Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Балонский систем образования CICEK BEDELOVA BOLOGNA EDUCATION PROCESS THE TEACHING OF THE PRINCIPLES
- The article is about the methodies of teaching of the English
- Scientific-technical literature and each theme must be on the spesiality.
- Filologiya məsələləri – №02, 2016
- Filologiya məsələləri – №02, 2015
- G.NAGIYEVA WORD FORMATION IN MODERN ENGLISH SUMMARY
- Rəyçi: Rəfiq Cəfərov Filologiya elmlərinamizədi,dosent.
- İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ MƏTNDAXİLİ CÜMLƏLƏR ARASINDA ƏVƏZLİYİN ROLU VƏ ƏHƏMİYYƏTİ Açar sözlər
|
ƏDƏBİYYAT 1..M.Mahmudov “Respublika “qəzeti .”Baloniya prosesi və Azərbaycan “.26 yanvar 2008 .s.5-6. 2 .. AzTU “Ziya “qəzeti.N 4.(1016) dekabr 2006.Məqalə: “Azərbaycan Texniki Unveristetində kredit sistemi ilə tədrisin təşkili barədə muvəqqəti “Əsasnamə” s.3. 3..R.Ağamaliyev, İ.Pirmmədov.Avropa ali təhsil sisteminin inkişaf tendensiyalrı:”Baloniya prosesi və Azərbaycan konteksti”, Azərbaycan müallimi” qəzeti, 08.10.2004 ,s.3-4 4..H.Hüseyinov.Coxpilləli təhsildə yeni tədris texnalogiyaları.AzTU.2005. Filologiya məsələləri – №02, 2015
105 Ч.БАДАЛОВА ПРИНСИПЫ ПРЕПОДОВАНИЯ ИНОСТРАННЫЕ ЯЗЫКИ ПО КРЕДИТНОМУ СИСТЕМАМ БОЛОНСКИМ УЧЕБНОМ ПРОЦЕССЕ РЕЗЮМЕ В статье рассматривается Болонский процесс образования в соответствии с Европейскими стандартами и нормами, усовершенствование законо дательства, проведение реформ на базе кредитной системы образования и их реалии в системе образования Азербайджана.
Ln this article is shown the educaion system of the Bolonga process according to the European standart and nrms about the reforming on base of the credit system in the education system and its reality according education system Azerbaijan/
Language on spesyality in national higt schools of the Republic And different principles of text translation are taught. Student havi to work individucelly on the themes while translating Scientific-technical literature and each theme must be on the spesiality.
Rəyçi: Adilə Zeynalova filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent. Filologiya məsələləri – №02, 2016
106 GÜLNAR NAĞIYEVA
aida-gülnar.@.mail.ru.
SÖZ YARADICILIĞI VƏ ONUN AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ İFADƏ ÜSULLARI
modullaşdırmaq, mübtəda, ismi ifadələr, bağlayıcı, funksiya, cümlənin hissəsi. Key words: formation of tense, grammatical peculiarities, forms of the infinitive, sbustitutes, modify, subject, noun phrase, conjunction, function, part of a sentence. Ключевые слова: образование времен, грамматические особенности, формы инфинитива, заменители, модифицировать, подлежащее, фразы имени, связывание, функция, часть предложение. Hər bir sözün yaranması müəyyən ehtiyacdan doğur. Ünsiyyətin müəyyən şəraitə bağlı ehtiyacından yaranan söz sonra bütün dil daşıyıcıları üçün zərurətə çevrilir. Əslində dilin lüğət fonduna daxil olmuş sözün hər birinin etimologiyasına gedib çıxmaq olar, amma bu xüsusi elm sahəsi olan etimologiyanın mövzusudur. Adətən etimon axtarışı ulu dilə cedib çıxır, bəzən də başqa dillərlə qarşılıqlı tarixi əlaqənin aşkarn olunmasını tələb edir. German dillərinəd söüzn strukturu, onun morfem quruluşu çox mürəkkəb və müxtəlifdir. Düzəltmə sözlər bir leksik morfemdən və bir və ya biri neçə sözdüzəldici morfemdən ibarət ola bilər. Araya sözdüzəldici morfem də girə bilər. Leksik morfem həm də morfoloji funksiya yerinə yetirə bilər, yəni bir sözdən başqa söz düzəldə bilər. Bu sözdüzəldici mofremləri affiks adı altında birləşdirirlər və buraya prefiks və suffiks daxildir. İngilis dilində söh heç bir şəkilçi qəbul etmədən bir nitq hissəsindən başqasına keçə bilir. Buna konversiya deyilir. Məsələn, to bridge – abridge; to look – a look; to drop – a brop; to work – a work və s. Son dövr elmi-nəzəri ədəbiy1yatda mürəkkəb sözlərlə bağlı diqqəti çəkən məsələlərdən biri də yaranan sözlərin dilin lüğət tərkibinə möhkəm daxil olması və digər başqa sözlərlə tam hüquqda işlənə bilməsidir. Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsinin birinci və əsas mənbəyini dilin daxili vəsaiti təşkil edir. Bu mənbədən danışarkən biz aşağıdakıları nəzərə almalıyıq. Bunlar əsasən:
- leksik yolla; - morfoloji yolla; - sintaktik yolla; - kalka (yamsılama) yolu ilə yaranan sözlərdir. Biz əsasən leksik və morfoloji yollara nəzər salacaq və onları izah etməyə çalışacağıq. 1. Leksik yolla yaranan sözlər ümumxalq danışıq dili və onun müxtəlif sözdüzəltmə vəsaiti (sözdüzəldici şəkilçi və sözlərin birləşməsi) istər dilin tarixi inkişafı prosesində və sözlərin yaranmasında əsas olmuşdur. Ümumxalq danışıq dilindən qidalanmayan və onun hesabına zənginləşməyən hər hansı bir ədəbi dil nəticədə məhv ola bilər. Dilin söz ehtiyatından istifadə etməklə yeni hadisə, anlayış və dəyişmələri
Filologiya məsələləri – №02, 2015
107 ifadə etmək üçün başlıca yol dildə tarixən mövcud olan sözdülətmə formalarına uyğun surətdə yeni sözlər yaratmaqdır. Sözyaradıcılığında süniliyə yol vermək olmaz, çünki belə düzəltmə sözlərin ömrü az olur. Dildə onun öz materialı zəminində yaranan üğət tərkibinin zəngin¬ləşmə-si¬nə səbəb olan sözdüzəltmə qaydaları dilin daxili inkişaf qaydaları ilə bağlıdır. Belə sözdüzəltmə qaydalarını müxtəlif istiqamətlərdə öyrənmək olar. hər bir nitq hissəsinə daxil olan söz qruplarının konkret məzmunu, qrammatik forması, sintaktik quruluşu və bunların hər biri ilə əlaqədar olan sözdüzəltmə qaydaları da vardır. II. Morfoloji yolla yaranan sözlər Dünya dillərində sözdüzəldici şəkilçilər ön, orta və son olmaqla üç yerə bölünün. Azərbaycan dilinin özünəməxsus sözdüzəldici şəkilçiləri yalnız son şəkilçilərdən ibarətdirsə, ingilis dilində sözdüzəldici şəkilçilər həm ön, hm də son şəkilçilərdən ibarətdir. Yuxarıda qeyd etdyimiz kimi dünya dilləri bir- birilə əlaqədar inkişaf etmiş və etməkdədir. Həmin əlaqə nəticəsində bu dillər arasında qarşılıqlı surətdə bir-birinin lüğət tərkibinin zənginləşdirdiyi kimi, bu və ya başqa qrammatik formalarda bir dildən başqa bir dilə keçə bilər. Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində sözdüzəldici şəkilçilərin rolu çox böyükdür. Çünki şəkilçilər vasitəsilə bir sözdən bir çox yeni sözlərə mələ gətirmək mümkündür. bu da öz növbəsində dilin lüğət tərkibini zənginləşdirir. Sözdüzəldici şəkilçilər bu və ya digər nitq hissəsinin sonuna artırıla bilər. Bu şəkilçilər qoşulduğu sözlərə təsir edərək, bir nitq hissəsindən başqa bir nitq hissəsi də əmələ gətirir. Məsələn, short-to shorter; deep-to deepen; bright-to brighten, etc. III. Sintaktik yola yaranan sözlər dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində sözlərin yanaşdırılması və birləşdirilməsinin də rolu az deyildir. Bu üsulla yaradılan müxtəlif mənşədən ola bilər. Dilin tarixi inkişafında sadə və ya düzəltmə sözlər müxtəlif üs3ullarla birləşərək bir çox mürəkkəb sözlər əmələ gətirmişdir. Deməli, birləşən hər iki söz mənalarına görə qaynayıb-qarışır, qovuşma və ya birləşmə halında işləndiyi zaman hər iki sözün əvvəlki mənaları əsasında onlardan fərqli olaraq ümumiləşmiş, vahid yeni anlayış ifadə edir. Belə qovuşma və ya birləşmələrdə yalnız formanı nəzərə azıb, məna və məzmunu yaddan çıxarmaq, əlbəttdə dili təfəkkürlə bilavasitə əlaqədardır. İnsanın idral fəaliyyətinin müvəffəqiyyətlər sözlər şəklində və söz birləşmələri vasitəsilə cümlələr şəklində dildə qeyd və təsbit olunur. Dil öz inkişafında sadəcə olaraq məhdud bir çərçivə dairəsində deyil, aşağıdan uxarıya, sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf edir. məhz belə bir inkişafında nəticəsidir ki, dilimizdə mürəkkəö sözlərin və söz birləşmələrinin miqdarı artmışdır. Beləliklə, yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsinin mənbə və üsullarının öyrənilməsinin dilçilik nöqteyi-nəzərdən xüsusi əhəmiyyəti vardır. IV. Kalka (yamsılama) yolu ilə yaradılan sözlər. Yeni söz və terminlərin yaradılmasında kalka üsulunun da müəyyən rolu vardır. Bu üsulla əmələ gələn yeni sözlər dilimizin öz daxili materialı əsasında yaradılır. buna görə də burada dilin daxili inkişaf qanunları həlledici rol oynayır. Kalka yolu ilə yeni sözlərin yaradılmasında həm sözlərin, həm də dilin sözdüzəldici şəkilçilərindən geniş surətdə istifadə olunur. Kalka yolu ilə yaradılan yeni söz və terminlər hərdən tərcümə vasitəsilə dilə gətirilir. Bu proses zamanı tərcümə olunan söz həmin dildə (tərcümə edilən dildə) eyni Filologiya məsələləri – №02, 2016
108 mənanı verən sözlərlə yaxud söz və sözdüzəldici şəkilçilərlə ifadə olunmalıdır. Buna görə də burada tərcümə edilən sözün tam qarşılığı verilməlidir, yoxsa onu kalka adlandırmaq olmaz. Bu kimi tərcümələr eyni zamanda sərbəst tərcümə adlanır. Bu və ya başqa bir dildə kalka yolu ilə yaradılan hər hansı bir sözün kök və şəkilçilərinə uyğun gəlməlidir. Kalka üsulu ilə yaradılan söz və terminlər həm morfoloji, həm də leksik yolla əmələ gəlir. a) morfoloji yolla yaradılan yeni sözlər həm dilin öz sözləri, həm də başqa dillərdən keçərək həmin dilin sözdüzəldici şəkilçilərinin əlavə edilməsi ilə əmələ gəlir; b) kalka üsulu ilə yaradılan sözlərin bir qismi də sintaktik yolla əmələ gəlir. İstər morfoloji və istərsə də sintaktik yolla yaradılan yeni söz və terminlər dilin zənginləşməsinə xidmət edir. Sintaktik yolla yaradılan yeni sözlər iki və daha artıq sözün birləşməsi və ya yanaşması ilə əmələ gəlir. Bunların bir qismi bitişik və bir qismi də ayrı yazılır. Sözlərin birləşməsi və yanaşması üsulu ilə bir çox söz və terminlərin yaranmasını kalka adlandırmaq olar. Bu və ya başqa dildə kalka yolu ilə yaradılan hər hansı bir sözün kök və şəkilçiləri həmin sözün alındığı dilin kök və şəkilçilərinə uyğun gəlməlidir. Kalka üsvulu ilə yaradılan sözlər həm morfoloji, həm də leksik yolla əmələ gəlir. İstər morfoloji, istərsə də sintaktik yolla yaradılan yeni söz və terminlər dildə yeni anlayışları ifadə etməyə xidmət edir. düzəltmə sözlərin içərisində şəkilçilərlə düzələn sifətlər xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Sözdə dəyişmə, əsasən, məna ilə əlaqədardır. Sözün fonetik tərkibi dəyişməz qalır, mənası təzələnir, yenidən yarana bilir. Fonetik tərkibi də modifikasiya yolu ilə yeni struktur əmələ gətirir, mənaya təsir edir, yeni məna yaranır. Struktura sözün ünsürləri ilə əlaqədarlır. Sözün məna Strukturu onun ifadə etdiyi əşya və ya məfhumla bağlıdır. Sözün məna strukturu sabi deyildir. Onun dəyişməsi əsasən üç planda olur: 1. sözlərin məentiqi-əşyavi məzmununun dəyişməsi; 2. sözlərin leksik-qrammatik əlaqələrinin dəyişməsi; 3. leksik-semantik sistemdə sözlərin məna əlaqələrinin dəyişməsi. Buların strukturlarında bir-birinə yaxınlıq olsa da, onlar mənalarına görə fərqlənir. Söz öz daxili formasına görə üç struktur elementdən ibarətdir: fonoloji, morfoloji və semantik. Hər hansı bir söz yeni məfhum ifadə etdiyi zaman öz əvvəlki mənasını da saxlayır. Əvvəlki forma yeni məfhumu ifadə edən formaya çevrilir. Söz yaradıcılığı, göründüyü kimi, dilin iki sahəsi – qrammatika və leksika ilə yaxından bağlıdır. Söz yaradıcılığının nəticəsi leksikaya aid olub, dilin luğət tərkibinə yeni-yeni leksik vahidlər verir. Söz yaradıcılığı prosesi ilə qrammatikaya aid olub, onun maddi imkanları əsasında fəaliyyət göstərir. Bu baxımdan, söz yaradıcılığını qrammatika və leksika ilə həmhüdud dilçilik sahələrindən hesab etmək olar. Söz yaradıcılığının əsas vəzifəsi dilin inkişafı prosesində meydana gələn qanunauyğunluqlarını və xüsusiyyətlərini öyrənməkdən ibarətdir. Sözsüz ki, yeni sözlərin yaradılması – söz yaradıcılığının əsas funksiyası¬dır. Buna görə də ümumi dil sistemində söz yaradıcılığının böyük rolu vardır. Filologiya məsələləri – №02, 2015
109 Məlumdur ki, ingilis dilində sözün sintaktik funksiyası morfoloji əlaməti üstələyir. Sözün qrammatik təbiəti tam şəkilədə mətndə müəyyənləşir. Beləlik¬lə, germanistikada yeganə vahid prinsip əsasında nitq hissələrini təsnif etmək üçün göstərilən bütün təşəbbüslər nəticəsiz qalmışdır. Ənənəvi bölgü isə pis deyildir, sözün üç əlamətini nəzərə almaq lazımdır.
İngilis dilində sözdüzəltmədə üç əsas vasitədən istifadə olunur: köklər, ön şəkilçilər və suffikslər. Azərbaycan dilindən fərqli olaraq burada köklərin morfoloji üsulla sözdüzəltmədə iştirak etməsi bir qədər qəribə səslənir və morfoloji üsulla söz yaradıcılığının ənənəvi şərhindən kənara çıxır. Belə ki, ingilis dilində müəyyən sayda kök vardır ki, onlar dilin lüğət fondunun tərkibinə daxil olan öütün sözlərin böyük bir hissəsinin yaranmasında iştirak edir. İngilis dilində sözdüzəltmə prosesində fəal olan əsas köklər çoxdur. Məs.: agr, ad, agr, alte, anima, anthro, aqua, ann, carn və s. Belə köklərin əvvəlinə ön şəkilçisi, sonuna suffiks artırılması ilə yeni sözlər düzəlir. Qeyd olunan köklər termin yaradıcılığında də fəaldır. Semantik üsulla termin yaradıcılığı terminoloji sistemin inkişafının müxtəlif mərhələlərində özünü fərqli şəkildə göstərir. Ümumişlək sözlərin semantikasında baş verən dəyişmələr əsasında onların, yəni ümumişlək sözlərin terminə çevrilməsinin ən məhsuldar dövrü yeni terminoloji sistemin yaranması dövrünə təsadüf edir. S.Sadıqova yazır: «Azərbaycan dilinin daxili imkanları əsasında bu dilin söz yaradıcılığı üsulları ilə müəyyən anlayışın ifadəsi üçün müvafiq ifadəsi termin yaratmaq mümkün olmadıqda başqa dildən həmin anlayışı ifadə edən termin hazır şəkildə alınıb işlədilir». Alınma terminlər bütün dillərdə vardır. Belə alınmaların bir qismi mənşəyindən asılı olmayaraq bütün dillərin sahə terminologiyalarında eyni şəkildə işlənir. Belə terminlər internasional və ya beynəlmiləl terminlər kimi qruplaşdırılır. İngilis dilinin lüğət tərkibi rəngarəngliyi ilə seçilir. Bu dildə müxtəlif dillərdən alınmaları dilin ümumişlək sözləri səviyyəsində də çoxdur. Terminlərdə qeyd olunan cəhət daha yüksək səviyyədədir. Bunun nəticəsidir ki, ingilis dilində birbaşa alınmalara daha çox rast gəlinir. Beynəlmiləl terminlərin böyük bir qismi heç bir müasir dillə bağlı deyildir, əsasın yunan və latın dillərinə məxsus elementlərin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Hər hansı bir sözün geniş şəkildə işlədilməsi, bir dildən başqasına keçməsi və nəhayət beynəlmiləl terminə çevrilməsi onun ifadə etdiyi anlayışla, hadisə və proseslə əlaqədardır. Elmi- texniki nailiyyətlər artdıqca zərurətdən doğan məfhumlar və anlayışları ifadə edən sözlərin beynəlmiləl terminlərə çevrilməsi prosesi də sürətlənir. İngilis və Azərbaycan dillərinə daxil olan terminlərin sayı getdikcə artır, bu sahənin terminoloji bazası sürətlə zənginləşir. Vaxtıilə dildə ümumişlək xarakter daşyıan yüzlərlə ümmişlək söz terminləşməyə doğru inkişaf etmiş, ən qədim dövrlərdən bəri termin yaratmaq xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamışdır. müasir dövrdə terminologiyada gedən proseslər səciyyələndirən əsas cəhətlərdən biri beynəlmiləl terminlərin sayının sürətlə artmasıdır. Beləliklə, nəticə etibarı ilə istər ingilis, istərsə də Azərbaycan dillərində termin yaradıcılığı həm dilin daxidi imkanları, həm də alınmalar hesabına yaranır.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
110 Г.НАГИЕВА СЛОВАОБРОЗАВАНИЯ В АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ ЛЕКСИЧЕСКИМ И ГРАММАТИЧЕСКИМИ СПОСОБАМИ РЕЗЮМЕ . В статье рассматривается словаобразования в современном английском языке и его способы и методы выражения в Азербайджанском языке.Словаобразование в английском языке происходит нижеследующим способами: -Словаобразования морфологическими способами; -Словаобразования грамматическими путями; -Словаобразования лексическими способами; -Словаобразования с помощью калки.
G.NAGIYEVA WORD FORMATION IN MODERN ENGLISH SUMMARY The article deals with the word formation of modern English distinguished by its urgensy. Words in the English language are formed in different ways, as well as lexical, semantic and morphological ways have been explained in the article. Belonging to grammar word formation process operates on the basis of its material resources. The main duty of word formation process is to study objective laws and peculiarities appeared in the development of a language.
1. Yespersen O.A. Modernq English Grammar on Historical Princples Copenhagen, 1972 part VI; Marchand H. The Categories and Types of Present Day English Word Formation. Wisbade, 1972. 2. Stein, Gabriel. English Word Formation Over Two Centures. Tubingen, 1978, p. 27-32. 3. Soudek Lev. Structure of Subsiandard Words in Britich American English Bratislava, 1988. p. 52-58. 4. Hornby A.S. Oxford Advanced Learner Dictionary I edition, Coie A.P. Oxford University press, 1994. 5. Axundov A. Ümumi dilçilik. Maarif, Bakı, 1988, səh. 20-28. 6. Musayev O. Azərbaycanca-ingiliscə lüğət. B
Filologiya elmlərinamizədi,dosent.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
111 AYTƏN HÜSEYNOVA H.Əliyev ad.AAHM aytən.@.mail.ru.
ARASINDA ƏVƏZLİYİN ROLU VƏ ƏHƏMİYYƏTİ
Key words: text, pronom, connection, information Ключевые слова: текст, местоимение, связь, информация
Mətn yaradan dilçilik faktorlarından biri də mətndaxili əlaqə vasitələridir. Bu vasitələr hər bir dildə çoxsaylı olduğu kimi, dünya dillərində də həm çoxsaylı, həm də çoxcəhətlidir. Müstəqil cümlələrin özləri cümlədaxili əlaqələrinə malik olduğu kimi, mətni təşkil edən cümlələr arasında da müxtəlif əlaqə vasitələri mövcud olur. Bu əlaqə vasitələri hər bir dilin konkret qrammatik quruluşundan asılıdır. Tipoloji cəhətdən flektiv dillər qrupuna daxil olan ingilis dilinin də özünəməxsus mətnyaradan vasitələri vardır. Azərbaycan dilində mətnə daxil olan cümlələr arasında əlaqə yaratmaq üçün bir sıra başqa vasitələrdən də istifadə edilir. Bu vasitələr arasında əsas nitq hissələri mühüm yer tutur. İngilis dilində əvəzliklərin mətnlərin yaranmasında rolunu aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1. Əvəzlik semantik kateqoriyanı təmsil edir və o, sözlər arasında deyil, cümlələr arasında əlaqələri şərtləndirir; 2. Əvəzlik məlum olanı bildirir; 3. Əvəzlik həm anaforik (əvvəlki cümləyə bağlılıq), həm də kataforik (sonrakı cümləyə bağlılıq) funksiyalarını yerinə yetirir; 4. Əvəzlik yalnız statik (donuq) deyil, həmçinin dinamik (dəyişkən) funksiyanı da yerinə yetirir. Qeyd olunduğu kimi əvəzliklər müəyyən olanı bildirir, çünki o artıq müəyyən olanı əvəz edir. Buna görə də, dinləyənin (oxucunun) işarə edilən predmet haqqında artıq müəyyən məlumatı var. Məsələn: The gong sounded, and putting her white arm within his, Irene took him
′
left. Normal şəraitdə birinci və ikinci şəxs əvəzlikləri (I, You), yalnız proqmatik nöqteyi-nəzərindən işlədilir, qayıdış əvəzlikləri isə yalnız anaforik funksiyanı yerinə yetirir. Üçüncü şəxs əvəzliklərini (he, she, it), həm proqratik, həm də anaforik şəkildə işlətmək mümkündür. Məsələn: He ran across the soft Moorish carpets, and opened the door. No! Shen was not here either. Having reached the door he turned the key, and opened it. Əvəzliklərin yığcamlığı istən ingilis, istərsə də Azərbaycan mətnlərində onların tez-tez işlənməsini şərtlən dirir. Doğrudan da hər dəfə əvəzliklər təkrarlanldıqca onların
Filologiya məsələləri – №02, 2016
112 göstərdikləri hadisə, proses irəliləyir, inkişaf edir. Bu da onu göstərir ki, əvəzlik mətn daxilində əlaqəyaradıcı funksiyanı yerinə yetirir. Belə bir cəhəti də yaddan çıxartmaq olmaz ki, mətnin məzmun cəhəti ilə əvəzliyin mətndaxili fəaliyyəti arasında qırılmaz «zəncir» olur. yəni onlar bir-biri ilə sıx əlaqədə olurlar. Belə ki, mətninməzmunu onun semantikasını müəyyənləşdirirsə, əvəzlik işarə etmə forması hesab olunur ki, bu da semantik bütövlüyü ifadə edir. İngilis dilində əvəzlyin mətndaxili fəaliyyətini şərtləndirən müxtəlif vasitələr var. Bunlardan «It is … who (that) …» birləşməsidir. Məsələn: The girl, she is playing the piano. It is the girl who is playing the piano. Digər isə «it» əvəzliyinin ixtisar olunan mübtəda kimi çıxış etməsidir. Yəni «it» əvəzliyinin formal mübtəda vəzifəsini yerinə yetirməsidir. Belə bir misala diqqət yetirək: The pianter stated in amazement. It was so unlike. Dorian to speak like that. What had happened? He seemed quite angry. His face was flushed and his cheeks burning. Bu misalda da «it» əvəzliyi mübtədanı əvəzləyir və mətnin sonrakı cümlələrində mənanın genişlənməsinə xidmət edir. Bundan əvvəlki misallarda da göründüyü kimi, əvəzlik ya özündən sonra, ya da özündən əvvəl ümumiləşmiş şəkildə olsa da, hər hansı bir sözlə, cümlə və yaxud ifadə ilə bağlı olub həmin vahidi izah edir. Mətndə əvəzliklər vahidi dil vasitəsi kimi öyrənilir. Burada birinci cümlə müstəqil olur, tərkib hissələri isə bir-birinə bağlı olur. Ümumilikdə isə əvəzlik mətnin formalaşmasında böyük rol oynayır. O, mətn daxilində birbaşa özündən əvvəlki, yaxud sonrakı fikrə işarə edir, nəinki sadə hətta mürəkkəb mətnlərin formalaşmasında yaxından iştirak edir. əvəzliyin daxil olduğu cümlələr bir-biri ilə sıx surətdə bağlı olur. Mətndən kənarda heç bir sərbəst yəni ayrıca cümlə mümkün deyildir, onlar mütləq mətn daxilində yaranır, öz dolğun mənasını kəsb edir. mətndəki cümlələr bəzən də abstrakt yüklü olur, müəyyən bir mətnaltı məna ilə, əlavə informasiya bloku ilə silahlanır, oxunan kimi müəllif söhbətindən başqa, ikinci bir səsi də «eşidirik». Müəllif bu cür əlavə yüklü cümlələri özü nizamlayır, müəyyən bir istiqamətə yönəldir. Doğrudur, mətnə daxil olan cümlələr arasında əlaqə yaratmaq üçün bir sıra başqa vasitələrdən də istifadə edilir. Bu vasitələr arasında sözsüz ki, əsas nitq hissələri mühüm yer tutur. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, mətnin qurulmasında əsas nitq hissələrindən bəziləri daha mühüm rol oynayır, lakin mətnin elementləri olan ayrı-ayrı müstəqil cümlələrin sintaktik tam daxilində birləşib əlaqələnməsində onlar yeganə vasitə ola bilmir. Bunun üçün müxtəlif morfoloji göstəricilərdən, o cümlədən bir sıra nitq hissələrindən, həmçinin sintaktik elementlərdən istifadə etmək lazımdır. Morfoloji vasitələr mətnin hüdudlarının müəyyən olunmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Bu cəhətləri nəzərdə tutan Ə.Xəlilov yazır ki, sintaktik bütövə daxil olan cümlələr ya bu vahidin daxilindəki morfoloji elementlərin, və yaxud da sintaktik vahidlərin (söz birləşməsinin, cümlənin) mənasının, orada ifadə olunmuş fikrin tam açılmasına xidmət edir. Ona görə də sintaktik bütövün sərhədləri həmin vəzifəni ödəmək üçün mətnin lazım olan hissəsinin haradan başlayıb harada qurtarması ilə müəyyənləşir. Müvafiq mətnlərin düzəldilməsində isə əvəzliklər ən mühüm rol oynayır. Əlaqəli mətn müxtəlif elementlərlə hağlanmış zənciri xatırladır. Əlaqəli mətn təkcə sözlərin cümlə daxilində, birləşməsi ilə məhdudlaşmır, ayrı-ayrı cümlə qrupları da
Filologiya məsələləri – №02, 2015
113 öz aralarında müxtəlif vasitələrlə əlaqələnir və bir-biri ilə müəyyən münasibətlərdə olur. Biz artıq qeyd etmişik ki, mətni təşkil edən, onu formalaşdıran cümlələr arasında zaman, məkan, səbəb-nəticə, müqayisə, qarşılaşdırma və s. kimi semantik münasibətlər mövcud olur. Mətnin əsasında həmişə bir bazis cümlə mövcud olur. həmin bazis cümlənin tərkibində konkret mənadan məhrum olan söz və ya ifadə yerləşir. Mətnin bu və ya digər cümləsi konkret mənası olmayan sözü və ya ifadəni müəyyənləşdirir. Bu, ya bazis cümlədən əvvəlki, ya sonrakı, ya da bazis cümlənin hər iki hissəsindəki mətnlərin məzmunu ilə mümkün ola bilir. Müstəqil cümlələr arasındakı əlaqələri öyrənmək üçün lazım olan tələblərə əlaqəli nitqin hansı hissəsi cavab verirsə, mətnin da hüdudları ondan asılı olaraq müəyyən olunur. Bizə görə, mətnlərin həcmindən asılı olmayaraq, başlanğıc və sonu olmalıdır. Belə mətnlərin tərkibində işlənən əvəzliyin mənası nə vaxt açılarsa, həmin mətn də bitmiş hesab edilir. Yəni mətnin həcmi bazis cümlənin tərkibindəki əvəzlyin mənasının açılmasından asılıdır. Mənası açılmış əvəzliklər, şəxs əvəzliklərindən əlavə, işarə əvəzlikləri də Azərbaycan dilində mətn düzəltmə faktoru kimi fəaliyyət göstərir. Həmin əvəzliklər bunlardır: o, bu, həmin (haman). Aşağıdakı misala diqqət yetirək:
Buradan da göründüyü kimi, işarə əvəzliklərinin mətnin tərkibində işlənməsi bir tərəfdən vəhdətdə olan avtonom cümlələrin təşkilində, onlar arasında struktur- qrammatik əlaqələrin əmələ gəlməsində, başqa bir tərəfdən isə mənanın aydınlaşmasında, konkretləşməsində aparıcı rol oynayıp. Dilimizdə mətndaxili cümlələr arasında əlaqə yaradan vasitələrin biri də «budur» işarə əvəzliymdir. Bu işarə əvəzliyinin də mətnin formalaşmasında çox böyük rolu olduğunu qeyd etmək vacibdir. Budur işarə əvəzliyi daha çox xəbər budaq cümlələrində işlənir. Xəbər budaq cümlələrində bu işarə əvəzliyinin məzmunu açıldığı kimi, mətni təşkil edən müstəqil cümlələri də həmin əvəzlik məna cəhətdən bir-birinə bağlayır ki, əvvəlinci cümlədə işlədilən budur əvəzliyinin ümumi şəkildə ifadə oluqmuş səbəb mənası sonra gələn sözlər vasitəsilə interpretasiya olunur. Beləliklə də, dolğun bir mətn yaranır. Məsələn belə elə bir mətnə diqqət yetirək: Qənirə anasını kiçik oğlunun kiçik toyuna çağrımamışdı, yaddan çıxarmışdı. Doğrudur, mətnin qurulmasında əsas nitq hissələrindən bəziləri daha mühüm rol oynayır, lakin mətnin elementləri olan ayrı-ayrı müstəqil cümlələrin sintaktik tam daxilində birləşib əlaqələnməsində onlar yeganə ola bilmir. Bunun üçün müxtəlif morfoloji göstəricilərdən, bir sıra nitq hissələrindən, həmçinin sintaktik elementlərdən istifadə etmək lazımdır. Bu cəhətdən nəzərə alaraq qeyd etmək lazımdır ki, nitq hissələri, xüsusi ilə də əvəzlik mətndaxili cümlələr arasında əlaqə yaratmaqda mühüm rol oynayır. Müstəqil cümlələrin özləri cümlədaxili əlaqə vasitələrinə malik olduğu kimi, mətni təşkil edən cümlələr arasında da müxtəlif əlaqə vasitəlri mövcud olur. Bu əlaqə vasitələri hər bir dilin konkret qrammatik quruluşundan asılıdır. Mətn yaradan vasitələr bizim auditoriyamıza sistemli şəkildə çatdırılması da unutmamalıyıq ki, bu sahədə görkəmli tədqiqatçılarımızın, məsələn, Ə.Xəlilovun, K.Abdullayevin, Ə.Abdullayevin və başqalarının dəyərli tədqiqat əsərləri mövcuddur Filologiya məsələləri – №02, 2016
114 Hər hansı rabitəli nitqdə, yazılı əsərlərin dilində cümlələr bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə deyil, yaxın məna əlaqəsində fəaliyyət göstərirlər. Mətndəki cümlələr istər mənaca, istərsə də quruluşca, və yaxud da qrammatik cəhətdən bir-biri ilə qırılmaz surətdə bağlı olur. Əlaqəli nitq müxtəlif vasitələrlə bağlanmış zənciri xatırladır. Bu zəncir biri digərindən asılı fikirlərin vəhdətidir. Odur ki, cümlədə fikirin bitkinliyi nisbi mənadə qəbul edilməlidir. Fikri daha əhatəli və bitkin vermək üçün bir- biri ilə həm qurulşca, həm də mənaca bağlı olan cümlələr qrupundan istifadə edilir. Hər iki dildə əvəzliliyin işlənməsi mətndaxili cümlələr arasında əlaqə yaratmaqda çox mühüm rol oynayır. Mətn mənanın açılması prosesində formalaşır. Məna açımı işarə əvəzliyinin mətndə təkrarlanması ilə də baş verir. Mətn daxilində işarə əvəzliyi daha çox təkrar olunur. Həm də elə mətnlər var ki, burada əvəzlik aid olduğu sözlə birlikdə işlənir. Məsələn: O bilirdi ki, bütün millətlər arasında zavallı vətəndaşları ən geri qalmış bir xalqdır. O, bilirdi ki, vətənində zəhmətkeş xalq, onun biliyinə, iki ildə aldığı təcrübələrə, onun qüvvətinə və çalışqanlığına möhtacdır. Bütün qüvvətini, biliyini bu zavallı xalıq yolunda işlətmək arzusu onu həmişə vətəninə doğru sürükləyirdi. Bu misalda göründüyü kimi, «o, onun» əvəzliyi cümlədə təkrarlanaraq mətnin mənasını daha da rəngarəng edir. bu növ mətnlərə ingilis dilində də tez-tez rast gəlinir. Məsələn: When he came out of the king ′
Did you hear anything? Did you speak? I thought I heard a voice. Machkth has murdered sleep it said. He will never sleep again. Burada da Azərbaycan dilində olduğu kmi, o və onun əvəzliyi təkrarlanaraq mətnin mənasını daha da dolğunlaşdırır, onu daha da qabarıq şəkildə oxucuya təqdim edir.
Mətnin qurulmsında qrammatik vasitələr də böyük rol oynayır. Bu qrammatik morfoloji göstəricilər ilə oxucu və dinləyicinin nəzəri müəyyən sözə, və ya bütövlükdə hər hansı bir ifadəyə cəlb olunur. Mətndüzəltmədə formal-qrammatik vasitələrin rolunu nəzərə alaraq demək olar ki, indi mətn dilçiliyinin əsas problemi leksik, morfoloji və sintaktik münasibətlər vasi- təsi ilə fəaliyyət göstərən və onları idarə edən mətndüzəldən faktorların axtarılmasıdır. Mətndüzəltmədə formal-qrammatik faktorlar cümlənin tərkibində əlaqə yarat- maqla çıxış edir. Həmin vasitələrdən müxtəlif sistemli dillərin müvafiq mətnlərinin düzəldilməsində müvəffəqiyyətlə istifadə edilir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, mətn düzəldən formal-qrammatik elementlərdən ən mütəhərriki əvəzliklərdir. Əvəzliklər mətnin tərkibindəki söz və cümlələri bir-birinə bağlayaraq bütöv sintaktik tama çevrilə bilir. Söz və söz birləşmələri eləcə də cümlələr arasında işlədilən əvəzliklərin demək olar ki, hamısı mətnin yaranmasında, onun formalaşmasında iştirak edir. Bunlardan ən fəalı və ən lazımlısı bizim fikrimizcə, «o» və digər şəxs əvəzlikləridir. Bu əvəzliklər həmçinin böyük mətnlərin də bir-birinə bağlanmasında ən çevik elementlərdəndir. Fikrimizcə bu əvəzliklər sadə, sürəkkəb cümlələr, cümlənin həmcins üzvləri, tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri arasında, ikinci, üçüncü növ təyini söz birləşməsinin həmcins tərəfləri arasında, feli sifət və feli bağlama tərkiblərinin daxilindəki həmcins üzvlər arasında əlaqə yaradır, komponentlər arasında məna münasibətləri ilə müvafiq işlənərək mürəkkəb tam, birləşmiş cümlə daxilində sərhəd
Filologiya məsələləri – №02, 2015
115 rolunu oynayır. «O» əvəzliyi mətnin əvvəlində və ortasında işlənərək nəticənin açılmasında fəallıq göstərir. Beləliklə, tədqiqat göstərir ki, mətn başlanğıc və sonludur, bağlama daxilində bütöbvləşir. Bağlılıq mətni yaradır, onun məzmununu ortaya çıxarır. Bu bağlılıq çox zaman isə əvəzliklərlə həyata keçirilir. Həmin bağlılığın itirilməsi isə mətni dağıdır, məhv edir.
Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|