ƏDƏBİYYAT
1. Qasımov M. Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları. Bakı, Elm, 1973, 185
s.
2. Qurbanov A.M. müasir Azərbaycan ədəbi dili. Bakı, Maarif, 1985, 406s.
3. Sadıqova S.A. Azərbaycan dili terminologiyasının təşəkkülü və inkişafı. Bakı,
Elm, 2005.
4. Hüseynzadə J.A. İqtisadiyyat terminlərinin linqvistik təhlili (Azərbaycan və
ingilis dili materialları əsasında). Bakı, 2011, 27 s.
5. Sadıqova S.A. Azərbaycan dili terminologiyası. Bakı, Elm, 2011.
У.ДАДАШОВА
МЕТОДЫ СОЗДАНИЯ ТЕРМИНОВ И
В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ
РЕЗЮМЕ
Автор стать рассказывает о развивающихся и обогащающихся языковых
средствах общения. И в азербайджанском и в английском языках, значительная
часть общеупотребительных слов создана древности.
Как отмечает автор, термины, считающиеся словарной составляющей
основных частей языка, во время своего развития, подвергались определенным
изменениям.
Это ещё больше чувствуется в системе терминологии.
И в азербайджанском и в английском языках, создание терминов осу-
ществляется при помощи семантических, морфологических, синтаксических
способов, кальки и т.д.
В статье говорится также и об увеличении количества терминов, входящих в
состав английского и азербайджанского языков и комментируются исследования
интенсивного обогащения терминологической базы языка.
В заключении, автор статьи приходит к выводу, что в английском и азербай-
джанском языках термины создаются за счёт внутренних возможностей языка и в
том числе заимствования.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
125
U.DADASHOVA
THE COLLABORATOR OF THE ACADEMY OF MES METHODS
OF TERM CREATION AN AZERBAIJANI AND ENGLISH
SUMMARY
The autor of this article deals with the means of communication which is
developing and prospering today. The majority of words that are generally used as
terms in both Azerbaijani and English were formed in the ancient times of language.
According to the author, terms that are considered as the main parts of language
were on the turn due to development. And it was reflected mostly in the terminological
system.
Term creativity in Azerbaijani and English is formed by semantic, morphological,
syntactical, loan translation and so on.
The increase in the number of terms that are included Azerbaijani and English and
the enrichment of the terminological base are mentioned and are interpreted.
Consequently, the author has come to a conclusion that the creativity of terms in both
Azerbaijani.
Rəyçi: Adilə Zeynalova
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
126
SAFURA İBRAHİMOVA
ADIU
safura.@.mail,ru.
İNGİLİS DİLİNDƏ BƏZİ QRAMATİK MATERİALLARIN TƏDRİSİ
METODİKASI
Açar sözlər
: ingilis dili, qrammatik materiallar, metodika, analitik dillər, felin
zamanları.
Kлючевые слова: английский язык, грамматические материалы, методика,
аналитические языки, время глагола.
Key words: english, grammatical materials,methods,analytical language, verbs times.
Müasir ingilis dili analtik dillər qurupuna daxildir. Bu isə o deməkdir ki, müasir
ingilis dilində söz birləşməsində və cümlədə süzlər arasındakı qrammatik-sintaktik
əlaqələr köməkçi sözlər və cümlədə sözlərin sırası ilə ifadə olunur. Müasir ingilis
dilində vəziyyət həqiqətən də belədir: bu dildə sözlər arasındakı sintaktik əlaqələr
başlıca olaraq, köməkçi sözlərlə- sözönüləri, köməkçi fellər, artikıl və söz sırası
vasitəsilə ifadə edilir.
Müasir ingilis dilində felə xas olan zaman formalarının əksəriyyəti köməkçi fellər
vasitəsilə düzəldilir.: indiki və keçmiş zamanların davam formaları to be köməkçi feli,
indiki və keçmiş zamanların bitmiş formaları to have köməkçi feli, gələcək zamanın
qeyri müəyyən forması shall/vill köməkçi felləri , gələləcək zamanın davam forması
shall/vill və to be köməkçi felləri, indiki və keçmiş zamanların davam edib bitmiş
formaları to have və to be köməkçi felləri, gələcək zamanın davam edib bitəcək forması
isə shall/vill, to have və to be köməkçi fellərin vasitəsilə düzəldilir. Məsələn:
1. I am speaking.-He is going;I hey are evorking;the evas sluping.;they evere
reading.
2. I have said :He has gone;they had come. 3. We shall go;they evill stay at home
4. I shall be evhey evill be evatching. 5. we have been working.;they had been
sluping.
6. I shall have been evorking.;they will have been working.
Müasir ingilis dilində məchul növ forması, felin vasitəli şəkilləri və felin inkarlıq
kateqoriya forması da analtik yolla düzəlir.
Müasir ingilis dilində isimin hal kateqoriyası morfoloji ifadə baxımından çox
zəifdir. Sintetik dillərdə , məsələn, Azərbaycan və rus dillərində ismin ismin hal
şəkilçilərinin ifadə etdiyi qramatik mənalar, müasir ingilis dilində sözönü adlanan
köməkçi nitq hissəsi ilə ifadə edilir. Məsələn:
The struts of baki–Bakının küçələri
I am going to sehool–mən məktəbə gedirəm.
They are at home –onlar evdədirlər.
ingilis dilində isimə xas olan qeyri müəyyənlik və müəyyənlik kateqoriyası da
analtik yolla, daha doğrusu artikıl adlanan köməkçi nitq hissəsi ilə ifadə olunur,
məsələn: I su a tree. The tree is tall.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
127
Müasir ingilis dilində sözlərin cümlədə və habelə söz birləşməsində sırası da
sözlər asrasın da sintaktik əlqələrin ifadəsində ciddi rol oynayır. Bunu aşağdakı
misallardan aydın görmək olar:
1. ligth lamp– lamp ligth
Yuxarda verilmiş söz birləşməsi və cümlələrdə mövcud olan sözlər arasındakı
sintaktik əlaqələr ancaq sözlərin sırası ilə ifadə edilmişdir.
Müasir ingilis dilində qramatik məlaların bu təzdə ifadə edilməsinə dair daha bir
çox misal vermək olar.buradan tamamilə aydın olur ki, müasir ingilis dili quruluşunun
ümumi mənzərəsini təşkil edən başlıca cəhət analtizimdir.
XIX başlanğicında məşhur alman diloloqu F.Şlegelin dillərin tipologiyasına dair
verdiyi bölgü elm aləminə məlum olduğu ilk illərdən belə bir həqiqətdə məlum
olmuşdur ki, bu bölgünün özüdə qüsurludur; heç bir dil saf sitektik və ya analtik ola
bilmir; sinitetik dillərdə analtizim ünsürləri , analtik dildə isə sintetik ünsürlər mövcud
olur.
Qeyd etmək lazımdır ki, analtik dillərin klassik forması hesab edilən ingilis dilidə
bu həqiqətdən kənarda qala bilmir. Müasir ingilis dili analtik dil olmasına baxmayaraq,
bu dildə də qramatik mənaların bir qismi sintetik vasitələrlə ifadə edilir. Bunlar
aşağadakilardan ibaretdir.
1. ismin kəmiyyet kateqoriyasini ifadə eden–s, -es, -en, sufiksləri : tables, foxes,
oxen;
2. indiki zamanın qeyri–müəyyən formasını üçüncü şəxsin təkində işlənən –s,
suffiksi: the reads. The goes;
3. canlı əşya bildirən isimlərin tərkibində yiyəlik hal formasını düzəltmək üçün
isimlənən s suffiksi : the boy” s name
4. qaydalı fellərin keçmiş zaman qerri müəyyən formasını düzəltmək üçün
işlədilən –ed suffiksi: invited, ekored;
5. Bir və bəzi iki hecalı sifət və zərflərin müqaisə və üstünlük dərəcə formasını
düzəltmək üçün istifdə edilən –er, -est suffiksləri qadın cinsi formasını düzəltmək üçün
işlədilən fıransız mənşəli –ess suffiksi misterss.
Müasir ingilis dilində sözün morfoloji gormasını dəyişmək üçün daha iki üsuldan
istifadə olunur.
1.daxili infleksiya
2. supletiv üsul
Doğrudur, bu üsullardan heç biri müasir ingilis dilində geniş miqyasda istifadə
olunmur. Onun qrammatik quruluşu üçün protuktiv sözdəyişmə üsulu hesab edilə
bilməz; daxili infeleksiya üsulu ilə yalnız bir neçə isimin cəm forması ( man-men,,
evoman-evomen , foot –fuut), bir qisim qaydası fellərin keçmiş zaman qeyri müəyyən
və keçmiş zaman sifət forması düzəldilir. Supletiv yolla isə cəmi bir neçə yolla felin
keçmiş zaman qeyri–müəyyən forması və bəzi şəxs əvəzliklərinin obyekt hal forması (
I-me, we–us) düzədilir.
Hətta öz formasının düzəldilməsində istifadə edilən bu üsulları da sintetik üsul
hesab etsək, yəni demək mümkündür ki, müasir angilis dilinin qrammatik( morfoloji)
quruluşunun ümumi mənzərəsini səciyyələndirən başlıca cəhətlərdən biri də onun
sintetik nforma baxımından kasıb olmasıdır.
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, müasir ingilis dilinə xas olan bu
xüsusiyyət yəni, sözdə sintetik formaların xeyli dərəcədə az olması bəzən admda belə
Filologiya məsələləri – №02, 2016
128
bir təsəvvür yaradir ki, bu dilin qrammatikası çox asndır, lakin qeyd etmək lazımdır ki.
Bu. Sadəcə olaraq illuziyadan başqa bir şey hesab edilə bilməz.
Əslidə hər hansı bir dildə, ocümlədən də , müasir ingilis dilində morfoloji–sintetik
formaların azlığı dilin qrammatikasının asanlığına deyilir, onun mürəkkəbliyinə,
çətinliyinə dəlalət edir. Çünki bu dildə formal sintetik əlamətə malik olmayan
qrammatik mənaları yerli– yerində işlətmək daha çətindir. Əslinə qalsa, bizcə, dillərin
qrammatik baximdan asan və ya çətin deyə quruplaşdırmaq nə nəzəri nə də praktik
cəhətdən inandırıcı ola bilməz.
Qeyd etmək lazımdır ki, ingilis dili morfoloji–sintetik forma baxımından heçdə
həmişə indiki kimi kasıb olmamışdır. Qədim ingilis dili(700–1100–cü illər) zəngin və
mürəkkəb sintetik formalar sisteminə malik olmuşdur. Bu dovürdə isim qrammatik cins,
hal və kəmiyyət kateqoriyalarına malik olmuşdur: isimin üç qrammatik cinsi ( kişi,
qadın və orta ) və dörd halı (adlıq, yiyəlik, təsirlik və yönlük) var idi. Hər bir cins və
halı bildirmək üçün qədim ingilis dilində, müasir rus dilində olduğu kimi, isimlə hala,
kəmiyyətə və cinsə görə uzlaşırdı. Təbidir ki, bunun üçün dildə müvafiq şəkilçilər
olmuşdur. Şəxs və kəmiyyət kateqoriyaları fellərdə xüsusi şəkilçilər vasitəsilə ifadə
edilmişdir və s.
Bu da məlumdur ki, dil ictimai bir hadisə olaraq statik vəziyyətdə donmuş qalmır,
insan cəmiyyətinin bilavastə məhsulu olan dil cəmiyyətin inkişafı və dəyişməsi ilə
paralel olaraq inkişaf edir və dəyişir. Ingilis dili də, ümumiyyətlə dilə xas olan bu
qanunauyğunluqlardan kənarda qalmamış, zaman keçdikcə öz daxili inkişaf qanunu
əsasında inkişaf etmiş və dəyişmişdir.orta ingilis dili dövründə baş vermiş bir sıra
hadisələr, xüxusən the treat vouvelshife adlanan fonetik hadisə nəticəsində ingilis dilinə
xas olan bir sıra sintetik formalar –şəkilçilər zəifləməyə başlamış və sonra isə
istifadədən çıxmış yox olmuşdur.
Məlumdur ki, qrammatik formanın yox olması, qrammatik mənanın yox olması
demək deyildir. Buna görədə sintetik formasını itirmiş qrammatik mənalar hər hansı
digər bir vasitə forma ilə ifdə edilməli idi. Forma və məzmun arasında olan dialekt
vəhtət bunu tələb edir.
Buna müvafiq olaraq orta ingilis dövründə sintetik formasını itirmiş qrammatik
mənaların ifadəsi üçün yəni, qrammatik formalar, həm də, əvvəlki formalardan
keyfiyyətcəfərqli formalar – analtik formalar əmələ gətirmişdir ki,müasir ingilis dilinin
qrammatik morfoloji quruluşunun ümumi mənzərəsini əsaslı şəkildə dəyişmişdir.qədim
ingilis dili dövründə əsasən sintetik dil olan ingilis dili, orta dövrə əsasən analtik dilə
çevrilmişdir.
Sözün analtik forması nədir?
Sözün analtik forması onun elə bir şəklidir ki, o, distant vəziyyətdə işlənən iki və
daha artıq komponentdən ibarət olur. Bunlardan biri tərkibin nominativ mənasını, qalanı
yaxud qalanları hamin tərkibə xas olan qrammatik mənaları ifadə edir., məsələn:
Am/is/are reading
Have/has read
Shall/will read
Shall/will have been reading
Have/has been envited və s.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
129
Bu tərkibin hamısı müasir ingilis dilində işləməkdə olan analtik formalarıdır.
Burada birinci komponentlər tərkiblərin qrammatik mənalarını, komponentlər isə
onların nominattiv mənasını bildirir.
Hər bir dildə o cümlədən müasir ingilis dilində işlədilən sintetik və analtik
formalar bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olur və dialektik vəhtət təşkil edir. Həmin əlaqə
və vəhtət bir tərəfdən bu formaların dildə ki, funksiyası baxmından, digər tərəfdən də
onların mınşəyi baxmından nəzərə çarpır.
Qeyd etmək lazımdır ki, konkret dildən asılı olmayaraq sözün morfoloji
prosesində bu formalardan hər biri bir mərhələ təşkil edir. lakin onların biri digərinin
nəticəsi və ya başlanğıcı olur. Sözün analtik və sintetik formaları mövcud olan qarşılıqlı
əlaqə və vəhtətdə bununla şərtləşir. Analtik formalar öz başlanğıcını söz birləşməsindən
götürür.
Söz birləşməsinin komponentlərindən biri zaman keçdikcə öz leksik mənasını
zəiflədir.və əsasən qramatik məna bildirməyə başlayır. Beləliklədə dildə sözün analtik
forması yaranır. Buna parlaq misal olaraq ingilis dilində mövcud olan shall/will+məstər
tərkibli analtik formanı göstərmək olar.tarixən bu forma modal fel+məstər tərkibindən
ibarət olmuşdur.
Sonralar ( orta ingilis dövründə) modal fel öz leksik mənasını itirmiş və gələcək
xaman formatına çevrilmişdir. Beləliklə də müasir ingilis dilində işlənməkdə olan
shall/will+məstər tərkibli analtik forma yaranmışdır. Maraqlıdır ki, müasir ingilis
dilində shall, vvill köməkçi felləri şəkilçiləşmə istiqaməti almışdır; onların hər ikisi ll
şəklində işlənir ki, bu da köməkçi felin şəkilçiyə keçməsindən başqa bir şey deyil
Dildə ki, funksiya baxmından analtik və sintetik formalar arasındakı əlaqə
qrammatik mənaların makro-sahəsində müşahidə edilir. Yəni eyni bir qrammati
kateqriya bir mikro-sahədə sintetik, digərində isə analtik forma ilə ifadə edilir.
Buna misal olaraq müasir ingilis dilində felin zaman kateqoriyalarını göstərmək
olar. Felin keçmiş qeyri müəyyən zaman forması sintetik, gələcək zamanın qeyri-
müəyyən forması isə analtik vasitə ilə ifadə edilir.
Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, ingilis dili öz inkişaf tarixində
sintetiklikdən analtikliyə doğru getmişdir. Qarşıya belə bir sual çıxa bilər: bəs müasir
dövürdə ingilis dilinin inkişafı hansı istiqamətdə gedir?
Müasir ingilis dilinin faktik materialları əsasında aparılmış müşahidələr göstərir
ki, bu dilin morfoloji quruluşu hal-hazırda analtiklikdən sintetikliyə doğru inkişaf
etməkdədir. Müasir ingilis dilində bu inkişafı göstərərn əsas amillərdən biri, bəlkədə
başlıcası ondan ibarətdir ki, həmin dildə mövcud olan bir sıra köməkçi sözlər
şəkilçiləşmə dövrü keçməkdədir.
Məsələn, müasir ingilis dilində mövcud olan və tarixən modal fellərdən əmələ
gəlmiş shall, willvə onların keçmiş zaman formaları olanshold, would köməkçiləridir.
Yuxarıdakı misallarda bərəabərliyin sağ tərəfində köməkçi nitq hissələri analtik
morfem kimi, müatəqil söz kimi işləndiyi halda, bərabərliyin sağ tərəfində həmin
köməkçi sözlər özlərindən əvvəl gələn leksemlə birləşərək şəkilçi kimi işlənmişdir.
Bu halda yəni köməkçi nitq hissələrinin əsas sözlə birləşərək işlənmə məqamında,
bizcə nə köməkçi nitq hissəsindən, nə də analtik morfemdən danışmaq mümkündür. Bu
halda ancaq köməkçi nitq hissəsinin şəkilçiləşməsindən danışmaq lazım gəlir.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
130
ƏDƏBİYYAT
1. А.Н.Щевалдышев «Методика выработки автоматизированных навыков в
процессе обучения устной речи», М. 1982г., изд. «Наука».
2. И.В.Рахманов «Модели и их использование при обучении иностранному
языку». Иностранный язык в школе 1965г. №4.
3. А.П.Грызулина «Обучение чтению научно-популярной литературы на
английском языке». М, 1986г., изд. Наука.
4. П.М.Каралук «Словообразование английского языка». Москва 1978г., изд.
«Просвещение».
С.ИБРАГИМОВА
МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЕ НЕКОТОРЫХ
РАММАТИЧЕСКИХМАТЕРИАЛОВ НА АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются методика обучения грамматического материала
английского языка, синтетические и аналитические формы, морфологические
структуры языка, внутренняя инфлекция и суперлативный способ преподавания
английского языка, а также, сравнительная характеристика азербайджанского и
английского языков.
Кроме того,в данной статье анализируется основные методы преподавание
английского языка
в Азербайджанских аудиториях,а также рассматривается некоторые
принципы обучения иностранного языка на начальных этапах преподования
английского языка
S.IBRAGUIMOVA
TEACHING METHOD OF SOME GRAMMATICAL MATERIALS IN
ENGLISH
SUMMARY
The article deas with the method of training of grammatical material of English,
syntactical and analytical forms of morphological structure of the language, inner
inflection and superlative method of teaching of English, also comparative
characteristics of the Azerbaijan and English languages.
The article speaks about the grammatical category of pronoun in English and,its
compare its same kinds such as personal,demonstrative,interrogative,define and indefini
pronoun.
The article speaks about the use of the gerund in English and is equivalent in
Azerbaijani also analyses some forms of gerund in simple and complex sentences in
varicose situation.
Rəyçi: Elmira Ağahüseynova
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
131
SƏBİNƏ MƏMMƏDOVA
ADİU
səbinə.@.mail.ru.
İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ FEİLİN GƏLƏCƏK ZAMAN
NÖVLƏRİ, FEİLİN ŞƏKİLLƏRİ VƏ FEİLİ XƏBƏRİN SİNTAKTİK-
FUNKSİONAL XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Açar sözlər: ingilis dili, azərbaycan dili, feil, sintaksis, feili xəbər, funksional
xüsusiyyətlər.
Ключевые слова: Английский язык, Азербайджанский язык, глаголы, синтаксис,
предикат, функциональные свойства.
Key words: English,Azerbaijani, verbs, syntaksis, verd predicat, funcsional peculiarity.
Müasir İngilis və Azərbaycan dilləri istər genesis, istərsə də tipoloji quruluş
baxımdan müxtəlif dil qruplarına daxildirlər: İngilis dili Hind – avropa dillərini german
qrupuna daxil olub, analitik dil hesab edilir. Azərbaycan dili isə türk dillərinin oğuz
qrupuna daxil olub, aqlyutinativ (sintetik) dil adlanır. Bu zəmində də həmin dillər
arasında ciddi xarakterik xüsusiyyətlər mövcuddur. İngilis dilinin analitik dillər qrupuna
daxil olması, o deməkdir ki, müasir ingilis dilində söz birləşməsində və cümlədə sözlər
arasındakı qramatik-sintaktik əlaqələr köməkçi sözlər və cümlədə sözlərin sırası ilə
ifadə edilir. Müasir ingilis dilində felə xas olan zaman formalarının əksəriyyəti köməkçi
fellər vasitəsilə düzəldilə bilər.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Azərbaycan dilində 2 əsas gələcək zaman forması
mövcuddur. Bunlardan birincisi qəti-gələcək zamandır. Qəti-gələcək iş, hal və hərəkətin
danışıq vaxtından sonra şübhəsiz yerinə yetiriləcəyini bildirir və aşağıdakı şəxs
sonluqlarına qəbul edir.
Təkdə–1.am, -əm, -yam, -yəm, -alacağam 2.– san, -sən, -alacaqsan 3.–dır, -dir, -
dur, -dür, -
Cəmdə:1–ıq, -iq, -uq, -üq,-alacağıq; 2.sınız, -sunuz, -sünüz, -alacaqsınız;3.–lar, -
lər, -alacaqlar
III şəxsin cəmində zaman şəkilçisinə (acaq, -əcək, -yacaq, -yəcək) lar, -lər cəm
şəkilçiləri artırılır.
İngilis dilində isə nə zaman şəkilçisi nə də sonluqları gələcək zaman növlərində
işlənmir. Müasir ingilis dilində gələcək zaman fellər vasitəsilə düzəlir: nümunə üçün
gələcək zamanın qeyri müəyyən şəxslər formasına açağıdakı ıimi yazmaq olar.
Təkdə:I. J shall- mən işləyəcəm;II. You will work- sən işləyəcəksən;III. He (she)
will work- o işləyəcək.Cəmdə: I. We shall work- biz işləyəcəyik; II. You will work- siz
işləyəcəksiniz; III. They will work- onlar işləyəcəklər.
Bu nümunələrdən aydın oldu ki, qəti-gələcək zamanda hal və hərəkətin icrasına
heç bir şübhə qalmır. Qeyri- qəti gələcək zaman qəti-gələcəkdən formal cəhətdən
olduğu kimi, məna etibarı ilə də fərqlənir. Qeyri-qəti gələcəyin özünəməxsus forma və
mənasının varlığı onu gələcək zamanın müstəqil növü kimi qeyd etməyə haqq verir. İş,
hal və hərəkətin gələcəkdə icra olunacağı nəzərdə tutulur. Lakin qəti gələcəkdə olduğu
kimi, icrası nəzərdə tutulan iş, hal və hərəkətin yerinə yetirilib- yetiriləməyəcəyi qəti
surətdə təsdiq edilmir.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
132
Qeyri-qəti gələcək –ar, -ər, -yar, -yər şəkilçisinin əlavəsi ilə düzəlir.
Məsələn: alar, gələr, oxuyar, işləyər. Beləki Azərbaycan dilində olan qeyri-qəti
gələcək zamanda olan fellərin hamısı hər 3 şəxs üzrə dəyişə bilir və aşağıdakı şəxs
şəkilçiləri ilə düzəlir:
Təkdə:1–am, -əm, -yəm, -alaram;2–san, -sən, -alarsan-Cəmdə:1.–ıq, -ik, -alarsan
2–sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz, -alarsınız.3–lar, -lər (cəm şəkilçisi qəbul edir) –
alarlar
İndi biz ingilis dilində işlənən gələcək zaman formalarını Azərbaycan dilində olan
gələcək zaman növləri ilə müqayisə edək:
1) The future İndefinite Tense Form (gələcək zamanın qeyri müəyyən forması)
bildiyiniz kimi, gələcək zamanın qeyri-müəyyən forması gələcəkdə baş verəcək, icra
ediləcək hərəkətləri bildirmək üçün işlədilir. İşlənən gələcək zamanın qeyri-müəyyən
forması konteksdən asılı olaraq Azərbaycan dilinə ya gələcək zamanın qəti, yaxud da
qeyri-qəti forması kimi tərcümə edilir.
Məs:tom will write a letter to me 1)tom mənə məktub yazacaq (hökmən)2) tom
mənə məktub yazar (güman ki).
Bununla əlaqədar olaraq nəzərə almaq lazımdır ki, müasir Azərbaycan dilinə xas
olan gələcək zamanın hər 2 forması (qəti və qeyri-qəti) ingilis dilinə bir zaman forması
ilə- The future İndefinite Tense Form (gələcək zamanın qeyri müəyyən forması ilə)
tərcümə edilməlidir.
Məsələn: 1) Mən məktub yazacağam2) Mən məktub yazaram. J shal write a letter
2) The future İndefinite in the Past (keçmişə nəzərən gələcək zamanın qeyri-
müəyyən forması)
Məsələn: He said that they would come- o dedi ki, onlar gələcəklər (yaxud
gələrlər)
1)The futureContinuos Tense Form (Gələcək zamanın davamedici forması). Bu
zaman növü də əsasən gələcəkdə dəqiq bir vaxtda baş verəcək, icra ediləcək hərəkətləri
üçün işlədilir. Belə hərəkətin baş vermə, icra edilmə vaxtı ya gələcək ya da baş verəcək
hərəkətlə, ya da aşağıdakı zərf birləşmələri bildirilir: at two (three, four)o”clook
tomorrow at that time tomorrow”
Məsələn: a)J shall working in the garden when you return tomorrow- Sabah siz
qayıdanda mən işləyəcəyəm (işləməkdə olacağam)
b)They will be going to the willage at two o” clock tomorrow- Sabah saat 2-də
onlar kəndə gedəcəklər (getməkdə olacaqlar)
1.The Future Tense Form (Gələcək zamanın bitmiş forması)-bu zaman növü
gələcəkdə müəyyən bir vaxta qədər baş verir, icra edilir qurtaracaq hərəkətləri bildirir.
Hərəkətin bitdiyini ya vaxtla, ya da digər baş verəcək hərəkətlə ifadə etmək olar.
Məsələn: J shall have finished my work by that timetomorrow-mən sabah o vaxta
öz işimi qurtarmiş olacağam.
Bütün yuxarıda göstərdiyimiz xarakterik xüsusiyyətləri nəzərə alaraq belə
nəticəyə gəlmək olar ki, müasir İngilis və Azərbaycan dillərini gələcək zaman
formalarını istər məlum növdə istərsə də məchul növdə işlənməsi onun
necədüzəldilməsindən asılı olaraq fərqlənir. İngilis dilində gələcək zaman formalarının
düzəldilməsində heç bir şəxs şəkilçisi iştirak etmir. Sadəcə olaraq köməkçi fellərin
köməyi ilə cümlələrdə iş, hal və hərəkətin məhz gələcək zamana aid mənasını
tamamlayır. Bildiyiniz kimi müasir ingilis dilində cümlələrdə söz sırası sabitdir.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
133
Azərbaycan dilində isə əksinə zaman və şəxs şəkilçiləri olmadan gələcək zaman
formalarını düzəltmək olmaz. Məhz bu 2 dil arasında gələcək zaman formalarının
düzəldilməsi baxımından həm formaya həmdə mənaya görə xarakterik xüsusiyyətləri
vardır.
İngilis və Azərbaycan dillərində felin müqayisəli tədqiqi və felin lazım və vacib
şəklinin morfoloji əlamətləri.
Bildiyimiz kimi çoxdilli şəraitində dillərin qarşılıqlı öyrənilməsi istər dil faktları,
istərsə də ayrı-ayrı dillərin öyrənilməsi, mənimsənilməsi baxımından böyük əhəmiyətə
malikdir. Bu nöqteyi nəzərdən də müxtəlif dil ailələrinəhətta müxtəlif tipoloji
quruluşlara malik ingilis sintetik və analitik dil qrupları ilə müqayisəli öyrənilməsinin
müəyyən tarixi vardır. Toplanan təcrübələr zəminindən ingilis və Azərbaycan dillərini
qarşılaşdırılaraq öyrənilməsi müasir dövrdə aktual problemlərimizdəndir. Bu
məqaləmizdə ingilis dilində cerund adlanan şəxsiz formasının dilimizdə felin şəxsiz
forması olmadıgından araşdırmalarımızın elmi və praktiki maraq doğuracağından bədii
ədəbiyyatdan xeyli dil faktları toplayaraq müqayisə etməyə başladıq. Bildiyimiz kimi
cerund fel əsasına -ing şəkilçisi artırmaqla düzəlir. Məsələn: to read-reading, to ask-
asking və s.
Cerun ikili xüsusiyyətə malikdir. Yeni cerund həm feli isim, həm də feli sifətdən
əmələ gəlir. O .Musayevin yazdıqlarına əsasən deyə bilərik ki, cerund özünə xas olan
ismi xassəsini feli isimdən, feli xassəsini də feli sifətdən götürmüşdür.
Beləliklə müasir ingilis dilində cerun həm isim, həm də fel xüsusiyyətinə malik
olur. O.Musayevin dediklərinə əsaslanaraq, cerundun cümlədə mübtəda, xəbər,
tamamlıq, təyin, zərflik funksiyaların göstərə bilərik. Cerundun həm funksiyalarına
cümlə daxilində nəzər yetirək.
1)Mübtəda funksiyasında:Looking for food had lasted for more that two
hours.(R.K). Qida axtarmaq 2 saatdan artıq davam etdi.Eating is always good.(R.K).
Yemək həmişə yaxşıdır.
An elephant s trumpeting is always nasty especially on a dark night.(R.K). Filin
bağırtısı həmişə vahiməlidir. Xüsusilədə qaranlıq gecədə.
Gördüyümüz kimi ingilis dilində mübtəda vəzifəsində olan cerundlarAzərbaycan
dilində də mübtəda vəzifəsində çıxış edir. Lakin nümunələrdən aydın olur ki, mübtəda
1-ci və 2-ci cümlədə məsdərlə, 3-cü cümlədə isə 3 növ təyini söz birləşmələri ilə ifadə
olunmuşdur.
1.Predikativfunksiyada: the thing is getting there in time (C.D).Əsas şey ora
vaxtında çatmaqdır.
His idea is finding the Qalibi (A.C).Müasir ingilis dilində mürəkkəb ismi və feli
xəbərin sintaktik birləşmələrin funksional xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
Mürəkkəb ismi xəbər mübtədanın halını, keyfiyyətini bildirir, ona görə də ona
predicat deyilir.
Mürəkkəb ismi xəbər həmişə iki hissədən ibarə olur:1.bağlayıcı feldən (link verb);
2.predicative hissədən.Predicative hissə düzəltmə xəbərin konkret mənasını,
məzmununu ifadə edir. bağlayıcı felin müstəqil mənası olmur, o yalnız kəmiyyət, şəxs,
növ, forma, zaman, kateqoriyasını ifadə edir.We are students.We are happy.She is not a
student.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
134
İngilis dilində bağlayıcı fel funksiyasında əsas etibarilə köməkçi to be feli
işlədilir. Bu feldən əlavə bir sıra digər fellər də bağlayıcı fel funksiyasını daşıyır. Bunlar
aşağıdakılardır:
to grow, to turn, to feel, to become, to get, to remain, to keep, to stay, to see.Bu
fellər bağlayıcı fel funksiyasında işlənərkən öz mənalarını dəyişir və xəbərin predicativ
hissəsi ilə birlikdə müəyyən bir hal və ya vəziyyət ifadə edir.Mürəkkəb ismi xəbər 3
növdə olur.
1. of being (olmaq.)Müəyyən hallarda və yaxud vəziyyətdə olmağı bildirir:
bağlayıcı fel funksiyasında əksəriyyətlə to be feli işlənilir, lakin to ful, to smel, to taste,
to look felləri də işlənilə bilər.He is quite – O şağirddir.The milk tastes sour – Süd turş
dadır.
2. of becoming yeni bir hala, vəziyyətə düşməyi bildirir. Bağlayıcı funksiya¬sında
to become, to get, to turn, to grow felləri işlədilir.The turned crimson with anger – O
hirsindən qıpqırmızı qızardı.He has grown very old – O çox qocaldı.It is getting dark –
Qaranlıqlaşır.
3. of remaining müəyyən halda yaxud vəziyyətdə qalmağı bildirir. Bağlayıcı fel
funksiyasında to remain, to sontinue, to stay və s. fellər işlədilir.The weather continues
fine – Hava xoş keçir.
Mürəkkəb düzəltmə xəbər modallıq, yəni danışanın münasibətini göstərirsə,
bağlayıcı fellər funksiyasında to seen, to appear fellərdən istifadə edilir.You seen tired –
Siz yorğun görünürsünüz.
They appeared suppressed – Mənə elə gəldi ki, onlar təəssüblənmişdilər.
Dostları ilə paylaş: |