Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Н.ГАДЖИЕВА МЕСТО ОМОНИМОВ В СЛОВООБРАЗОВАНИЕ В СОВРЕМЕННОМ AНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ РЕЗЮМЕ
- İNGİLİS DİLİNDƏ SƏRBƏST SÖZ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN TƏDQİQİ TARİXİ Açar sözlər
- Filologiya məsələləri – №02, 2015
- Filologiya məsələləri – №02, 2016
- R.B.ABAYEVA,S.MAMEDOVA THE HISTORY OF LEARNING WORD COMBINATION IN THE ENGLISH LANGUAGE SUMMARY
- Р.БАБАЕВА,С.МАМЕДОВА ИСТОРИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ НЕЗАВИСИМОЕ
- RƏYÇİ: Adilə Zeynalova Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
- AZƏRBAYCAN VƏ İNGİLİS DİLLƏRİNDƏ TERMİN YARADICILIĞINDA LEKSİK-SEMANTİK VƏ MORFOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİN TƏDQİQİ Açar sözlər
|
ƏDƏBİYYAT 1.A.M.Qurbanov "Müasir Azərbaycan ədəbi dili"Bakı 1985 2.Hacıyeva A.H. "English Lexicology",Bakı 2011. 3. Hacıyeva A.H. "Contrastive Lexicology", Bakı 2010.
N.GADJIYEVA
PLACE OF HOMONYMS IN WORD FORMATION SUMMARY The article deals with homonyms and their classifications. In lexical system of the Elglish language there are the words that sound the same, but have different meaning. These words called lexical homonyms. Homonyms are words indentical inpro- nunciation and spelling.English vocabulary is rich with homonyms and word group. The most widely accepted classification in that recognizing homonyms,homophones and homographs. When different words are spelled the same way but pronounced differently, they belong to the category of homographs. By contrast, when different words are pronounced the same way but spelled differently, we may properly call them homophones. The classification of omonyms of English language by A.I.Smirnitsky was presented in this work.Accordingly, Professor A.I. Smirnitsky classified homonyms into two large classes; full homonyms, partial homonyms Н.ГАДЖИЕВА
AНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ
Омонимы-это слова одной части речи,различные по звучанию и написанию,имеющие прямо противоположные лексические значения. Лексические единицы словарного состава языка оказывается тесно связанными не только на оснавании их ассоциативной связи по сходству или смежности как лексико-семантические варианты многозначного слова. Большинство слов языка не сдержит признака,способного к противопоставлению, однака, в переносном значении они могут обрести омоним.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
86 RƏSMİYƏ BABAYEVA ADİU rəsmiyə-səbinə.@.mail.ru. İNGİLİS DİLİNDƏ SƏRBƏST SÖZ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN TƏDQİQİ TARİXİ Açar sözlər: Söz birləşməsinin tədqiqi, sərbəst söz birləşməsi, Avropa dilçiləri. Keywords: Liearning of word combination, free word combination, European linguists. Ключевые слова: Изучения словосочетании, независимый словосочетание, Европейские лингвистов.
18-ci əsrin əvvəllərində Qərbi Avropa və Amerika dilçiliyində söz birləşməsi haqqındə hec bir nəzəriyyə mövcud deyildi. Lakin hənim dövrdə Rusiya dilçiləri tərəfindən bu nəzəriyyə artıq tədqiq edilirdi. Daha sonra bu nəzəriyyə Qərbi Avropa alimlərinin də nəzərini cəlb etmişdi və onlar da söz birləşməsini nəzəri baxımdan tədqiq etməyə başlamışlar. Buna baxmayaraq Rusiya və Qərbi Avropa dilçilərinin bu nəzəriyyəyə olan baxışları heç də eyni deyildi və onların fikirləri üst – üstə düşmürdü. Qərbdə söz birləşməsinin sintaksisdə geniş öyrənilməsi amerikan dilçisi L. Blumfildin adı ilə bağlıdır. Burada söz birləşməsi “ phrase ” termini ilə ifadə edilmişdir. Daha sonra söz birləşməsini ifadə etmək üçün “ word combination ”, “ word group ” terminindən istifadə etmişlər. Rus alimləri hesab edirdilər ki, söz birləşmələri yalnız əsas nitq hissələrinin iştirakı ilə yaranır. Qərb dilçiləri isə bu məsələyə başqa cür yanaşırdılar. Onlar belə bir fikir irəli sürürdülər ki, söz birləşmələri iki və daha artıq sözün birləşməsindən yaranır və bu sözlərin əsas nitq hissəsi olub olmamasında fərq görmürdülər. Məsələn, “ black shoes ” –“qara ayaqqabılar” “under the table ”- “ stolun altında ” kimi söz birləşmələrini mahiyyətcə eyni hesab edirdilər. Birincisi “noun phrase”, ikincisi isə “ prepositional phrase” kimi ifadə etmişlər.Buna baxmayaraq onlar bu məsələdə Rus dilçilərinin nəzəriyyələrini inin dəqiqnkar etmirdilər. Rus dilçisi B. İlyis ingilis dilində söz birləşməsinin parametrlərinin dəqiqləşdirilməsini təkid etmişdir və onun sözlərinə əasalanan O. Musayev söz birləşməsinin ən azı iki sözdən- əsas və asılı tərəfdən ibarət olduğunu göstərmişdir. Məsələn, “ take an exam ”, “ red apple”, “go for a walk”, “life in New York”, “the leg of the table” və s. Digər rus dilçisi N. S. Qrinbaum söz irləşməsini belə tərif edir. “ Söz birləşməsi iki və daha artıq sözün birləşməsidir. Hər bir söz birləşməsinin əsas tərəfi vardır ”. Parrot isə belə demişdir: “ İsmi, birləşmə ad, əvəzlik, və ya isim kimi yalnızca bir sözdən də ibarət ola bilər” Qərbdə söz birləşməsinin tədqiqində ingilis alimi Ben Consonun da qrammatikası böyük rol oynamışdır. Özündən əvvəl yaşamış alimlərdən-Viliam Lili, Viliam Bulokar,və Aleksandr Gildən fərqli olaraq o, söz birləşməsini xırdalıqlarına qədər təhlil etmişdir. Bu alimlərdən Lili və Bulokar da söz birləşmələrini qrammatik bölgü ilə qruplaşdırmağa cəhd göstərmişlər. Viliam Lili söz birləşməsindəki sözlər arasında üç növ əlaqə olduğunu bildirmişdir.Bu əlaqələr aşağdakılardır : 1. Fell isim arasında
Filologiya məsələləri – №02, 2015
87 2. Sif t il isim arasında 3. Asılı söz il t yin ed n söz arasında Alim ilk dəfə olaraq söz birləşmələrinin bu əlaqələrsiz əmələ gələ bilmədiyini qeyd etmişdir və onun bu fikri daha sonra digər alimlər tərəfindən də nəzərə alınmışdır. Onun fikirləri də yuxarıda qeyd etdiyimiz alimlərin fikirlərindən çox də fərqlənmir.Gilin fikirləri daha çox sözlərin qarşılıqlı əlaqələrinə əsaslanır və o söz birləşməsi yarada bilən əsas elementlərə toxunmur. A. Gil “ my brother’s toys ” kimi ismi birləşmələri təhlil etmiş və bunlarında öz növbəsində “ the toys of my brother” kimi birləşməyə çevrilə biləcəyini vurğulamışdır. Alim sifət və feli birləşmələrə eyni üsulla yanaşmış və onların hansı birləşmələr əmələ gətirdiyini göstərmişdir. O, sifət birləşmələrindən daşınarkən sözönülü asılı elementlərdən təşkil olunmuş “ for the rich life ” kimi birləşmələrdən danışır.Feli birləşmələri təhlil edərkən isə o, isim və əvəzliyin hansı hallarla bu birləşmələri əmələ gətirə bilməsindən bəhs edir. Məsəslən, “ take care of yourself”, “ apply for a job” və s. A. Gil öz araşdırmasında daha çox ismi birləşmələrəyer vermişdir. Bildiyimiz kimi söz birləşmələri haqqında bir cox alimlər araşdırmalar aparmışlar. Bu araşdırmalar içərisində Ben Consonun tədqiqat işləri daha geniş yer tutur. O, söz birləşmələrinin təsnifatını başqa bir forma ilə vermişdir, yəni onları təşkil edən elementlərə görə qruplaşdırmışdır. Beləliklə də B. Conson əsas sözlərə görə söz birləşmələrinin müxtəlif növlərini, ismi və feli birləşmələrin olduğunu göstərmişdir. O, ismi birləşmələrin 3 növü olduğunu qeyd etmişdir və onları aşağıdakı formada təsnif etmişdir 1.adjective+noun ( sifət+isim ) 2.article+adjective+noun ( artikl+sifət+isim ) 3.noun+noun və ya noun + of+ noun ( yiyəlik halda olan isim + isimvə ya isim + of ( sözönü ) + isim ) Ben Consonun bu bölgüsünə nəzər salan zaman görürük ki, onun bu təsnifat ilə Aleksandr Gilin təsnifatı arasında çox az fərq var. Lakin Ben Conson da feli birləşmələri ətraflı şəkildə işıqlandırmamışdır. Çünki alim onların sintaksis bölməsində felin digər analitik zaman formaları ilə təhlil olunmaqlarını vacib hesab etmişdir.Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, alim feli birləşmələri təhlil edərkən diqqətini daha çox felin şəxssiz formaları olan participle I ( feli sifət 1), participle II (feli sifət 2), gerund (cerund ) və infinitivə yönəltmişdir. Beləliklə də, Ben Consonun qrammatikası bu sahədə bir ilkdir. Digər dilçi alim Con Vilkinsin dil nəzəriyyəsi söz birləşməsinə daha çox uyğun gəlir.Onun göstərdiyi forma belədir : əvvəldə idarə edən, sonra ismin yiyəlik halı və təsirlik halı. Lakin bu formada bəzi nöqsanlar mövcuddur. Bəzi hallarda idarə edən söz əvvəldə yox, axırda gəlir. Dilçilər söz birləşməsinin strukturunu əmələ gətirən 2 əlaqə növündən : uzlaşma və idarə əlaqəsindən daha çox bəhs etmişlər.Bu fikir də sonralar nəsildən nəslə ötürülmüşdür. 18-ci əsrin əvvəllərində ingilis qrammatikasında yeni dilçi alimlər – Con Braytland, Ceyms Qrinvud və Tomas Dilvort peyda oldu. Onların əsərlərində söz birləşmələri və onların strukturları barədə bilavasitə məlumat olmasa da, bəzi bölmələrdə bu problem işıqlandırılmışdır. Con Braytland öz əsərlərində söz sırasının tədqiqinə geniş yer vermişdir. O, mübtəda ilə tamamlığın xəbər arasındakı əlaqəsindən bəhs etmişdir. Ən əsası o, söz Filologiya məsələləri – №02, 2016
88 birləşməsini yaradan iki əlaqəyə- uzlaşma və idarə əlaqəsinə daha çox yer vermişdir. Braytlandın fikrinə görə uzlaşm, əlaqəsi bütün dillərdə eynidir, çünki hər yerdə eyni üsulla işlədilir. Onun fikrinə görə idarə əlaqəsi isə əksinə, bütün dillərdə fərqlidir. Beləliklə, C. Braytland belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, isimlər, sifətlər və fellər arasında olan əlaqə sözönülər arasında yaranır və bu sözönülər bir əşyanın digərindən asılılığını bildirir. Bu yolla alim ismi sifət və feli birləşmələrin strukturunu xarakterizə edir. O, ismi birləşmələri müəyyən qruplara bölərək onlar haqqında ətraflı izahat vermişdir. Sifətlə olan söz birləşmələrini tədqiq edərəkən isə o, qeyd etmişdir ki, sifət həmişə təyin etdiyi ismin qarşısında gəlir. Bunlra baxmayaraq alim onu da qeyd etmişdir ki, sözlərin düzgün sıra ilə sıralanması məntiqə uyğun deyil. C. Braytlandın fikrinə görə əşyanın adı onun keyfiyyətindən daha əvvəl nəzərdə tutulmalıdır. Bəzən ismi birləşmələr ism və bir neçə sifətdən ibarət ola bilər. Bu halda Braytland sifətin ismin ardınca gəldiyini qeyd etmişdir. Alim feli birləşmələrin isə fel və zərfdən ibarət olduğunu vurğulamışdır. Söz birləşməsinin tədqiqi sahəsində Ceyms Qrinvudun əsərlərini qeyd etdiyimiz mütləqdir. O, öz əsərlərində yalnız elementlərin birləşə bilməsindən və düzgün sırayla düzülməsindən deyil, müxtəlif formalarda işlənən elementlərin formalarından da danışır. Beləliklə də, alim sifətin hal, cins və kəmiyyətdən asılı olmadan ismə qoşulduğunu qeyd etmişdir. Digər dilçilərdən fərqli olaraq C. Qrinvund feli birləşmələri tədqiq etməmişdir.Onun əsərlərində əsas yeri ismi birləşmələr tutur. Söz birləşməsinin tədqiqində ingilis alimi Doktor Losun da böyük rolu olmuşdur. İlk dəfə olaraq o, söz birləşməsini bildirmək üçün “ phrase” terminindən istifadə etmişdir. D. Losun fikirinə görə “ phrase ” düzgün yerləşdirilmiş iki və ya daha artıq sözün birləşməsindən əmələ gəlir və bəzən ya da bütöv cümləni əhatə edə bilir. D. Los söz birləşmələrinin on iki formada əmələ gələ biləcəyini qeyd etmişdir. 1. Noun + verb – isim + fel He is, I am reading 2. Verb + noun – fel + isim Tom opens the door 3. Verb +adjective – fel+ sif t The book is interesting 4. Verb + noun – t sirli fel +isim She gave to read books 5. Verb+ verb – fel + m sd r Mary like to read books 6. Noun + noun ; noun + of + noun – yiyəlik halda olan isim + isim və ya isim+of sözönü + isim The book’s pages or The pages of the book 7. Noun + noun – isim + isim Doctor Robert 8. Adjective+ noun ; participle + noun – sifət + isim və ya feli sifət + isim A sharp knifer or A sleeping child 9. Adjective + verb – sifət + məsdər Long to catch 10.Verb + adverb – fel + zərf He spoke quickly 11. Verb + preposition + noun – fel + sözönü + isim My mother wento to the market
12. Positive + as + noun, a comparative + isim as strongs as you, longer than me, happiest of all Digər qrammatiklərin fikrinə görə Doktor Los bölgüsündə bəzi nöqsanlara yol vermişdir. Onların fikrinə görə alim ismi və feli birləşmələri qarışdırmamalı, ilk öncə ismi birləşmələri sonra isə feli birləşmələri göstərməli idi. 1795 – ci ildə digər alim Lindli Marrey öz qrammatikasını dərc etmişdir. Alimin fikrinə görə söz birləşməsi söz Filologiya məsələləri – №02, 2015
89 sırası ilə düzgün düzülmüş iki və ya daha artıq sözün birləşməsidir və həmçinin qeyd etmişdir ki söz birləşməsi ya cümlənin bir hissəsini yada bütöv bir cümlə əmələ gətirə bilər L.Marrey yazdığı qrammatikada bütün əvvəlki qrammatiklərin əsərlərinə əsaslanmış və onların fikir və düşüncə felərini ümumiləşdirmişdir. Feli birləşmələrin tədqiqində Marrey qeyd edir ki, fellər ya yiyəlik halda olan ismi ya da ondan sonra gələn feli idarə edir. O, həmçinin bildirmişdir ki, birləşmədə iki fel olarsa, bu zaman ikinci fel məsdər formasında olue. Məsələn, decide to learn Japanese. Digər alim Villiam Lenniləri söz birləşməsi haqqında bu fikirləri qeyd etmişdir. Söz birləşməsi fikirləri bir-birinə bağlayan əlaqələri ifadə edən iki və ya daha artıq sözlərdən ibarətdir. Lenni də rus dilçiləri kimi söz birləşməsi və cümləni mahiyyətcə eyni tutmur və onlar arasında fərq qoyur. Digər bir dilçi Riter Bulionz söz birləşməsi haqqında belə bir fikir söyləmişdir. Söz birləşməsi belə bir qayda ilə düzlmüş iki və ya daha artıq sözün birləşməsindən ibarətdir və bitmiş bir fikri ifadə etmir. Məsələn, in the world, to walk slowly və s. Bütün deyilənləri nəzərə alsaq görərik ki, səz birləşməsinə iki cür yanaşma mövcuddur: 1. bəzi qrammatiklər söz birləşməsi və cümlə arasında fərq görürlər. 2. Bəziləri isə söz birləşməsi və cümləni eyniləşdirirlər. Başqa bir alim Quld Braun bildirmişdir ki, sözlər mənaya görə asılı olduqları digər sözlərə uzlaşma, idarə və yanaşma əlaqələri ilə birləşirlər. Q. Braun cümlənin söz birləşməsindən fərqini göstərməyi vacib hesab etmişdir. O, qeyd etmişdir ki, söz birləşməsi və cümlə məna fərqinə görə seçilirlər. Q. Braunun fikrinə görə cümlə söz yığımından ibarət ismi və xəbəri olan birləşmədir və bitmiş bit fikri ifadə edir. Söz birləşməsi isə müxtəlif məhfumlar arasında əlaqə yaradan iki və ya daha artıq sözdən təşkil olunur. 19-cu əsrin 50-ci illərində alim Henri Svitin Məntiqi və tarixi ingilis dilinin yeni qrammatikası əsəri dərc olundu. Bu əsərdə ingilis dilinin qrammatikası detallarına qədər təhlil olunmuş və qrammatikada olan bütün nöqsanlar aradan qaldırılmışdır. O, sintaksis bölməsində söz birləşməsində söz sırası və onun strukturunu yaradan elementlərə daha çox yer vermişdir. O, isimdən əvvəl və sonra gələn sifətlərdən ibarıt ismi və feli birləşmələrin yeni bölgüsünü vermişdir. Onun dediynə görə sifətlər isimdən asılı olur və ondan əvvəl gəlir, miqdar sayı kimi işlənən sıra sayları isə isimdən sonra gəlir. Məsələn, a beautiful woman, chapter four və s. Svit söz birləşməsindən danışarkən çalışmışdır ki, “ phrase ” terminini işlətməsin. Onun fikrinə görə bu termin alimlər arasında çaşqınlıq yarada bilər. Ona görə də o, “ phrase” termini əvəzinə “ word group” terminini istifadə etmişdir. Söz birləşməsinə verilən təriflər içərisində ən dəqiqi Aleksandr Alen və Ceyms Konvelin verdiyi tərifdir: söz birləşməsi cüzi məna bildirən sözlərdən ibarətdir və onlar bütöv bir fikri ifadə edə bilmir. Söz birləşməsini bütöv bir məna ifadə edə bilməməsinin səbəbi isə bu birləşmədə felin şəxsli formalarının iştirak etməməsidir.Məsələn, broken cups, flying birds, a nice child və s. Digər bir alim Aleksandr Beny sözlərin düzgün sıralanması haqqında maarqlı fikir irəli sürmüşdürş Onun fikrincə ilk nəzərdə tutulan söz əvvəl gəlməlidir.Birlikdə düşünülən məhfumlar isə bir- birinin yanında gəlməlidir. A. Beyn zərf, sözönü və feli sifətlə olan birləşmələri təhlil edərkən “ phrase” terminini işlətmişdir.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
90 Müasir dövrdə ingilis qrammatikləri “ phrase” məhfumunu ingils dilindəki “ birləşmə ” mənasında işlədirlər.Burada “phrase” məhfumu həm bir söz, həm də iki və daha artıq sözdən ibarət bir tərkibə aid edilir. Nəticə etibarilə, ingilis dilçiliyində söz birləşmələrinin strukturu, növləri,onların komponentləri arasında olan sintaktik əlaqələrin xarakteri barədə müxtəlif və hətta təzadlı fikirlər olsa da müasir dövrdə bu barədə nisbətən aydın və sistemli təsəvvür yaranmışdır. Deməli, ingilis dilçiliyində kompleks fraza termini bizim anladığımız söz birləşməsi kimi dəyərləndirilə bilər.
1. Каушанская В. Л - Грамматика английского языка 1967 2. Galperin I. R(1981). Stylistics. Moscow : Aura publishers 3. Axundov A. A. Ümumi dilçilik 4. Aslanov A. B. Müxtəlifsistemli dillərdə ismi frazeoloji sahəsi, Bakı, 1997.
word combination. The article emphasizes different forms of word combinations and shows the linguists’ opinions about word combinations Observationshow that ohrazeological components play an important role in English teashing?in lexicology in translating from English to Azerbaijan or from Azerbayjan to English in forming English-Azerbaijani dic tionaries.
Данная статя посвящена исследованию структурных особенностей употребления независимый словосочетаний в современном Английском языке.Независимое словосочетания любого языка представляет большие трудности для изучающих иностранный язык,также и для переводчиков. Независимая словосочетания является одним из главных источников обогащения языка.С нашей точки зрения,как словосочетания,так и предложения,включая пословицы и поговорки,является фразеологическими единицами. RƏYÇİ: Adilə Zeynalova Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Filologiya məsələləri – №02, 2015
91 İRADƏ ABDULLAYEVA NÜBAR TAĞIYEVA ADİU Iradə-nübar.@.mail.ru.
LEKSİK-SEMANTİK VƏ MORFOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİN TƏDQİQİ Açar sözlər: lüğət tərkibi, söz yaradıcılığı, terminlərin yaranma mənbələri morfoloji və sintaktik üsullar, alınma sözlər, termin yaradıcılığı, terminlərin yaranma üsulları, dilin lüğət fondu, terminin tərkib hissələri, sistemlilik xüsusiyyəti. Ключевые слова: состав словаря; словообразование; происхождение созданных терминов; морфологические и синтаксические способы; заимствованные слова; создание терминов; способы создания терминов4 словарный состав языка; компоненты термина; особенность систематичности. Key words: composition of dictionary; word creative work; arise sources of the terms; morphological and syntactical methods; borrowing; term creative work; the methods of the origin terms; word stock of the language; composition parts of the term; the feature of systematic character.
Terminlər dilin lüğət tərkibinin əsas hissələrindən biridir. Dilin müxtəlif sahələrində gedən dəyişmələr daha çox terminoloji sistemdə hiss olunur. Termin kimi işlənən ümumişlək sözlərin böyük bir qismi dilin qədim dövrlərində yaranmışdır. Bu cəhət həm ingilis, həm də Azərbaycan dilləri üçün eynidir. Azərbaycan istərsə də, ingilis dilində termin yaradıcılığı semantik, morfoloji, sintaktik, kalka, sözlərin ixtisarı (abrevaiaturlar) üsulları ilə gedir. Semantik üsulla yaranan terminləri – dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsi dildə işlənən sözlərin mənasında baş verən dəyişmələrlə bağlıdır. Sözün mənaca dəyişməsinin iki növü fərqləndirilir: 1) sözün mənaca tamamilə dəyişməsi; 2) mövcud sözün əsas mənası qalması ilə yeni məna qazanması. Hər bir leksik vahid bu və ya digər mənanın ifadəsinə xidmət edir, hər bir söz adlandırma funksiyasını yerinə yetirir. Semantik üsulla söz yaradıcılığı dildə kəmiyyət dəyişmələri deyil, keyfiyyət dəyişmələri hesabına gerçəkləşir. Dil vahidləri – sözlər səs cildlərini saxlamaqla müxtəlif mənalar ifadə edir və beləliklə, dilin lüğət tərkibini zənginləşdirir. Bu proses müasir dilin terminoloji qatında özünü daha çox göstərir.
Semantik yolla yeni terminin yaranması müxtəlif dillərin sadə terminologiyalarında geniş yayılmışdır. Anlayışların yaxınlığı əsasında və əlamətin oxşarlığına görə adın köçürülməsinə çox rast gəlinir. Predmet və hadisələr arasındakı məkan, material, məlumat, hərəkət, hərəkətin nəticəsi kimi əlaqələr vardır. Bu əlaqələr yeni anlayışın ümumişlək sözün köməyi ilə adlandırılmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Semantik üsulla yaranan yeni termin, təbii ki, yeni anlayışı ifadə edir, onu adlandırır. «Yəni meydana çıxmış yeni anlayış, əşya arasında müəyyən assosiativ əlaqə yaratmaqla sözlərin mənası genişlənir, onlar terminoloji mahiyyət kəsb edilər. Deməli, Filologiya məsələləri – №02, 2016
92 semantik üsulda anlayış yalnız mövcud sözlərlə ifadə edilir, terminin, sözün məna yükü artır».
Semantik üsulla termin yaradıcılığından bəhs edərəknə nəzəri əsərlərdə ümumişlək sözlərin yeni məna kəsb edərək terminləşməsində iki aparıcı xüsusiyyət göstərilir: 1. ümumişlək sözün semantikası genişlənir və bu söz termin səciyyəsi qazarı; belə termin-sözlər müasir Azərbaycan dilinin terminoloji sistemində müəyyən kəmiyyət göstəricilərinə malik olur və terminologiyada bu proses davam edir; 2. müxtəlif terminoloji sahələrə və ya dar işləklik keyfiyyətinə malik olan termin səciyyəli sözlər başqa sahədə müəyyən anlayışı ifadə etməyə yönəlir və yenibir sahənin terminoloji sisteminə daxil olur. Real gerçəklikdə əşyalar, predmetlər, obyektlər çoxdur və onlar adlandırılmışdır. Əşya və predmetlər arasında müəyyən əlaqələr vardır. Onlar bir-birinə formaca oxşar ola bildiyi kimi, predmet, məkan, zaman və s. əlaqələrlə də bağlanırlar. Predmetlərin assosiativ olaraq bir-birinə bənzədilməsi onları eyniləşdirilmir, onların mahiyyətindəki fərqləri aradan qaldırmır. Lakin oxşarlıq, assosiativ bənzətmə müxtəlif olan predmet və obyektlərin eyni sözlərlə adlandırılmasına səbəb ola bilər. Nəticədə ümumişlək söz yeni məna kəsb edir. Bu hadisə termin yaradıcılığında daşa çox baş verir. Semantik üsul adi söz yaradıcılığından fərqli olaraq termin yaradıcılığında məhsuldarlığı ilə seçilir. Bunun səbəbi dilin lüğət tərkibinə daxil olan ümumişlək sözlərin terminləşməsidir. Termin yaradıcılığında dilin öz potensial imkanlarından da geniş istifadə olunur. Həm ingilis, həm də Azərbaycan dilində yeni terminin əmələ gəlməsində sözün semantik strukturunda dəyişmələr də mühüm rol oynayır. Bəzi hallarda sözün semantik konversiya və ya semantik sıxılma baş verir. «termin yaradıcılığı sistemi çox mürəkkəb orqanizmdir. Bu orqanizm elmi dilin yaranıb inkişaf etdiy dövrdə cilalanaraq formalaşmışdır. Formal komponentlərlə (termindüzəltmə vasitələri) yanaşı, bura törədici əsasın semantik strukturu ilə sıx bağlı olan mənam elementləri daxildir». Semantik üsulla termin yaradıcılığı terminoloji sistemin inkişafının müxtəlif mərhələlərində özünü fərqli şəkildə göstərir. Ümumişlək sözlərin semantikasında baş verən dəyişmələr əsasında onların, yəni ümumişlək sözlərin terminə çevrilməsinin ən məhsuldar dövrü yeni terminoloji sistemin yaranma dövrünə təsadüf edir. Belə ki, «terminlər mövcud sözlər əsasında yaradılır və sözlər yeni məna qazanır. İngilis və Azərbaycan dili terminologiyası coin-sikkə, client-müştəri, benefit-fayda,
Eləcə də,Menecment (manage) ingilis sözü olub hərfi idarəetmə deməkdir. İngilis dilinin iqtisadi terminologiyasına daxil olmuş bu söz «idarəetmə» elminin nailiyyətlərinin istifadə edilməsi ilə istehsalatın və istehsal personalının idarəetmə prinsiplərinin, formalarının, üsullarının və vasitələrinin məcmusunu ifadə edir. Ümumişlək söz kimi «idarəetmə» mənasında işlənir. Filologiya məsələləri – №02, 2015
93 Kapital. Bu söz ingilis dilinə latın dilindən (capitalis) keçmişdir. Mənası «əsas» deməkdir. Hazırda iqtisadi terminologiyada – mürəkkəb iqtisadi kateqoriya kimi pul, torpaq, maddiləşmiş əmək mənalarını ifadə edir. Hamı tərəfindən başa düşülən kapital sözü ümumişlək söz kimi yığım məqsədi ilə toplanmış pul kimi də başa düşülür. Firma (ital. firma) – müəssisənin, şirkətin, təsərrüfat cəmiyyətinin, kommersiya təşkilatınıün ən ümumiləşdirilmiş adıdır. Firmanın aşağıdakı tipləri fərqləndirilir: affiləşdirilmiş – filial, törəmə firma şəklində daha iri, əsas şirkətə birləşdirilmiş yaxın, qohum firmalar; broker-kommersiya məqsədlərini güdən və müştərinin tapşırığı ilə və onun hesabına hərəkət edən vasitəçi firmak; vençur – elmi-tədqiqat və mühəndis işlərini maliyyələşdirən kiçik, yaxud orta investisiya firması; investisiya – investisiya və qabiliyyətli kağızlarla əməliyyatlarla aparmaqla məşğul olan firma; engineer – mühəndis-məsləhət xidmətlərinin göstərilməsində ixtisaslaşmış firma; innovasiya – elmi-tdəqiqat işləninin nəticələri bazasında yeni texnologiyaların işlənmsi üçün şəriki olduğu firma tərəfindən yaradılan firma; konsaltinq – fəaliyyət dairəsi müxtəlif sferalarda məsləhətlərdir; istehsalat – konkret məhsulun istehsalı ilə məşğul olan firma; ticarət – ticarət vasitəsi fəaliyyətlə məşğul olan firma; rieltor – daşınmaz əmlak sahəsində əməliyyatlarla məşğul olan firma.
Azərbaycan və ingilis dillərinin lüğət tərkibində, onun terminoloji sistemində köklü dəyişmələr olmuşdur. Terminlər dilin lüğət tərkibinin əsas hissələrindən biridir. Araşdırma və tədqiqatlar göstərir ki, dilin müxtəlif sahələrində müşahidə olunan dəyişmələr daha çox terminoloji sistemdə hiss olunur. İngilis dilində sözdüzəltmədə üç əsas vasitədən istifadə olunur: köklər, ön şəkilçilər və suffikslər. Azərbaycan dilindən fərqli olaraq burada köklərin morfoloji üsulla sözdüzəltmədə iştirak etməsi bir qədər qəribə səslənir və morfoloji üsulla söz yaradıcılığının ənənəvi şərhindən kənara çıxır. Belə ki, ingilis dilində müəyyən sayda kök vardır ki, onlar dilin lüğət fondunun tərkibinə daxil olan öütün sözlərin böyük bir hissəsinin yaranmasında iştirak edir. İngilis dilində sözdüzəltmə prosesində fəal olan əsas köklər çoxdur. Məs.: agr, ad, agr, alte, anima, anthro, aqua, ann, carn və s. Belə köklərin əvvəlinə ön şəkilçisi, sonuna suffiks artırılması ilə yeni sözlər düzəlir. Qeyd olunan köklər termin yaradıcılığında də fəaldır. Semantik üsulla termin yaradıcılığı terminoloji sistemin inkişafının müxtəlif mərhələlərində özünü fərqli şəkildə göstərir. Ümumişlək sözlərin semantikasında baş verən dəyişmələr əsasında onların, yəni ümumişlək sözlərin terminə çevrilməsinin ən məhsuldar dövrü yeni terminoloji sistemin yaranması dövrünə təsadüf edir. S.Sadıqova yazır: «Azərbaycan dilinin daxili imkanları əsasında bu dilin söz yaradıcılığı üsulları ilə müəyyən anlayışın ifadəsi üçün müvafiq ifadəsi termin yaratmaq mümkün olmadıqda başqa dildən həmin anlayışı ifadə edən termin hazır şəkildə alınıb işlədilir». Alınma terminlər bütün dillərdə vardır. Belə alınmaların bir qismi mənşəyindən asılı olmayaraq bütün dillərin sahə terminologiyalarında eyni şəkildə işlənir. Belə terminlər internasional və ya beynəlmiləl terminlər kimi qruplaşdırılır. İngilis dilinin lüğət tərkibi rəngarəngliyi ilə seçilir. Bu dildə müxtəlif dillərdən alınmaları dilin ümumişlək sözləri səviyyəsində də çoxdur. Terminlərdə qeyd olunan
Filologiya məsələləri – №02, 2016
94 cəhət daha yüksək səviyyədədir. Bunun nəticəsidir ki, ingilis dilində birbaşa alınmalara daha çox rast gəlinir. Beynəlmiləl terminlərin böyük bir qismi heç bir müasir dillə bağlı deyildir, əsasın yunan və latın dillərinə məxsus elementlərin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Hər hansı bir sözün geniş şəkildə işlədilməsi, bir dildən başqasına keçməsi və nəhayət beynəlmiləl terminə çevrilməsi onun ifadə etdiyi anlayışla, hadisə və proseslə əlaqədardır. Elmi-texniki nailiyyətlər artdıqca zərurətdən doğan məfhumlar və anlayışları ifadə edən sözlərin beynəlmiləl terminlərə çevrilməsi prosesi də sürətlənir. İngilis və Azərbaycan dillərinə daxil olan terminlərin sayı getdikcə artır, bu sahənin terminoloji bazası sürətlə zənginləşir. Vaxtıilə dildə ümumişlək xarakter daşyıan yüzlərlə ümmişlək söz terminləşməyə doğru inkişaf etmiş, ən qədim dövrlərdən bəri termin yaratmaq xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamışdır. -müasir dövrdə terminologiyada gedən proseslər səciyyələndirən əsas cəhətlərdən biri beynəlmiləl terminlərin sayının sürətlə artmasıdır. Beləliklə, nəticə etibarı ilə istər ingilis, istərsə də Azərbaycan dillərində termin yaradıcılığı həm dilin daxidi imkanları, həm də alınmalar hesabına yaranır.
Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|