Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №02, 2016
- Rəyçi: Afaq Ramazanova filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
- KƏLBƏCƏR REGİONUNA MƏXSUS NAĞIL VARİANTLARI Açar sözlər
- Filologiya məsələləri – №02, 2015
|
Nəticə “Cocuq dünyası” jurnalını şəkil baxımdan təhlil etsək, jurnalın başlığında hər hansı bir rəsm və ya şəkil görmürük. Burada öz müəlliflərin fikir dünyaları, baxışları başlığın altında qeyd olunan bir yazı ilə bildirilir. Jurnal ölçü və yazı şirifti baxımından uşaqların rahat oxumasına uyğun xüsusiyyətlərə malikdir. “Cocuq dünyası” jurnalında səhifə sayı daim eyni şəkildə qalmamışdır, jurnalda getdikcə artan bir hacim vardır. “Cocuq dünyası” daha çox milli duyğulara, vətən sevgisinə, millətçiliyə yer verdiyi halda, hər hansı quru bir ideya ilə kifayətlənməmiş, uşaqları əyləndirməklə onları müəyyən bir düşüncəyə sövq etməyə çalışmışdır. Jurnalda istifadə edilən janrlar uşaqların xoşlarına gələcək hekayə, nağıl, əfsanə, şeir kimi nümunələrdən seçilmişdir. Uşaqların əylənməsi və fərdi inkişafı üçün bioqrafiyalara, maarifləndirici məlumatların olduğu elmi yazılara, sağlamlıqla bağlı yazılara, heyvan sevgisini inkişaf etdirəcək təmsillərə, tapmacalara, riyaziyyatla bağlı tapmacalara da xeyli yer verilmişdir. Burada dövrün imkanlarından istifadə edilərək müxtəlif şəkillərin təqdim edilməsinə çalışılmışdır. “Cocuq dünyası” jurnalı dil baxımından da uşaqların səviyyəsinə uyğun olan sözlərdən, lüğət bazasından istifadə etmişdir. Xarici mənşəli mənası məlum olmayan sözlərə o qədər də gəniş yer verilməmişdir. Cümlələr yadda qalan, aydın, səlisdir. Burada uzun, bər-bəzəkli cümlələrə, demək olar ki, yer verilməmişdir. ƏDƏBİYYAT 1.Çocuk Dünyası, İstanbul: Kader matbaası, № 1, 1913, 8 s. 2.Çocuk Dünyası, İstanbul: Kader matbaası, № 17, 1913, 8 s. 3.Çocuk Dünyası, İstanbul: Kader matbaası, № 21, 1913, 8 s. 4.Çocuk Dünyası, İstanbul: Kader matbaası, № 22, 1913, 8 s.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
384 5.Çocuk Dünyası, İstanbul: Kader matbaası, № 28, 1913, 8 s. 6.Çocuk Dünyası, İstanbul: Kader matbaası, № 29, 1913, 8 s. 7.Çocuk Dünyası, İstanbul: Kader matbaası, № 68, 1913, 385 s. 8.Çocuk Dünyası. İstanbul: Kader Matbaası, № 80-1, 1919, 239 s. 9.Çocuk Dünyası, İstanbul: Kader matbaası, № 94-15, 1919, 239 s. 10.Kasap A. Evvel Zaman İçinde Çocuk Dergileri: 1869-1928 yılları arasında yayınlanan osmanlıca çocuk dergileri. İstanbul: sultanbeyli Belediyesi, 2011, 22 s. 11.Okay C. Eski Harfli Çocuk Dergileri. İstanbul: Kitabevi, 1999, 240 s. 114 12.Osmanlı Ansiklopedisi: 12 cilddə, II c., Ankara: Yeni Türkiye Yayınları,1999, 9244 s.
UMIT PEKTASH THE ROLE OF “COCUQ DUNYASI” (“CHILDREN’S WORLD”) JOURNAL IN THE FORMATION OF TURKISH CHILDREN PRESS IN THE BEGINNING OF XX CENTURY ABSTRACT The journal of “Cocuq dunyası” was very important in Turkey in the beginning of XX century because of the fact that it had a long history and published the works of eminent writers of the period. The journal was improved from view of different aspects including images and content and it held very important place in Tirkish children’s literature. The author investigates tales of the animals printed in this magazine. But they were never printed under one heading. Stories on other subject were published in the magazine sometimes under heading of "the tale of animals". In fairy tales and stories it is possible to meet also illustrations. The magazine from time to time held competitions. These and other questions were widely studied in article on extensive material. УМИТ ПЕКТАШ В НАЧАЛЕ XX ВЕКА РОЛЬ ЖУРНАЛА “COCUQ DÜNYASI”, В СОЗДАНИИ ДЕТСКОЙ ПРЕССЫ ТУРЦИИ РЕЗЮМЕ В начале ХХ века в Турции долгосрочный выпуск журнала “Cocuq dünyası”, а также печатание в этом журнале произведений продвинутых писателей того времени занимают особое положение. С того дня, как журнал начал выпускаться, он занял бесспорную важность как с точки зрения картин, так и содержания в развитой и детской литературе Турции. Автор исследует сказки о животных, напечатанных в этом журнале. Но они никогда не печатались под одним заголовком. В журнале иногда под заголовком «сказки о животных» печатались рассказы по другой тематике. В сказках и рассказах можно повстречать и иллюстрации. Журнал временами проводил конкурсы. Эти и другие вопросы были широко изученные в статье на обширном материале.
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Filologiya məsələləri – №02, 2015
385 AYTAC ABBASOVA AMEA Folklor İnstitutu folklorgirl@mail.ru
Açar sözlər: folklor, nağıl, variant, süjet, Kəlbəcər, Şah Abbas, Şıx Səyyad Key words: folclore, tale, version, tale line, Kelbedjar, Shah Abbas, Shikh Sayyad Ключевые слова: фольклор, сказки, вариант, участок, Кельбаджар, Шах Аббас, Шых Саят
Dünyanın bütün xalqlarında folklorun ən populyar janrı kimi özünü göstərən nağıllara Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində ayrı-ayrı variantlarda rast gəlmək çətin deyil. Nağıllar xalqın milli-mənəvi varlığını, mifoloji dünyagörüşünü, etik baxışlarını son dərəcə mükəmməl şəkildə əks etdirən bir janrdır. Hələ uzun illər bundan qabaq Y.V.Çəmənzəminli yazmışdır: “Nağıl xalq ədəbiyyatına məxsusdur. Xalqın ruhunun, etiqadlarının məhsuludur. Bütün şüarlarımız xalqa doğru olduğu üçün nağılın əhəmiyyəti bir qat daha artır. Belə olan surətdə nağıllarımızı toplamaq və nəşr etmək ən birinci mədəni məsələlərimizdən olmalıdır” (5, 280).
Kəlbəcər regionuna məxsus folklor nümunələri içərisində nağılların da özünəməxsus yeri vardır. Mövzu baxımından nağılların hər növünə aid nümunələrə burada rast gəlmək çətin deyil, amma məişət nağılları daha çox üstünlük qazanmışdır. Regiondan toplanmış “Zərgərin nağılı” (14, 109), “Məhbubə xanım” (14, 182), “Padşah və ağıllı qızı” (1, 102), “Qaşıqçının nağılı” (1, 100), “Yeddi qardaş ilan” (14, 8) adlı nağıllar isə fərqli mövzulardadır. Folklor antologiyalarında “Haqq var, divan yoxdur”, “Xain ata” (1, 105) nağılının variantlarına rast gəldik. Bu nağıllar çox az dəyişikliklərlə eyni süjet xəttinə malikdir. “Qaşıqçının nağılı” adlı nağılda isə “qismətdən qaçmaq olmaz” (830 * , 15, 209) süjet xətti aparıcıdır ki, burada varlı bir kişi özünə qismət olmayacaq qızılı qaşıqçıya qismət etməmək üçün əlindən gələni edir. Buna baxmayaraq, qızıl dönüb-dolaşıb yenə də qaşıqçıya qismət olur. “Qarabağ: Folklor da bir tarixdir” adlı toplunun Kəlbəcərə aid cildində bölgədən toplanmış nağıllar içərisində “Şıx Səyad” (14, 133) adlı yeni nağıl obrazı və yeni süjet xəttinə malik nağılla rastlaşdıq. İ.Rüstəmzadə yazır ki, “Şıx Səyad, Şıx Sədi, Şıx Sədin kimi müxtəlif şəkillərdə işlənən bu personajla bağlı üç süjet qeydə alınmışdır. Həmin süjetlərdən biri və ən geniş yayılanı Şıx Səyadın qadınların əməlindən kitab yazmasıdır” (14, 5). Nağılın məzmununda Şıx Səyad qadınların əməlindən bəhs edən “qırx qəlfə- qatır yükü” kitabı yazır, lakin o axırıncı getdiyi qadının oyununa tuş gəlir və kitabları orada yandırır (14, 133). Şıx Səyad digər bir süjetdə isə elə bir qızla evlənmək istəyir ki, “o qız bu dünyanın işini bilməsin. Onun üçün qızı anasının bətnində behliyir” (14, 133). Şıx Səyad qızı bu dünyadan və dünyanın işlərindən gizli saxlamasına baxmayaraq, qız bir qarı vasitəsilə Şıx Səyada xəyanət edir. Bir sözlə, Şıx Səyad qadınların əməlindən baş aça bilmir. Nağıl personaji və nağılın süjet xətti Kəlbəcər bölgəsinə məxsus olub ayrı-ayrı bölgə folklorunda mövcud olmamışdır. Kəlbəcər sakinlərindən toplanmış digər bir nağıl isə “Zərgərin nağılı”dır (14, 109). Nağıl iki variantda (söyləyici və söyləyicinin qızından) toplanmışdır. Eyni məzmun və süjet xəttinə malik olmasına baxmayaraq, birinci mətni orjinal hesab etmək olar. İkinci mətn isə ixtisarlar və hadisələrin yerinin dəyişilməsi ilə bir az təhrif olunmuşdur. Nağılın əsas məzmunu istedadlı, eyni zamanda ağıllı bir zərgərin padşahın və vəzirin sifarişi ilə qızıldan qoç fiquru düzəltməsi və verilən qızıldan bir azını özünə
Filologiya məsələləri – №02, 2016
386 götürüb gizlətməsi ilə başlayır. Zərgərin vəzirin qoç fiqurunu padşahın qoç fiqurundan fərqli düzəltməsi nağılda ziddiyyətlərin başlamasına səbəb olur. Belə ki, vəzir bir qarı vasitəsilə zərgərin arvadından öyrənir ki, zərgər ona verilən qızıldan gizlədibdir. Vəzir bunun üstünü açıb, zərgəri cəzalandırır. Zərgər bu cəzadan xilas olub oradan uzaqlaşır. Vəzir maraqlı bir üsulla yenidən zərgəri tapıb saraya gətirir. Zərgər olub-bitəni padşaha danışır və əfv edilib vəzirin yerinə keçir (14, 109-129). Nağılda zərgərin “qızıl dəqiqliyi” iki yerdə-birinci zərgərin hündür bir damın başında arvadından kömək istəməsində və padşahın əhaliyə verdiyi “quzunu eyni çəkidə saxlamaq” tapşırığında özünü göstərmişdir. Nağılda zərgər qədər vəzir də ağıllıdır. Lakin vəzir bu ağlından yaxşı işlər görmək üçün deyil, qısqanclıq və şöhrətpərəstlik uğrunda şər işlər üçün istifadə edir. O, zərgərin qızıl gizlətdiyini anlayıb, qarı və zərgərin arvadı vasitəsilə öyrənir və onun tutdurur. Sonra zərgəri tapmaq üçün ağıllı bir tədbir görür. Buna baxmayaraq, nağılın sonunda haqq yerini tapır, zərgər layiq olduğu yerə gəlir. Kəlbəcərdən toplanmış nağılların süjet göstəricilərinə gəldikdə isə bir neçə nağılı çıxmaq şərti ilə digər nağıllar süjet katoloqunda yer almışdır. “Adam Şeytan” (14, 136) 821 **
* (124, 188), 834C ** (15,
211), “Qəşəmşəm” (14, 151) 300 (15, 110), “Səxavət yaxşıdı, yoxsa ibadət” (14, 154) 750B
* (15, 185), “Musa Allahı qonaq çağırır” (14, 157) 751A=AT 751A * (15, 189), “Suynan yanan çıraq” (14, 172) 753 * B (15, 189), “Allaha pənah” (14, 171) 776 ** A (15,
198), “Yazıya pozu yoxdur” (14, 176; 14, 244) 930 (15, 263), “Dad əlindən” (1, 95) 1863
* (15, 336), “Xain ata” (1, 105) 706C (15, 179), “Haqq var, divan yoxdu” 960A * (15, 274) və s. nağıllar Azərbaycan nağıllarının süjet katoloqunda (15) oxşar süjet xəttinə malik olmuşdur.
Bölgəyə məxsus nağıllar içərisində Şah Abbas və vəzir Allahverdi xanla bağlı nağıllar isə silsilə təşkil edir. Ümumiyyətlə, nağıllarda şah, bəy, xan, hökmdar obrazlarına tez-tez rast gəlirik. Bu tip nağıllar adları çəkilən obrazların həyat və fəaliyyəti haqqında məlumat verməklə yanaşı, xalqın onlara qarşı münasibətini də əks etdirir. Folklorşünas P.Əfəndiyev yazırdı ki, “tarixi hadisələrlə bağlı yaranan nağıllarda Dara, İsgəndər, Ənuşirəvan, ən çox isə Şah Abbasın adları çəkilir” (6, 183).
Onu da qeyd edək ki, Şah Abbas və onun vəzir Allahverdi xan tarixi şəxsiyyətlər olmuşlar. I Şah Abbas Səfəvilər dövlətinin Şah İsmayıl Xətaidən sonra ən nüfuzlu başçısı olmuşdur. Onun dövründə mərkəzi hakimiyyətin möhkəmləndirilməsi, ərazi bütövlüyünün bərpası, mədəniyyətin və xalqın yaşayış səviyyəsinin yaxşılaşdırması işləri sürətlə həyata keçirilmişdir. XIX əsrin görkəmli tarixçisi, şairi və ictimai xadimi Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycan tarixinə həsr etdiyi “Gülüstani-İrəm” əsərində Şah Abbasın hakimiyyəti dövrünü belə qiymətləndirmişdir: “Müdrik dövlət idarəçiliyi və quruculuq işləri ilə şöhrət qazanan Şah Abbas elə mülki və hərbi qayda-qanunlar qoyub gedib ki, fars şahları indi də ondan istifadə edirlər. Hətta hökmdarların ləyaqətinə ciddi yanaşan Avropa tarixçiləri də bir elm və sənət hamisi olaraq, Şah Abbası “Böyük” sözü ilə xatırlayırlar. Bu böyük insanın adını ədalət və müdriklik rəmzi sayılan Asiya xalqlarında isə o, az qala bütləşdirilir” (4). Şah Abbasın xalq arasında populyarlığının yüksək olması nəticəsində o, Azərbaycan nağıl və dastanlarının daimi qəhrəmanına çevrilmişdir.
Şah Abbasla adı yanaşı çəkilən vəziri Allahverdi xan da tarixi şəxsiyyətdir və Şah Abbasın əvvəlcə zərgərbaşı, sonradan isə vəziri olmuşdur. Şah Abbas nə qədər ədalətli idisə, onun vəziri də bir o qədər ağıllı və mərhəmətli idi. Şah Abbas kimi Allahverdi xan da Azərbaycan nağıllarının əsas qəhrəmanlarından biri olmuşdur. F.Bayat yazır ki, “Hər bir xalqın nağılı onun çoxəsirlik tarixi, məişət tərzi, dünyagörüşü, Filologiya məsələləri – №02, 2015
387 adət-ənənələri, yaşamları, mübarizə və mücadilələri, istək və arzularını yanıtması baxımından millidir” (9, 115). Şah Abbas və vəzir Allahverdi xanla bağlı nağıllarda da F.Bayatın qeyd etdiyi xüsusiyyətlər öz əksini tapmışdır. Ayrı-ayrı bölgələrə məxsus folklor antologiyalarında və beş cildlik nağıllar kitabında Şah Abbasla bağlı nağıllara kifayət qədər rast gəlmək mümükündür. Ağdaş folklorunda “Şah Abbasın sınağı”, “Şah Abbas və bənna”, “Şah Abbas və üç dilənçi”, “Şah oğlu və naxırçı qızı” , Gəncəbasar folklorunda “Şah Abbasla oğlan”, “Şah Abbasla qız”, “Padşahla vəzirin səyahəti”, “Yazıya pozu yoxdu” , İrəvan Cuxuru folklorunda “Şah Abbasla qoca” , Qazax folklorunda “Şah oğlu Şah Abbas haqqında” , Şirvan folklorunda “Allah yazanı pozmaq olmaz” , “Qarabağ: folklor da bir tarixdir” toplularında “Şah Abbas və oğrular”, “Şah Abbasla üç bacı”, “Şah Abbasla pinəçi”, “Şah Abbasla bostançı”, “Şah Abbasla soyğunçular”, “Şah Abbasla dərvişlər”, “Şah Abbasnan məleykə”, “Bostançı və Şah Abbas”, “Şah Abbasın sənəti” və s. adlı nağıllardan da göründüyü kimi, Şah Abbasla bağlı nağıllar olduqca çoxdur. Eyni zamanda, bu nağılların hər birinin özünəməxsus variantları da mövcuddur. Bu da bütün folklor nümunələrində olduğu kimi təbii bir prosesdir ki, nağıl bəzən bir neçə süjet xətti üzrə inkişaf edib hər hansı bir yeni əlavələrlə zənginləşərək yeni bir nağıl əmələ gətirir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz nağılların bir çoxu bu qayda ilə yaranan nağıllardır. Kəlbəcər sakinlərindən topladığımız nağılların içərisində Şah Abbas haqqında nağıllar daha çox idi. Demək olar ki, bütün söyləyicilər bu barədə nağıl söyləmişlər. Bunlardan “Şah Abbas və vəzir Allahverdi xan haqqında”, “Şah Abbas və üç bacı”, “Şah Abbas və çoban”, “Şah Abbas və Əzrayıl”, “Şah Abbas və qarı”, “Şah Abbasın vəzir Allahverdi xana tapşırığı” və s. adlı nağılları toplamışıq.
Nağılın baş qəhrəmanı olan Şah Abbas bütün nağıllarda müsbət obraz kimi verilmişdir. O, çox ağıllı, tədbirli, xalqının qeydinə qalan, qayğısını çəkən, lazım gəldikdə xalqa kömək edən, onları arzularına çatdıran bir hökmdar kimi göstərilmişdir. M.Kazımoğlunun qeyd etdiyi kimi, “hökmdar obrazının xüsusi yer tutması təəccüb doğurmamalıdır. Nəzərə alınmalıdır ki, qədim dünyagörüşə görə, hökmdar cəmiyyətdə məhsuldarlıq, ümumiyyətlə həyat rəmzidir. Həyat rəmzi sayılan hökmdarın müqəddəsləşdirilməsi, onun şərdən-yamandan qorunması və ona güc-qüvvət arzulanması isə tamamilə təbii bir haldır” (11, 91). Yuxarıda adlarını çəkdiyimiz nağıllara diqqət yetirsək bunu aydın şəkildə görə bilərik. Xalqın ən sadə nümayəndələri ilə ünsiyyətdə olmasından bəhs edən bu nağıllarda şahla yanaşı bostançı, naxırçı, çoban, qarı, pinəçi, dilənçi, dərviş və s. obrazlar da vardır. Hər bir nağılda Şah Abbasın müsbət, xeyirxah, ədalətli olması göstərilmişdir. Ş.Əliyeva qeyd edir ki, “mifik görüşlərdə hökmdara xüsusi bir qüvvə, özü də Allah tərəfindən göndərilən qüvvə, xüsusi səlahiyyət sahibi kimi qiymət verilməyinin nəticəsi idi ki, hökmdar hətta folklorda da fövqəltəbii şəxsiyyət kimi təsvir edilirdi və insanlar arasında yüksək hörmət və ehtirama malik idi” (8, 89). Maraqlı bir məqam da ondan ibarətdir ki, Şah Abbas çox az nağılda tək olur, həmişə onun yanında çox sevdiyi, ağıllı vəziri Allahverdi xan da görünür. Nağıllarda Allahverdi xan da Şah Abbas qədər ağıllı, ədalətli bir obrazdır ki, hətta yeri gəldikcə o, Şah Abbasa məsləhətlər də verir.
Bəzən nağıl sistemində padşah və şahların ictimai həyatda və cəmiyyətdə oynadığı tarixi funksiyalar təhrif edilmiş, doğru-dürüst verilməmişdir. E.Hüseynbəyli “Şah Abbas” adlı roman-xronikasında müxtəlif rəvayət və əfsanə, nağıl və konkret sənədli materiallara söykənib Şah Abbasın olduqca müsbət hökmdar olmasını bədii şəkildə səciyyələndirilmişdir (10). Folklorşünas M.H.Təhmasibin bir mülahizəsində Şah Abbas haqqında fikri əsasən nağıllarda mənfi obraz kimi göstərilməsi şəklində qeyd olunur: “İran şahı Şah Abbas (1585-1628) Şərq aləmində ərəblərdəki Harunəl-Rəşid Filologiya məsələləri – №02, 2016
388 kimi “ədalətli”, “vicdanlı”, dərviş libası geyərək məmləkəti gəzən, hər yerdə təsadüf etdiyi haqsızlıq və ədalətsizliyin kökünü qazıyan bir sima olaraq şöhrət qazanmışdır. Azərbaycan nağıllarında isə haman bu “Şah Abbas cənnətməkan” tamamilə bunun əksinə, yəni doğru olaraq təsvir edilir” (16, 122). Müəllif bunu məşhur “Üç bacı” (3, 164) nağılında Şah Abbas obrazının ifşa edilməsində göstərmişdir.
“Qarabağ: folklor da bir tarixdir” adlı folklor toplusunda Füzulidən olan bir sakinin dilindən toplanmış “Şah Abbasla üç bacı” adlı nağıl bizim Kəlbəcər sakinindən topladığımız “Şah Abbas və üç bacı” adlı mətn ilə eynilik təşkil etməsinə baxmayaraq, fərqliliklər də olduqca çoxdur. Nağıl hər iki variantda eyni cür başlayır, lakin üç bacının söylədikləri arzu-istəklər və onların başına gələn əhvalatlar fərqli olur. “Şah Abbasla üç bacı” nağılının Füzuli variantında bacıları dinləyən Şah Abbas üçüncü bacını öldürmək istəyir, lakin ağsaqqalların məsləhəti ilə onu aparıb meşədə azdırırlar. “Şah Abbasla üç bacı” nağılının Kəlbəcər variantında isə Şah Abbas üçüncü bacı ilə evlənir. Lakin qızın paxıllığını çəkən digər arvadlar onu şahın gözündən salıb saraydan qovdururlar və dünyaya yenicə gətirdiyi körpəni çaya atırlar. Nağılın sonunda hər iki qız öz arzusuna çatır və Şah Abbas etdiyi hərəkətdən peşman olur, həqiqəti öyrənib günahkarları cəzalandırır. Hər iki nağıl bir-biri ilə variant təşkil edir. Bu variantı yaradan isə nağıl söyləyən söyləyicidir ki, o nağılın süjet xəttinə əlavələr edərək dəyişiklik yaradır. Nağıl variantlarında regional xüsusiyyət də özünü göstərir. Belə ki, birinci nağılda şah qəddar, ədalətsiz kimi göstərilirsə, sonda iştirakçısı olan qız var-dövlətlə şaha sahib olur. İkinci nağılda isə şah hiyləgər, paxıl insanlara inanması nəticəsində qızı saraydan qovur və qızın dünyaya gətirdiyi oğlanın igidliyi, cəsarəti, qoçaqlığı sayəsində bütün həqiqətlər aşkar edilir və onlar yenidən şahın yanına qayıdırlar. Buna əsaslanaraq qeyd edə bilərik ki, söyləyici nağıl qəhrəmanını var-dövlətlə deyil, igidlik, mərdliklə qalib gəlməsi arzusunu ifadə etməyə çalışmışdır. Eyni zamanda, Şah Abbasa olan münasibət qəddarlıq, ədalətsizlik çərçivəsindən çıxaraq daha çox sadəlövhlük, tələsik qərar verməklə peşmançılıq hissi kimi göstərilmişdir. Hətta nağıl danışan söyləyicilərin bəzisi Şah Abbası Xıdır İlyasa bərabər tuturlar, “Xıdır kimi dadına çatır, Xıdır peyğəmbər kimi adam idi” ifadələrini yeri gəldikcə işlədirdi.
Ş.Albalıyev yazır ki, “Məişət nağıllarında hökmdar və şah obrazlarının bütün bu kimi təzadlı və ziddiyyətli cəhətlərinə baxmayaraq, peşəkar nağılçılıqda xalqın ədalətli hökmdar axtarışları geniş və intəhasızdır. Nağıllara ciddi müşahidəçi gözü il diqqət yetirdikdə məlum olur ki, rəiyyət həmişə öz hökmdarını sevib, onun ədalətinə inanıb, bu etimad doğrulmayanda məyus olub, onu ədalətə dəvət edib, tərbiyələndirməyə çalışıb, hətta bir çox hallarda buna nail ola bilmişdir ” (2, 83).
Şah Abbasla bağlı topladığımız nağıllardan “Şah Abbas və çoban”, “Şah Abbas və Əzrayıl” adlı mətnlər folklor antologiyalarında qeydə alınmış nağıllar içərisində bir neçə variantda rast gəlinən nağıllardandır.
Onu da qeyd edək ki, Şah Abbas xalqın yanına həmişə şah libasında yox, sadə adam-dilənçi, kəndçi, daha çox da dərviş libasında gedirdi. Ünsiyyət qurduğu insanlar da onu şah kimi yox, elə sadə adam kimi qarşılayırdı.
“Şah Abbas və qarı” nağılı da olduqca maraqlıdır. Yenə dərviş libası geyinib səyahətə çıxan şah bir qarının evində qonaq olur. “Bir gün Şah Abbas vəzir Allahverdi xanla səyahətə çıxır. Onlar gəlib bir dağın başından kəndə baxırlar. Şah görür ki, bir evdən çox zəyif bir işıx gəlir. Vəzirə deyir ki, gəl o evə gedəh. Vəzir Allahverdi xan deyir ki, şah sağ olsun, bu qədər yaxşı evlər dururkən niyə o evə gedəh? Şah da qayıdıf deyir, yox gərəh mən o evə gedəm görəm ki, kasıflar nətər yaşıyır, gün-güzaranı nətər keçir”.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
389 Bu nağılda da Şah Abbasın mərhəmətli, qayğıkeş olması, eyni zamanda ehtiyacı olanlara kömək etməsi özünün göstərmişdir. Qarı ilə söhbəti, qarının dediklərini bir-bir yerinə yetirməsi və qarı vasitəsilə xalqının necə yaşamasını öyrənib bir tədbir görməsi nağılda öz əksini tapmışdır.
Şah Abbas və vəzir Allahverdi xanla bağlı danşılan digər nağıllarda da bəzən şah vəziri sınağa çəkir, bəzən də vəzir öz ağıllı məsləhətləri ilə şahı tənbeh edir.
Bəxt, tale axtarılması motivi də Şah Abbasla bağlı nağıllarda özünə yer tapmışdır. Sakinlərdən topladığımız “Yazıya pozu yoxdu”, “Allah yazanı pozmaq olmaz” adlı nağıllar digər eyni adlı nağıllarla, demək olar ki, mövzu və süjet xətti baxımından eynidir. M.H.Təhmasib yazır ki, “Nağıl yalnız ilk baxışda insanı real həyatdan ayıraraq fantastikaya aparır kimi görünür. Əslində isə hər bir nağılda, bütün başqa ədəbi əsərlərdə olduğu kimi, bu adət və təbiətdən kənar fantastika arxasında həqiqi real həyat qaynayır” (16, 118). Nağılın xalq tərəfindən sevilməsi və geniş yayılması onda haqsızlıqların, ədalətsizliklərin dolayı yolla da olsa, deyilməsinə keçmişdə də, indidə də böyük imkanlar yaratmasıdır. “Nağıl keçmişin və hazırdakı ictimai toqquşmaların kəskin ifadəsidir” (16, 119). Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında da “Göyçək Fatma” nağılının özünəməxsus yeri vardır. “Fatmanın inəyi”, “Yetim Fatma”, “Göyçək Fatma” adları ilə geniş yayılan bu nağılın əsas süjet xətti dəyişilməz olaraq qalır, lakin onların müxtəlif variantlarının oxşar və fərqli cəhətləri də ortaya çıxarır. Kəlbəcər rayonunun Comərd kənd sakini Həşimova Səmayə Ədil qızının söylədiyi “Göyçək Fatma” nağılı şifahi xalq ədəbiyyatında bir neçə variantda verilmişdir. Azərbaycan folkloru antologiyasının XII cildində (Zəngəzur folkloru) qeyd edilmiş “Göyçək Fatma”, “Fatmanın nağılı” adlı nümunələr ayrı-ayrı bölgələrdən toplanmışdır. “Göyçək Fatma” Cəbrayıl rayon sakinlərindən, “Fatmanın nağılı” isə Qubadlı rayon sakinlərindən toplanmışdır. Digər bir rayon- Kəlbəcər rayon sakinlərindən topladığımız “Göyçək Fatma” adlı nağılı da buraya əlavə edə bilərik. Hər üç nağılı F.Köçərlinin “Balalara hədiyyə” kitabındakı “Göyçək Fatma” nağılı ilə müqayisə etsək, onlar arasında oxşar və fərqli cəhətləri aydın şəkildə görmək olar. Adlarını qeyd etdiyimiz nağılların hər birində ögey ana obrazı, onun iki qızının olması, qızların birinin gözəl, digərinin çirkin olması, ögey qızına- Fatmaya əzab-əziyyət verməsi, ona sehrli heyvanların-inək, xoruz kömək etməsi və sonda xoşbəxt olması bütün variantlarda oxşarlıq təşkil edir. Qubadlı rayon sakinlərindən toplanmış “Fatmanın nağılı” adlı nümunədə isə hadisələr F.Köçərlinin nəşr etdirdiyi “Göyçək Fatma” nağılında olduğu kimi davam edir, lakin sonluğu digər nağıllardan tamamilə fərqlənir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz nağılların hamısında nağılın qəhrəmanı olan yetim qız sonda padşahın oğlu ilə evlənir. Bu nağılda isə Fatma çobanla evlənir. Fatmanı görüb vurulan, ögey anasının əlindən qurtaran çoban olur. Kəlbəcər rayon sakinlərindən toplanmış “Göyçək Fatma” nağılı isə demək olar ki, F.Köçərlinin “Balalara hədiyyə” kitabındakı “Göyçək Fatma” nağılı ilə eynilik təşkil edir. Digər variantlara nisbətən bu variant arasında oxşarlıq daha çoxdur. Demək olar ki, bütün hadisələr eynidir. Yalnız başqa bir söyləyicinin nəql etdiyi variantda qara inək əvəzinə qızıl inək söylənmişdir. Bunun səbəb isə nağılda inəyin rolunun əhəmiyyətli olmasıdır. R.Əliyev qeyd edir ki, “Nağıl strukturunun əsasında mifoloji mətnlər durur. Mifoloji mətnlər özləri də miflərdən təşkil olunur. Bu miflər də növbənöv olduğundan, müxtəlif növləri əhatə etdiyindən nağıllarda da müəyyən təsnifata malik olur. Nağıl süjetlərinin əsasında duran mifoloji mətnlər irihəcmli də ola bilir, kiçik məzmun da Filologiya məsələləri – №02, 2016
390 daşıya bilir. Bu cəhətdən nağıllardakı mifoloji mətnləri strukturca iki yerə ayırmaq mümkündür: sadə quruluşlu mətnlər, mürəkkəb quruluşlu mətnlər” (7, 46). “Göyçək Fatma” nağılı da miflərin işlənməsinə görə mürəkkəb quruluşlu mətnlərə daxil edilir. Burada qara inək, xoruz, qarı, sehrli bulaqlar və s. mürəkkəb miflər silsiləsini yaradır. Ümumilikdə, nağılın Azərbaycan variantlarında rast gəldiyimiz “yel baba” ifadəsi və onun nağıldakı rolu da diqqəti çəkir. Dünyanın yaranmasında iştirak edən dörd ünsürün sonuncusu havadır. Azərbaycan xalqının Novruz mərasimlərindən biri də Yel çərşənbəsi adı ilə qeyd olunur. Ramazan Qafarlı göstərmişdir ki, “yel Azərbaycan mifik təfəkküründə yol göstərən, bələdçi rolunu yerinə yetirir. Yel baba (əksər hallarda əldən-ayaqdan düşmüş qarı sifətində peyda olur) qalın meşələrdə azıb mənzilini tapmaqda çətinlik çəkən xeyirxah insanların qarşısına çıxır, onlara bir yumaq verir və yumağı yerə atıb, diyirlətməyi tələb edir. Yel babanın üfürməsi ilə yumaq açılır və azmışları mənzil başına çatdırır”. Azərbaycan nağıllarının əsasını təşkil edən süjetlər, nağıl üçün işlədilən ənənəvi obrazlar sisteminə Kəlbəcər regionuna məxsus folklor nümunələrində də rast gəlmək mümkündür. Xalq yaradıcılığı məhsulu olan nağılların dili ümumxalq dili olub, xəlqiliyi ilə seçilir. M.Kazımoğlu yazır ki, “Müasir insanın nağıla inanıb-inanmaması heç də janrın poetikasına əsaslı təsir göstərə, məsələnin əsl mahiyyətini dəyişə bilməyib. Məsələnin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, nağıllarda uydurma və həqiqəti nağıl yaradıcısı (xalq) özü müəyyənləşdirir”. Bu xüsusiyyət Kəlbəcər folklorunun digər epik janrlarının, xüsusilə nağılların da əsasını təşkil edir. Nağıllarda həddən artıq uzunçuluq, sözçülük, artıq ifadələr və sözlər yoxdur. Poetiklik, bədiilik, canlılıq, səlistlik, aydınlıq və şuxluq nağılların dilinin əsas xüsusiyyətlərindəndir. Xalq dilinin bütün incəlikləri və gözəllikləri nağıllarda öz əksini tapmışdır.
Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|