Toshkent – 2003

«Turli kreditorlardan qarzlar»
«Kelgusi davrlar xarajatlari hisobi» schyoti
«Asosiy ishlab chiqarish» schyoti

D-t K-t D-t K-t D-t K-t

«Kelgusi davrlar xarajatlari hisobi» schyoti

Debet Kredit

«Kelgusi davrlar xarajatlari hisobi» schyotida oldingan yangi maxsulot turlarini o’zlashtirish xarajatlaridan tashqari ratsionalizatsiyalash, tog’-tayyorlash bo’yicha va shu kabi xarajatlar hisobga olinadi.

«Boshqa muddati uzaytirilgan daromadlar» schyoti hisobot davrida olingan, lekin kelgusi davrlarga tegishli bo’lgan daromadlarni hisobga olish uchun mo’ljallangan. Jumladan, unda ijara yoki kvartira haqi, kommunal xizmatlar uchun to’lovlar, aloqa vositalaridan foydalanganlik uchun abonent to’lovi va shu kabi daromadlar aks ettiriladi.
Oldindan olingan ijara haqi bilan bog’liq bo’lgan muomalalarini aks ettirish misolini ko’rib chiqamiz.

1. 
   muomala. Hisob-kitob schyotiga 2002 yil 1-choragi hisobidan 2001 yil dekabrida mazkur korxona tomonidan vaqtincha ishlatilmayotgan ombor binosini ijaraga berilganligi uchun ijara haqi kelib tushgan-450 so’m.
   
2. 
   muomala. 2002 yil yanvarida shu oyning daromadi hisoblangan, lekin ilgari olingan ijara haqi hisobdan chiqarilgan - 150 so’m.
   

«Qisqa muddatli ijaradan olinadigan daromadlar» schyoti
«Boshqa muddati uzaytirilgan daromadlar» schyoti
«Hisob-kitob schyoti» schyoti

D-t K-t D-t K-t D-t K-t

Misoldan ko’rinib turibdiki, kelgusi davrlar daromadlarini hisobga olishda mazkur davrda kelib tushgan, lekin kelgusi davrlarga tegishli bo’lgan ularning summalari «Boshqa muddati uzaytirilgan daromadlar» schyotining kreditida (hisob-kitob schyoti yoki qandaydir boshqa schyotning debeti bilan bog’liqlikda) aks ettirilib, so’ngra ular tegishli bo’lgan davrlar etib kelgandan keyin shu schyotning debetidan «Qisqa muddatli ijaradan olinadigan daromadlar» schyotining (yoki boshqa schyotlarning) kreditiga ushbu davrning daromadi sifatida hisobdan chiqariladi ekan.

Aylanma-o’tgan davrlarda olingan daromadlarni ular tegishli bo’lgan davr foydasiga hisobdan chiqarilishi	Boshlang’ich qoldiq-o’tgan davrlarda olingan, lekin joriy yoki kelgusi davrlarga tegishli bo’lgan daromadlar
	Aylanma-kelgusi davrlar hisobidan mazkur davrda olingan daromadlar
	Kreditli oxirgi qoldiq

«Boshqa muddati uzaytirilgan daromadlar» schyotining ta’rifi Debet Kredit

«Dargumon qarzlar bo’yicha zahiralar» uzilishi muddati o’tib ketgan va ular yuridik kuchga ega bo’lgan zaruriy hujjatlar (majburiyatlar yoki kafilliklar) bilan ta’minlanmagan debetorlik qarzlarini qoplash maqsadidagi summalarni hisobga olish uchun mo’ljallangan.
Dargumon qarzlarni uzish uchun rezerv fondiga ajratmalar summasini hisob-kitob qilishning ikki usuli qo’llaniladi.
Ulardan birinchisining mohiyati shundan iboratki, ko’p yillik (bir necha yil uchun) kuzatuvlar asosida hisob-kitob qilish uchun asos bo’lib hisoblanadigan xaridorlar va buyurtmachilar debetorlik qarzlarining umumiy summasida dargumon qarzlarning foizi (hissasi) aniqlanadi. Dargumon qarzlarni uzish uchun rezerv fondi sof foyda hisobidan hosil qilinadi, yil davomida debetorlardan undirilmagan qarzlar esa «Dargumon qarzlar bo’yicha zahiralar» schyotiga o’tkaziladi. Hisobot yilining oxirida zahira summasi etmay qolsa, xaridorlar va buyurtmachilarning debetorlik qarzlarining haqiqiy summalariga muvofiq ravishda qo’shimcha zahira ajratiladi.

Ikkinchi usul hisobot sanasiga dargumon deb hisoblangan har bir qarz bo’yicha zahiraga (rezerv fondiga) ajratmalar qilishni nazarda tutadi.
Dargumon qarzlar bo’yicha zahira sotishdan olingan tushumni yuklab jo’natish (hisoblash) usuli bo’yicha hisob yuritadigan korxonalar tomonidan yaratiladi.
Dargumon qarzlarni uzish uchun zahira korxona debetorlik qarzlarini yo’qlama qilish natijalari bo’yicha yaratiladi. Zahiraning zaruriy summasi qarzdorning moliyaviy ahvoli va to’lov qobiliyatiga, qarzning to’la yoki qisman uzish ehtimolining baholanishiga qarab, har bir dargumon qarz bo’yicha alohida aniqlanadi. Agar zahira yaratilgan yildan keyingi yil oxirigacha aniq bir dargumon qarz bo’yicha zahiradan foydalanilmasa, zahiraning summasi shu yilning foydasiga qo’shib qo’yiladi.
Undirib olishi dargumon bo’lgan debetorlik qarzning zahira schyotiga hisobdan chiqarilishi mobaynida da’vo qilish muddatiga etib kelishi, arbitraj va sud organlarining qarzlarni undirish haqidagi da’volar bo’yicha inkor qilingan qarorlarini olish yoki qarzdorning to’lovga qobiliyatsizligi e’lon qilinganligiga qarab amalga oshiriladi.

4.5. KALKULYATSIYA SCHYOTLARI

Kalkulyatsiya schyotlari xo’jalik mablag’lari - kelib tushgan materiallar, bajarilgan ishlar va xizmatlar tannarxini aniqlash uchun xizmat qiladi.

Tannarxni hisoblab chiqishga yordam beradigan hisob-kitob kalkulyatsiya deb nomlanadi. Shundan kelib chiqib, kalkulyatsiyani tuzish uchun kerakli ma’lumotlarga ega bo’lgan schyotlar kalkulyatsiya schyotlari deb ataladi.
Tannarx kalkulyatsiyalanadigan ob’ektga tegishli bo’lgan chiqimlarni ushbu schyotlarning debetida yig’ish yo’li bilan hisoblab chiqiladi, chunki bu chiqimlar summalari mazkur jarayonda (masalan, xizmat ko’rsatish jarayonida) sarflangan mablag’lardir. Shuning uchun kalkulyatsiya schyotlari aktiv hisoblanadi.
Kalkulyatsiya schyotlarining tuzilishi «Asosiy ishlab chiqarish» schyotining misolida ko’rib chiqamiz.

«Asosiy ishlab chiqarish» schyoti

D-t K-t

1) 21000	10) 45000
2) 30000
3) 2400
4) 9500
5) 450
Aylanma 67500	Aylanma	45000
Qoldiq 22500

Bu schyotning debitida keltirilgan 5 ta xo’jalik muomalalari mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan turli xarajatlarini anglatadi, 6 muomalaning summasi (bajarilgan xizmatlar haqiqiy tannarxining hisobdan chiqarilishi) 45000 so’mga teng deb faraz qilaylik. Unda «Asosiy ishlab chiqarish» schyoti quyidagicha ko’rinishga ega bo’ladi:

Kalkulyatsiya schyotining ta’rifi

D-t K-t

Boshlang’ich qoldiq - tugallanma ob’ektlar (ishlab chiqarilishi tugallanmagan mahsulot, tugatilmagan ta’mirlash va hokazo) bo’yicha o’tgan davrlarda qilingan chiqimlar

Aylanma-kalkulyatsiyalanadigan ob’ektlar bo’yicha joriy davr chiqimlari

Aylanma-tugallangan ob’ektlar (tayyorlangan mahsulot, bajarilgan ta’mirlash ishlari) tannarxini hisobdan chiqarish

Debetli oxirgi qoldiq
«Asosiy ishlab chiqarish» schyotining debetida xizmatlar tannarxi kelib chiqadigan barcha chiqimlar yig’iladi. Uning kreditidan u yoki boshqa kompaniyalarga ko’rsatilgan xizmatlarning

haqiqiy tannarxi hisobidan chiqariladi. Bu schyotdagi qoldiq faqat debetli bo’ladi va tugallanmagan mahsulotga qilingan xarajatlarni, ya’ni tugallanmagan ishlab chiqarish tannarxini anglatadi.
Kalkulyatsiya schetlar tarkibiga 2010 «Asosiy ishlab chiqarish» schyotidan tashqari 0800
«Kapital qo’yilma sotib olish», 2310 «Yordamchi ishlab chiqarish», 2610 «Ishlab chiqarishdagi brak», 2710 «Xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar» schetlari kiradi.

4.6. SOLISHTIRUVCHI (TAQQOSLOVCHI) SCHYOTLAR

Solishtiruvchi schyotlar xo’jalik jarayonida olingan moliyaviy natijalarni aniqlash uchun mo’ljallangan. Bu natijalar ushbu jarayonni tavsiflovchi ikki har xil aylanma (oborot)larni solishtirish yo’li bilan topiladi. Shundan kelib chiqqan holda, xo’jalik jarayonlarining moliyaviy natijalarini aniqlash uchun qo’llaniladigan schyotlar solishtiruvchi schyotlar deb nomlanadi. Bu schyotlardagi aylanmalarni solishtirish, ularning birini - debetda, boshqasini esa - kreditda aks ettirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Debet bilan kredit o’rtasidagi farq qidirilayotgan natijani anglatadi, bunda, aks ettirilayotgan muomalalarning xususiyatiga qarab, farq debetli yoki kreditida bo’lishi mumkin.

Solishtiruvchi schyotlarning tuzilishini «Yakuniy moliyaviy natija» schyoti misolida ko’rib chiqamiz.
Foydalar «Yakuniy moliyaviy natija» schyotining kreditida, zararlar esa - debetida yig’ilib boriladi. Korxona ishining pirovard moliyaviy natijalari debet bilan kreditni solishtirish yo’li bilan aniqlanadi.
Agar korxonaning yalpi foyda summasini ko’rsatuvchi kredit aylanma ushbu korxona tomonidan qilingan yalpi zararlar (debet aylanma) summasidan ko’p bo’lsa, unda debet bilan kredit o’rtasidagi farq korxona tomonidan olingan foydani anglatadi. Agar kredit aylanma debet aylanmadan kam bo’lsa, debet saldo zararni ko’rsatgan bo’ladi.

Solishtiruvchi schyotlarning ta’rifi

D-t K-t

Aylanma-mazkur muomalalar bo’yicha har ikki solishtiruvchi summalardan biri (korxonaning yalpi zarari, sotilgan resurslar to’la tannarxi va hokazo)
Aylanma-mazkur muomalalar bo’yicha har ikkala solishtiruvchi summalardan ikkinchisi (korxonaning foydasi, sotilgan resurslarning sotilish qiymati va hokazo)

Taqqoslovchi schyotlar taribiga 9910 «Yakuniy moliyaviy natijalar» schyotidan tashqari 9210 «Asosiy vositlarni tugatilishi» va 9220 «Boshqa aktivlarni tugatilishi» schyotlarini ham kiritish mumkin. Asosiy vositalar va boshqa aktivlarning tugatish jarayoni nihoyasiga etgandan so’ng bu schyotlarning debet va kredit aylanma summalari o’zaro solishtirilib moliyaviy natija aniqlanadi. Shuning uchun ham bu schyotlarni taqqoslovchi schyotlar deyish mumkin. Lekin yangi schyotlar rejasida bu schyotlarni tranzit schyotlar tarkibiga qo’shilib taqqoslovchi schyotlar maqomi berilgan.

Buxgalteriya hisobida qo’llaniladigan schyotlar balansda har xil tarzda aks ettiriladi. Qoldiqqa ega bo’lgan schyotlarning balans jadvaliga uning moddalari sifatida aks ettirilib, ularning summalari balans yakuniga kiritiladida, ba’zi bir schyotlar esa, garchi ularda qoldiq bo’lsa ham, uning (balansning) yakuni tegida, balansdan tashqaridagi moddalar sifatida ko’rsatiladi va ularning summalari balans yakuniga qo’shilmaydi. Bunday tartib u yoki bu schyotlarda hisobga olinadigan mablag’larning kimga tegishliligiga bog’liq. Balansda faqat ushbu korxonaga tegishli bo’lgan, ya’ni uning to’la ixtiyorida bo’lgan va korxona rahbariyati ixtiyori bilan foydalanish mumkin bo’lgan mablag’larni aks ettiriladi. Ushbu korxonaniki bo’lmagan, lekin uning cheklangan foydalanishda yoki ixtiyorida bo’lgan mablag’lar, balans yakunining tashqarisida ko’rsatilishi kerak.

Korxonada vaqtinchalik joylashgan mablag’lar moddalarini balansga kiritish uning resurslar hajmini oshirib ko’rsatgan bo’lar edi. Undan tashqari, ayrim korxonalar balanslarini tarmoq miqyosida yoki butun xalq xo’jaligi miqyosida jamlanganda, bu mablag’lar ikki marta hisoblangan bo’lar edi: vaqtincha joylashtirilgan korxona balansi bo’yicha va ularning egasi bo’lgan korxonaning balansi bo’yicha.
Shu munosabat bilan balansga bo’lgan munosabatiga qarab schyotlar ikki guruhga bo’linadi: balansli va balansdan tashqari schyotlar.
Balansli schyotlarga korxonaning to’la ixtiyorida bo’lgan mablag’lar holati va foydalanilishi hisobga olinadigan schyotlar kiradi. Ularni bir birovlari bilan bog’liqligi o’zaro (korrespondentsiyalanishi) birlashtiradi.
Balansdan tashqari schyotlar nafaqat boshqa (balansli) schyotlar bilan, balki o’zaro ham korrespondentsiyada bo’lmaydi. Ular hisobning oddiy tizimi deb nomlangan tartibi bo’yicha yuritiladi. Balansdan tashqaridagi schyotlar bo’yicha barcha muomalalar bir schyotning debeti va boshqa schyotning kreditida ikkiyoqlama yozuv bilan emas, balki bir tomonlama yozuv bilan schyotning kirimi va chiqimi yoziladi.
Ikki juft schyot o’rnida bitta balansdan tashqaridagi schyotni kiritish uning maqsadi va tuzilishining o’zgartirishga olib keladi, hisob yozuvlarining sonini qisqartiradi, buxgalteriya hisobining texnikasini soddalashtiradi va shu bilan birga uning nazorat xususiyatini hamda hisob ma’lumotlarini yaqqolligini saqlab qoladi.
Hozirgi vaqtda qo’llanilayotgan balansdan tashqaridagi schyotlarining tarxi quyidagi ko’rinishga ega:

Balansdan tashqaridagi schyotning ta’rifi