Torpağin strukturu

Maddə 

İstilik keçiricilik 

Hava 

0,00006 

Su 

0,00136 

Torf 

0,00027 

Kvars 

0,0024 

Qranit 

0,0082 

Bazalt 

0,0052 

 

Torpağın mineral hissəsinin istilik keçiriciliyi orta hesabla havanın istilik keçiriciliyindən 

100  dəfə,  suyunkundan  isə  28  dəfə  çoxdur.  Ona  görə  də  torpağın  nəmliyi  yüksəldikcə 

onun  istilik  keçiriciliyi  də  yüksəlir.  Torpağın  bərkliyinin  və  yumşaqlığının  da  istilik 

keçiriciliyə təsiri vardır. Torpağın yumşaqlığı artdıqca onun istilik keçiriciliyi azalır. Yay 

zamanı torpağın üst qatı quruduğundan onun istilik keçiriciliyi azalır və bununla əlaqədar 

istiliyin üst qatlardan aşağı qatlara ötürülməsi də azalır.  

           Torpağın istilik rejimi-Torpağın istilik rejimi atmosfer iqliminin (günəş radiasiyası, 

rütubətlənmə  və  kontinentallıq  şəraiti  və  s.),  həmçinin  relyef    şəraitinin,  bitki  və  qar 

örtüyünün  təsiri  altında  formalaşır.  Torpağın  istilik  rejiminin    əsas  göstəricisi  torpağın 

temperaturudur.  Torpağın  temperaturu  günəş  radiasiyasının  miqdarından  və  torpağın  öz 

fiziki  xassələrindən  asılıdır.  İqlimlə  yanaşı  o,  relyefdən,  torpağın  xassələrindən,  bitki  və 

qar örtüyündən də asılıdır. Relyefin təsiri hamar və müxtəlif baxarlığa və meylliyə malik 

səthlərə radiasiyanın qeyri-bərabər düşməsində özünü göstərir. Cənub yamacları  ən isti, 

qərb  və    şərq  yamacları  az  isti,    şimal  yamacı  bir  qədər  soyuq  hesab  olunur.  Yamacın 

meylliyi  artdıqca,  müxtəlif  yamaclardakı  torpaqların  temperaturunda  daha  böyük  fərqlər 

yaranacaqdır. Digər tərəfdən relyefin müxtəlif şəraitlərində torpaqlar müxtəlif nəmliyə və 

qar  örtüyünün  qalınlığına  malikdirlər.  Qar  örtüyü  torpağı  istilik  itkisindən  və  mənfi 

temperaturların təsirindən qoruyur. Bitki örtüyü torpağın səthinə düşən günəş radiasiyasını 

azaldır və bununla da yay dövründə onun səth temperaturunu aşağı salır, qış dövründə isə 

qarın  toplanmasına  və  istiliyin  saxlanmasına  yardım  edir.  Qar  altında  torpağın 

temperaturunun 0

0

C-dən  aşağı düşməsi gec başlayır və az dərinliyi əhatə edir.  

Torpağın temperatur  rejiminə  qranulometrik tərkibin  təsiri,  yuxarıda  qeyd  edildiyi 

kimi,  yüngül  və  ağır  torpaqların  istilik  xassələri  ilə  əlaqədardır.  Yazda  böyük  nəmlik 

ehtiyatına  malik  gilli  torpaqlar  buxarlanmaya  istilik  sərf  edərək,  yüngül  torpaqlarla 

müqayisədə tədricən qızır. Payızda yüngül torpaqlar ağır torpaqlardan soyuq olur.  

Torpağın temperaturuna onun rəngi də təsir göstərir: tünd torpaqlar (qaratorpaqlar, 

çimli-karbonatlı torpaqlar və s.) yüksək temperatura malik olub, açıq torpaqlardan (çimli-

podzollu  və  s.)    fərqli  olaraq  tez  qızır.  Günəş  radiasiyasının  daxil  olmasının  sutkalıq  və 

illik  tsikli  ilə  əlaqədar  torpaq  profilinin  temperaturu  üçün  də  sutkalıq  və  illik  tsikllik 

səciyyəvidir.  

Temperaturun  sutkalıq  gedişi.  Torpaq  səthində  maksimal  temperatur  təqribən  saat 

1300-də,  minimal  temperatur  isə  günəşin  doğması    ərəfəsində  müşahidə  edilir.  Gündüz 

saatlarında  torpağın  səthi  qızır,  onun  temperaturu  isə  dərinliyə  getdikcə  azalır;  gecə 

saatlarında  torpağın  səthi  soyuyur,  dərinliyə  getdikcə  soyuma  azalır.  Ona  görə  də 

temperaturun  tərəddüdü  torpağın  səthində  daha  çox  müşahidə  edilir,  artıq  3-5  sm 

---

 

4 

dərinlikdə  o, kəskin  şəkildə aşağı düşür. Torpağın 35-100 sm dərinliyində temperaturun 

sutkalıq tərəddüdü tamamilə dayanır.  

Torpaq səthində temperatur daha çox sürətlə dəyişir. Dərinlik artdıqca torpağın zəif 

istilik keçiriciliyi ilə əlaqədar bu dəyişikliklərin sürəti xeyli zəifləyir. Ona görə də torpaq 

profilinin  müxtəlif  dərinliklərində  temperaturun  minimal  və  maksimal  göstəriciləri 

müxtəlif vaxtlarda müşahidə olunur. Orta hesabla hər 10 sm-dən bir bu 2-3 saat gecikmə 

ilə müşahidə olunur. 

  

Temperaturun  sutkalıq  gedişi  torpağın  xassələrindən  (qranulometrik  tərkibindən, 

nəmliyindən, sıxlığından və s.), iqlim elementlərindən (buludluluq, külək, yağıntılar), bitki 

və qar örtüyündən asılıdır. Ona görə də torpaq temperaturunun sutkalıq gedişinin ümumi 

xarakteri fonunda hər torpaq tipi üçün müəyyən xüsusiyyətlər səciyyəvidir.  

Temperaturun  illik  gedişi.  Temperaturun  illik  gedişi  iki  dövr  ilə  səciyyələnir:  yay 

dövrü (torpağın qızması dövrü) – istilik axını üst horizontlardan aşağı horizontlara və qış 

dövrü  (torpağın  soyuması  dövrü)  –  istilik  axınları  aşağı  horizontlardan  üst  horizontlara 

doğru hərəkət edir. Mülayim enliklərdə torpağın maksimal orta sutkalıq temperaturu iyul-

avqust,  minimal  temperaturu  isə  yanvar-fevral  aylarında  müşahidə  edilir.  Yayda    ən 

yüksək temperatur yuxarı horizontlarda qeydə alınır və dərinliyə getdikcə tədricən azalır; 

qışda  isə,  əksinə  üst  horizontlarda    ən  aşağı  temperatur  müşahidə  edilir  və  dərinliyə 

getdikcə  tədricən  artır.  Göründüyü  kimi,  temperaturun  illik  tərəddüdü  torpağın  səthində 

baş  verir  və  dərinlikdə  o,  tədricən  sönür.  Müxtəlif  torpaqlar  müxtəlif  dərinliklərdə 

temperaturun illik dəyişməsinin öz xüsusiyytələrinə malikdir.   

  

Torpağın 20 sm dərinliyində orta illik temperatur havanın orta illik temperaturundan 

0,1 – 5

0

 C və daha çox olur. Torpaq temperaturunun illik dəyişməsinə bitki örtüyünün də 

böyük  təsiri  var.  O,  torpağın  səthini  temperaturun  kəskin  tərəddüdündən  qoruyur.  Qışın 

soyuq  keçdiyi  və  yağıntıların  qar    şəklində  düşdüyü    rayonlarda  torpağın  temperatur 

rejiminin formalaşmasında torpağın donma və  əriməsinin, qar örtüyünün qalınlığının və 

qalma müddətinin böyük əhəmiyyəti var.  

Torpaq, temperatur 0

0

C-dən bir qədər aşağı olanda donmaya başlayır. Çünki torpaq 

məhlulunda həmişə torpağın donma temperaturunu aşağı salan həll olmuş maddələr olur. 

Donma temperaturuna torpaqdakı suyun vəziyyəti də təsir göstərir: sərbəst su mənfi 0,1-

1,5

0

C-də,  əlaqəli su isə mənfi 1,5-4,0

0

C –də donur. Bundan başqa torpağın donmasına qar 

və  bitki  örtüyü,  relyef,  torpağın  xassələri  və  onun  nəmliyi,  həmçinin  insanın  təsərrüfat 

fəaliyyəti təsir göstərir.  

Qar  örtüyü  torpağı  donmadan  qoruyur.  Onun  qalınlığı,  yumşaqlığı  və  qalma 

müddəti  artdıqca,  torpağın  istiliyi  bir  o  qədər  çox  saxlanılır  və  onun  donma  dərinliyi 

azalır. Qarın saxlanması və süni şəkildə toplanmasının payızlıq buğdanın, çoxillik otların 

və  meyvə-giləmeyvə  ağac  və  kollarının    şaxtalardan  qorunmasında  böyük  əhəmiyyəti 

vardır.  Bitki  örtüyü  qarın  qabağını  kəsməklə  və  onun  toplanmasına    şərait  yaratmaqla  

torpağın donmasının qarşısını alır. Meşəlik sahələrdə torpaq daha az dərinliyə kimi donur.  

Relyef  günəş  radiasiyasının  düşməsinə,  qarın  toplanmasına  və  torpağın  nəmliyinə  təsir 

göstərir. Ona görə də donmanın  ən böyük dərinliyi relyefin qabarıq formalarında, qarın 

sovrulduğu  küləkdöyən  yamaclarda  müşahidə  edilir.  Relyefin  aşağı  yerlərində 

(çökəkliklərdə,  dərələrdə  və  s.)  torpağın  donma  dərinliyi  azdır.  Şimal  yamacların 

torpaqları  cənub  yamacın  torpaqlarından  fərqli  olaraq  daha  dərin  qatlara  kimi  donur. 

Torpağın nəmliyi artdıqca, onun donması azalır. Torpaq donarkən,  maye və buxarşəkilli 

suyun  yuxarı,  daha  soyuq  qatlara  (əsasən  0-5  sm-lik)  doğru  hərəkəti  prosesi  baş  verir. 

---

 

5 

Torpağın  donması  qar  örtüyünün  yaranmasına  qədər  və  ya  ondan  sonra  başlayır  və  bu 

yanvar-fevral aylarına kimi davam edir.  Ərimə aşağı qatlardan gələn istiliyin hesabına baş 

verir.  İnsanın  təsərrüfat  fəaliyyətinin  torpağın  donmasına  təsiri  bitki  örtüyünün  və  

ərazinin nəmlik  şəraitinin dəyişdirilməsi ilə  əlaqədardır. Bitki örtüyünün məhv edilməsi 

(meşələrin qırılması və s.) qarın yığılmasını azaldır və donma dərinliyinin artmasına səbəb 

olur.    Eyni  istiqamətdə  torpağın  quruması  da  nəmliyin  azalması  ilə  əlaqədar  özünü 

göstərir.  

Temperatur  rejimini  səciyyələndirməkdən  ötrü  torpağın  20  sm-lik  qatında  fəal 

temperaturlar  (>  10

0

  C)  dövrünün  müddətinin  böyük  əhəmiyyəti  vardır.  Bu  qatda  kənd 

təsərrüfatı  və  təbii  bitkilərin  kök  sisteminin  əsas  hissəsi  toplanmışdır.  Torpağın  fəal 

temperaturlarının bu qatdakı cəmi  torpağın istiliklə təmin olunmasının əsas göstəricisidir  

Torpağın  temperatur  vəziyyətini  qiymətləndirməkdən  ötrü  0,2  m  dərinlikdə  mənfi 

temperaturların cəmi və torpaq səthinin mütləq minimal temperaturunun orta göstəriciləri 

haqqında  məlumatların olması  da  vacibdir.  Bu parametrlər  əsasında    aşağıdakı  torpaqlar 

ayrılır:  isti,  mülayim–isti,  mülayim,  mülayim-soyuq,  soyuq,  donuşlu  və  uzun  müddət 

mövsümi  donuşlu.  Torpaqların  bu  cür  bölgüsü  müxtəlif  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin 

istiliyə  olan  tələbi  əsasında  yetişdirilməsi  imkanlarını  qiymətləndirməyə  və  əldə  edilən 

məhsulun mümkün sayını müəyyən etməyə imkan verir.