabzadənin poemalarında ailə, cəmiyyət və şəxsiyyətlə bağlı məqamlara daha çox toxunulur. Yaşar Qarayev və Ş.Salmanov "Poeziyanın kamilliyi" kitabında yazır: "Mübaliğəsiz demək olar ki, Bəxtiyarın qüvvətli qələmindən bir sıra elə poemalar meydana çıxmışdır ki, bunlar təkcə şairin yaradlcılığı dairəsində deyil, müasir Azərbaycan poeziyası miqyasında görkəmli ədəbi hadisələr kimi qarşılanmışdır. Şairin belə poemaları arasında biz "Sadə adamlar"( 1954 ), "İztirabın sonu"(1956), "Şəbi- hicran"(1958),"Etiraf"(1961), "Yollar oğullar"(1963), "Həyat-ölüm"(1965), "Muğam"(1974), "Atılmışlar"(1968) əsərlərini ayrıca qeyd edə və fərqləndirə bilərik. Həmin poemalar üçün həyati hadisələrdən təşkil olunan sujet, onun dramatik- psixoloji planda inkişafı, insanın mənəvi axtarışlar vəziyyətində təsviri daha çox xarakterikdir."(5,99-100s). Şairin "Atılmışlar", "Həyat və ölüm","Ləyaqət" poemalarında bu problemlər bariz şəkildə öz əksini tapmışdır. İnsanın psixoloji vəziyyəti, mənəvi aləmi, onun özü ilə mübarizəsi, keçirdiyi sarsıntılar, iztirablar bu poemaların aparıcı mövzularındandır. Yuxarıda qeyd olunan poemaların əsasını xeyir və şərin, insanın ləyaqəti və onun çirkin ehtiraslarının, pislik və yaxşılığın mübarizəsi təşkil edir. Bu baxımdan şairin "Atılmışlar" poeması diqqəti daha çox cəlb edir. Poemada bütün zamanlar üçün aktual olan problemlərdən biri öz əksini tapmışdır. Əsər bizə valideyn -övlad münasibətlərindəki zidiyyətləri və əxlaq problemlərini açmaq üçün kifayət qədər material verir. Poemanın "Körpə" başlıqlı birinci fəslində uşağından imtina etmiş ananın düşüncələri diqqəti cəlb edir. Burada biz kənddən şəhərə təhsil almağa gələn iyirmi yaşlı gənc qızın sevgilisi tərəfindən aldadılaraq tərk edildiyinin şahidi oluruq. Ana olduqdan sonra isə qadının qayğıları daha da artır. Qarşılaşacağı çətinliklər gənc ananı qorxudur. Valideynləri və cəmiyyətin bunu heç də xoş qarşılamayacağı onu övladını tərk etməyə sövq edir.Başqalarının onun haqqında nə deyəcəyi, onun haqqında nə düşünəcəyi ananı narahat edir.Beləcə o, öz vicdanını unudaraq körpəsini naməlum bir evin həyətində qoyaraq qaçır. Etdiyi səhvdən nəticə çıxarmaq əvəzinə növbəti günaha imza atır. O günaha ki, ömrü boyu onun ağırlığını çinində daşıyacaqdı. Filologiya məsələləri – №02, 2016
372 Qaçır, amma bilmir o, nəyə qaçır. Ləkədən qaçarkən ləkəyə qaçır. İnsan bir ömürdə ikidir, iki Atlb körpəsini elə bildi ki, Adının üstündən ləkəni atdı, Özünə başqa bir tale yaratdı. Təmizə çıxartdı o öz adını.(2.218) Ana körpəsini tərk etməyə çalışarkən özüylə mübarizə aparır, gah özünü günahlandırır, gah da haqlı çıxarmağa çalışır.İnsan psixoligiyasına dərindən bələd olan şair gənc ananın ruhi narahatlıqlarını olduqca dolğun və təsirli təsvir edir.Nəhayət, özgələrin gözündə günahsız görünmək üçün ana körpəsini atır, lakin sonra etdiyi əməlinin peşmanlığını çəkir. Poemanın birinci fəsli körpəsini atmış ananın daxili həyəcanlarının, gərgin psixoloji vəziyyətinin təsvirindən ibarətdir. O, ömrünün sonunadək ümidlə yaşayır ki nə vaxtsa körpəsini görəcək. Yanında olarkən dəyərini bilmədiyi körpəsininin qiymətini itirdikdən sonra anlayır. Digər əsərlərində olduğu kimi bu poemanın da sonunda qəhrəman tutduğu əməldən peşman olur.Burada qəhrəmanın özünəqayıdışı, özünüdərketməsi baş verir. Poemanın son fəslində ana hər gün itirdiyi körpəsini tapmaq üçün uşaq evinə gedir. Uşaq orada olsa da ana onu tapa, tanıya bilmir, çünki onu yeddi il öncə körpə ikən atmışdı.
Poemanın ikinci - "Qoca" fəslində isə onu əzab- əziyyətlə böyüdən oğulun anasına qarşı getdikcə laqeyidləşdiyinin şahidi oluruq. Ancaq poemanın birinci fəslindən fərqli olaraq buradakı ana obrazı qayğıkeş və qəlbi övlad məhəbbəti ilə döyünən bir qadındır. Gənc yaşlarından dul qalmış ana böyük oğlunu müharibədə itirmişdir.Onun yeganə ümid yeri kiçik oğludur. Lakin kiçik oğul evləndikdən sonra anasına qarşı laqeyd davranır. Bu ananı kövrək qəlbini çox incidir. Poemanın ən təsirli hissələrindən biri oğlanın ad günü mərasimidir. Hamı şənlənib, onun şərəfinə gözəl sözlər deyir, hətta onu dünyaya gətirən ananı da alqışlayırlar:
Ancaq ana bu məclisdə iştirak etmir, çünki gəlini belə istəmişdi. Oğul isə hətta tarını sinəsinə sıxıb doğma anasını anlamadan, duymadan "Ana" mahnısını həvəslə çalır...Bu ifa gəlini kövrəldir, yəqin ki o da öz anasını anır. Amma anlamır ki qapının o biri tərəfində dayanıb onlara qulaq asıb kövrələn qadın da anadır. Ana isə oğlunun xətrinə hər şeyə dözür, təki yeganə oğlu darıxmasın, təki oğlu üçün hər şey yaxşı olsun. Filologiya məsələləri – №02, 2015
373 Hər şeyə dözərəm, təki tək balam, Qəlbi qırıq balam, o kövrək balam, Fikir eyləməsin, heç darıxmasın.(2.232) Nəhayət, ana ona olan soyuq munasibətdən bezib boğçasını götürüb Qocalar evinə köçür.
Burada yazıçı başqa psixoloji məqama toxunaraq övlad - valideyn məsələsinə qabarıq münasibət bildirir. Göründüyü kimi şair burada insanın daxili aləmini, onun yaşantılarını, düşə biləcəyi çətin vəziyyətləri və bu zaman insanın davranışını,onun psixologiyasını çox dolğun şəkildə təsvir etmişdir. Hüseyn Xəlilov "Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığında mənəviyyat məsələləri" adlı məqaləsində yazır:" Bütün zamanlar üçün aktual olan problemlərdən biri bu poemada öz əksini tapır. Psixoloji məqamlar ilə zəngin olan əsər övlad - valideyn münasibətlərindəki zidiyyətləri və əxlaq problemlərini açmaq üçün geniş məlumat verir və bu mövzuda yazılmış əsərlərə öncüllük edir.Əsər həcm etibarilə ilə bir o qədər geniş olmasa da, daxilində bu gün də cəmiyyətimiz üçün ciddi problem və qüsurlar olan hadisələrə yer vermişdir."(3.434). Ümümiyyətlə, şairin poemalarında qaldırılan məsələlər bütün dövrlər üçün aktual olan məsələlərdir. Poemanın üçüncü fəsli "Qocalar evi" adlanır. Burada Qocalar evi təsvir olunur. Bu fəsildə çilingərin, rəqqasın və ananın dilindən onların həyat hekayələri verilir. Lakin onlardan bəziləri öz həyat hekəyalərini danışarkən onu təhrif edirlər. Buradakıların hamını bir şey birləşdirir -onlar doğmaları tərəfindən atılmış insanlardır. "Atllmışlar" bunu özlərinə etiraf etsələr də, başqalarına etiraf etməyə çəkinirlər. Qəlbinin dərinliyində gizlətdikləri həqiqət isə onları incidir.Çilingər oğluna yük olmamaqdan ötrü ailəsini tərk etdiyini deyir, yaşlı qadın da övladının onu atmasını danır, sonsuz olduğunu deyir.Sanki onların heç biri bununla razılaşmaq, barışmaq və inanmaq istəmir. Ana qocalardan biri ilə söhbətində sonsuz olduğunu deyərək, həqiqəti danır .Çünki o da başqaları kimi bu rəftarı özünə layiq bilmir. Kədər onu boğsa da özünü zorla saxlayır.
Bu fəslin ən təsirli hissəsi çilingərin rəqqasla söhbətindən sonra gizlicə yatağında ağlaması epizodudur. Başqalarının qarşısında etiraf etməyə çəkindiyi həqiqət onu incidir, qəlbini göynədir. Çilingər onun qəlbinə toxunduğu üçün üzr istədikdən sonra onlar daha səmimi söhbət etməyə başlayırlar:
Şair "Həyat və ölüm" poemasının " Eşq-sətəlcəm" fəslində cəmiyyətin amansız qanunları qarşısında ayrılmaqdansa ölümü üstün tutan iki gənci təsvir edir. Lakin oğlan
Filologiya məsələləri – №02, 2016
374 intihar etdikdən sonra qız tərəddüd edir, ölüm ona dəhşətli görünür və məhəbbətsiz yaşamağı ölümdən üstün tutur. Hətta sonra sevmədiyi birinə ərə də gedir. Bütün bunlardan sonra anlayır ki, əslində bu illər ərzində o heç də yaşamayıb. Digər poemalarında olduğu kimi qəhrəman sonda gec də olsa səhvini anlayır. Həmişəki kmi şair qəhrəmanlarını ağır sınaqlardan keçirir və onların mənəvi cəhətdən yüksəlişdə təsvir edir. O, ölümdən qorxaraq, Həyatını, eşqini Çox ucuz satmış, demə. Yalnız indi bildi ki, Məhəbbətsiz yaşamaq Ölümdür insan üçün O ölübmüş, ölümdən Həyata qayıdan gün.(1.197) Poemanın "Şərəfsiz ölüm" fəslində Fikrətin vəzifəsindən sui - istifadə edərək bundan yalnız mənafeyi üçün faydalanması ilə qarşılaşırıq. Poemanın əvvəlində o da adi bir insandır. Onun da başqaları kimi arzuları var. Ancaq vəzifəsi və imkanları artıqdca pula, mal-dövlətə tamahı daha da artır. Getdikcə mənəviyyatı ölür, cılızlaşır. Ləyaqətini itirmiş bu obraz öz mənfi ehtiraslarının əsirinə çevrilir. Pul onun üçün hər şeydən irəlidir. Bunu biz onu mühasib Kərəmlə söhbətində də aydın görürük:
Ləyaqətini pula satmış Fikrət insanlığını da tamam unutmuşdur. Xəstə halda yataqda can verən Kərimin halına acımır təcili yardıma belə zəng vurmur ki, o Fikrətin sirri ilə birgə ölsün. Və beləcə Kərmin də ölümünə səbəb olmuş olur. Bu zaman biz onun daxili aləmini bütün çılpaqlığı ilə görmüş oluruq. Ləyaqətini, vicdanını itirmiş Fikrət sanki şərin təcəssümünə çevrilmişdir. Lakin Kərəmin gündəliynin tapılması ilə Fikrət ifşa olunur. Y.Qarayev və Ş.Salmanov "Poeziyanın kamilliyi" kitabında yazır : " Bu hadisədən sonra poemanın bütün sujeti Fikrətin ölüm kamerasında keçirdiyi həyəcanların təsviri formasında inkişaf edir, ideya və psixoloji cəhətdən dərinləşir. Ömrünün sonuna yaxın Fikrət tədricən özünü, cinayətlərini təsviri formasında inkişaf edir, ideya və psixoloji cəhətdən dərinləşir. Ömrünün sonuna yaxın Fikrət tədricən özünü, cinayətlərini, yanlış həyat yolunu dərk edir, vaxtı ilə harın həyat içərisində imkan tapıb düşünə bilmədiyi, mənasına dalmadığı böyük bəşəri həqiqətləri özünə aydınlaşdırır."(3.109). Kamerda qaldığı müddətdə sanki Fikrət özü-özünü mühakimə edir. Onun üçün çıxarılan ölüm hökmünün haqlı olaraq çıxarılıdığına inanır.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
375 Nazim İbrahimov "Bəxtiyar Vahabzadə" kitabında yazır : "Həyat - ölüm poeması ictimai- əxlaqi konfliktin sosial siqləti və daha dərindən həll edilməsi, şairin çıxardığı mənəvi - fəlsəfi nəticələr baxımından ayrıca qeyd edilməyə layiqdir. Poemada gəncliyində xalqının qəhrəman keçmişini, görkəmli şəxsiyyətlərinin mübarizə yolunu öyrənmək üçün tarixçi olmaq arzusu ilə yaşayan, lakin həyata laqeyd münasibətin təsiri altında mənəvi iflasa uğrayan, nəhayət ölüm kamerasına düşən Fikrətin bir insan kimi faciəsinin kökləri, sosial-psixoloji səbəbləri açıqlanır. Şair həyatla ölüm arasındakı qısa vaxt möhlətində ömür tarixini gözləri önündən keçirən qəhrəmanın özünü bir insan kimi dərketmə, yenidən doğulma anını mənəvi zirvə kimi mənalandırır. Maraqlıdır ki, poema elə ilk dəfə məhz "Zirvə" adı ilə dərc olunmuşdur."( 4. 16). Beləliklə, biz əsərin sonunda baş qəhrəmanın öz günahını anlamasının, özünü mühakimə etməsinin və bununla da mənəvi cəhətdən təmizlənməsinin şahidi oluruq. Sonda Fikrətdə dəyişmə baş verir, özünü dərk edir, onda daxili oyanma baş verir. Poemanın belə bir sonluqla bitməsi onun ideya konsepsiyası ilə əlaqədardır Şairin "Ləyaqət" poemasın nəzər salaq. On üç yaşlı Saşa mağazada olarkən anasının xəstəxanada olması xəbərini eşidir bu zaman həddən artıq məyus olan uşaq anasının yanına getməyə tələsdiyindən ərzağın pulunu səhv ödəyir. Lakin uşağı oğurluqda günahlandırırlar. Nə qədər etsə də ətrafdakıları inandıra bilmir. Hamı ona şübhəylə yanaşır:
Baş verənlər və ətrafdakıların ona olan inamsızlığı Saşanı intihara sürükləyir. Hələ mənəviyyatca saf olan Saşanın kövrək qəlbi buna dözmür. İnsanların ona inamsızlığı, oğru adlandırıb ona nəsihət etmələri uşaqın qəlbini çox incidir. Evə qayıtdıqda baş verənləri fikirləşdikcə ürəyi sıxılır. Sanki hər tərəfdən üstünə hücüm çəkən insanlar onu oğurluqda ittiham edirdilər. Bütün bunlara dözə bilməyən uşaq özünü asır. Çünki ləyaqəti imkan vermir ki eləmədiyi bir işə görə onu mühakimə edib alçaltsınlar. Bununla o, sanki onu haqsız yerə mühakimə edənlərin yatmış vicdanını oyatmağa çalışırdı. Şair göstərir ki, ləyaqətinin tapdanması Saşa üçün ölümdən betərmiş.
Poemanın " İstintaq" bölməsi daha maraqlıdır. Burada şair satıcının daxili aləmini açıb onun mənəvi cəhətdən necə kasad olduğunu göstərir. Onu uşağın ölümü ilə bağlı istintaq edirlər. Öz mənfəttini güdən satıcı isə uşağın ölümünə zərrə qədər də acımır, bu Filologiya məsələləri – №02, 2016
376 işin ona töhmət verilməsinə səbəb olmasına, kəsilən mükafatlarına ağlayır. Beləcə şair göstərmək istəyir ki əslində Saşa onlardan çox- çox yüksəkdə durur. Poemanın epiloq hissəsində şair üzünü insanlara tutub onları düzlüyə, doğruluğa,bir - birinə laqeyd olmamağa səsləyir. Qorxaq başqasına biganəlikdən, Qorxaq, əməl qala quru söz təki, Qorxmayaq, dünyanın puç olmasından, Qorxaq adamların öz içindəki, Mənəvi dünyanın dağılmasından. ( 1.346). Bəxtiyar Vahabzadə "Atılmışlar", "Həyat və ölüm", "Ləyaqət" poemalarında insanın daxili aləminə enərək onun psixoloji yaşantılarını, daxili həyəcanlarını, mənfi ehtiraslarını, mənəvi cəhətdən təkamülünü oxucunun düşüncələrinə təsir edəcək bir ustalıqla təsvir etmişdir.
ШЕБНЕМ САЛАЙЕВА Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|