Toshkent 2020 yil

 Ho‗jalik chiqindi axlatlar kanalizatsiyasi: 
Ma‘lumki, hozirgi vaqtda uy-
joylardan xo‗jalik chiqindi axlatlarini olib chiqib ketish, ularni tozalash 
inshootlariga oqizish turli inshootlarni, qurilmalarni o‗z ichiga oladiki, uning 
oqibatida quyidagi masalalar hal bo‗lishiga imkon tug‘iladi: Masalan, hojathona 
o‗rasining tepa qismidan, tomning yuqori qismigacha chiqarilgan havo so‗rg‘ich 
quvur (dimaxod), turli qo‗lansa xidlarni tashqariga chiqib ketib ketishida juda 
muhim vosita hisoblanadi. 
Agar uy binolari ko‗chaning qizil chizig‘i deb ataluvchi chiziqqa yaqin 
bo‗lsa chiqindi suvlar nazorat qilinadigan quduqqa tushirilaveradi, suv nazorat 
qudug‘i orqali magistral ko‗chalarda joylashtirilgan kanalizatsiya shoxobchalariga 
qo‗shiladi. Magistral ko‗chalarda o‗rnatilgan kanalizatsiya shoxobchalari 
yo‗llarning o‗qi bo‗yicha joylashtirilgan bo‗lib, ular rayon kollektorlari bilan 
quyiladi, kanalizatsiya kollektorlari shahar bosh kollektorlariga birlashib 
pirovardida chiqindi suvlar kollektorlar yordamida tozalash inshootlariga 
etkaziladi. Demak, chiqindi suvlar shunday usul bilan shahar chekkasiga 
chiqariladi. 
Kichik turar joylarda kanalizatsiya tarmoqlari anchagina qulay, kollektorlar 
o‗rniga katta magistral kanalizatsiya ishlatish mumkin. Uy xonalaridagi chiqindi 
suvlar uchun cho‗yan trubalardan foydalanish mumkin. Odatda kanalizatsiya 
quvurlari shunday qulay o‗rnatiladiki, ularni har doim kerak bo‗lganda nazorat 
qilish, ishdan chiqsa tuzatish mumkin bo‗ladi. Ba‘zi ko‗p qavatli uylarda 
yashovchi fuqarolar kanalizatsiya quvurlarini devor ichiga (ko‗rinmaydigan 
qilib)o‗rnatadilarki, ma‘lum muddat o‗tgandan keyin qanday ko‗ngilsiz holat yuz 
berishi mumkinligini o‗ylab ham ko‗rmaydilar (qanday ko‗ngilsiz holat yuz berishi 
mumkin? (―Debat‖ metodi
40
)). Shuning uchun ular devor tashqarisiga o‗rnatiladi.
Bu maqsadda ko‗pincha ichki tomoni silliqlangan keramikadan tayyorlangan
quvurlardan foydalanish mumkin. Kanalizatsiya quvurlari qiya qilinib o‗rnatiladi, 
unda chiqindi suvlarning oqish tezligi sekundiga 70 sm teng bo‗ladi. Quvurlarda 
chiqindi suvlarning oqishi shu tezlikda bo‗lsa, trubalar o‗z-o‗zidan tozalanadi, 
devorlarida cho‗kmalar paydo bo‗lmaydi. 
Kanalizatsiya quvurlarida hech qachon suyuqlik to‗la bo‗lib oqmaydi, ular 
0.6–0.8 dm darajasida oqadi. Quvurlarda suyuq, chiqindilarning to‗la bo‗lib 
40
Interfaol ta‘lim texnologiyalari. D.Ro‘ziyeva, M.Usmonboyeva, Z.Holiqov. Interfaol metodlar: 
mohiyati va qo‘llanilishi /Uslubiy qo‘llanma/ -T.: Nizomiy nomli TDPU, 2013 yil. 

---

Q.X.Muftaydinov, H.M.Qodirov, E.Yu.Yulchiyеv Ekologiya.
172 
oqmasligi tarmoqlarda bosimning bo‗lishiga yo‗l qo‗ymaydi va qo‗shimcha 
chiqindi suvlarni vaqt-bevaqt qabul qilish imkonini beradi hamda quvurlarda havo 
oqimining bemalol bo‗lishini ta‘minlaydi. 
Nazorat qilib turish quduqlari har 50-100 m masofada binolardan chiqadigan 
kanalizatsiya quvurlari ulangan joylarda o‗rnatiladi. Quduqning tag tomonida 
yarim oysimon tarnov o‗rnatiladi, bu tarnov orqali quduq ostidan chiqindi suvlar 
oqib o‗tadi. Shuning uchun ham chiqindi suvlarni oqizib keladigan quvurning 
og‘zi va suyuqlikni oqizib chiqib ketadigan quvurning teshigi tarnovga to‗g‘ri 
kelishi kerak. Tarnovni yuqori joylashtirish mumkin emas, aks holda suv yig‘ilib, 
cho‗kma cho‗kish imkonini tug‘diradi. Kanalizatsiya quvurlariga turli chiqindilar, 
moddalar tiqilib qolmasligi uchun quduqlar doimo nazorat ostida bo‗lmog‘i shart, 
ayniqsa kanalizatsiya qiya joylashgan joylarda chiqindi suvlar to‗la bo‗lib 
oqadigan quduq vaqt-vaqti bilan tozalanib turilishi kerak. 
Xo‗jalik chiqindi suvlarining harorati yuqoriroq bo‗lgani uchun kanalizatsiya 
tarmoqlari 1,5-1,7 m chuqurlikda yotqiziladi. O‗rta Osiyo, Kavkaz va boshqa issiq 
iqlimli hududlarda 550 mm quvurlar eng kamida 50 sm chuqurlikda yotqiziladi, 
kichik tirqishli quvurlar yerning muzlash qavatidan pastroqda, eng uzog‘i bilan yer 
yuzasidan 70 sm chuqurlikda yotqiziladi. 
Sanitariya 
nuqtai 
nazaridan, 
kanalizatsiya 
tarmoqlari 
vodoprovod 
quvurlarining ostida yotqizilishi kerak va kanalizatsiya trubalari tasodifan ishdan 
chiqib, buzilganda vodoprovod suvlarini zararlamasligi lozim. Kanalizatsiya 
quvurlari vodoprovod quvurlari bilan yonma-yon bo‗lsa 1,5–3 m masofada 
joylashtiriladi. Ko‗pincha kanalizatsiya tarmoqlarini va tozalash inshootlarini 
loyihalash yer yuzasi rel‘efiga juda bog‘liqdir. shuning uchun chiqindi suvlar 
oqishi ta‘minlanadigan qiya rel‘ef bo‗lsa kanalizatsiya quvurlari yer yuzasiga 
tozalash inshootlari oldidan chiqariladi, boshqa vaqtda chiqindi suvlarni haydash 
uchun maxsus nasoslar qurilishi kerak bo‗ladi. Ammo chiqindi suvlar nasoslar 
yordamida oqizilishi ma‘lum darajada quvurlarda bosimning paydo bo‗lishiga 
sabab bo‗ladi, shu tufayli kanalizatsiya trubalarining bir-biriga ulangan joyi 
mustahkam, chiqindi suvlar chiqmaydigan qilib o‗rnatiladi. Nasos stantsiyalari 
qurilgan vaqtda nasos oldida qo‗pol chiqindilarni ushlab qolish uchun simli 
taroqlar o‗rnatiladi. Nasos stantsiyalari odatda uy binolariga zarar bermasligi 
uchun ulardan nariroqda joylashtiriladi. Nasos stantsiyalari oldida chiqindi suvlarni 
qabul qilishi uchun temir betonli, ma‘lum hajmga ega bo‗lgan moslama – suv 
yig‘iladigan hovuzsimon qurilma quriladi. Nasos stantsiyalari qurilgan joylar 
obodonlashtiriladi, daraxtzorlarga aylantiriladi.