Toshkent davlat agrar universiteti s. M. Aminov, S. I. Muxamadiyev, S. Sh. Rasulov axborot kommunikatsion

tarmoqlanuvchi algoritmlar
deyiladi. 
3.
 
Takrorlanuvchi algoritm 
Takrorlanuvchi algoritmlar deb bir yoki bir necha marta takrorlanadigan 
amallar ketma-ketligining bir necha marta takrorlanishiga aytiladi (5.2-rasm). 
8.2-rasm Algoritmni blok-sxema turlari 
Tarmoqlanuvchi 
algoritmlar 
hisoblashlar 
ketma-ketligini 
aniqlaydigan 
shartlarni o‘z ichiga oladi. Blok –sxemada hech bo‘lmaganda bitta romb ishtirok 
etadi. Qandaydir shartni bajarilishiga bog‘liq bo‘lgan algoritm 
tarmoqlanuvchi 
algoritmlar
. Bunday algoritmlar to‘liq va to‘liq emas shakllarda bo‘ladi. 
 
1 – topshiriq. Quyidagi funksiyani hisoblash dasturini tuzing: 
|
|
)
cos(
2
3
b
ax
x
y
e
z
x




1. 
2. 
3. 

---

74 
Echilishi:
Masalaning blok sxemasi: 
2 – topshiriq. 
Funksiya qiymatini hisoblash dasturini tuzing. 
Echilishi:
I.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3-topshiriq. 
x
nuqta 
[a,b]
oraliqda yotishini aniqlovchi dasturni tuzing. 
Echilishi:
 Masalaning blok sxemasi: 


.
61
.
0
sin
625
.
1
2




boshlanishi 
ma’lumotlarni 
kiritish 
z=(exp(x)-cos(y))/|x*x*x+ax*x+b| 
z ni chiqarish 
tamom 
Boshlanish 
alfa ni kiritish 
fi
=1.625*sin(alfa+0.61)* 
sin(alfa+0.61
) 
z- ni chiqarish 
Tamomlash 

---

Axborot kommunikatsion texnologiyalar.S.Aminov 
75 
4 - topshiriq. Funksiyaning qiymatini hisoblash dasturini tuzing. 
Echilishi:
Masalaning blok sxemasi: 
 













.
3
,
4
sin
,
3
2
,
4
4
.
21
,
2
,
1
4
)
(
2
3
2
2
x
x
x
x
x
x
x
f
Boshlanish 
О‘zgaruvchilarni 
kiritish 
x<2 
2≤x≤3 
fx=sqrt(4*x*x+1) 
f=exp((1/3)*(21.4+4*x*x)); 
f=sin(4*x*x); 
Tamom 
ҳа 
ҳа 
йўқ 
йўқ 
f ni chiqarish 
Boshlanish 
a, b ni kiritish 
Tamomlash 
a<=x<=b 
“Yotmaydi” 
“Yotadi” 
йўқ 
ҳа 

---

76 
II Topshiriqlar. 
1. 
2.
3.
arctg
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
13-amaliy mashg’ulot. C++ tilining operatorlari bilan tanishish
va masalalar yechish 
Ishdan maqsad:
Dasturlash haqida tushuncha olish.C++ dasturlash tilining 
o’zgaruvchi va o’zgarmas tasnifi. C++ dasturlash tilining operatorlari bilan ishlashni 
o’rganish. 
 
II uslubiy ko’rsatmalar 
Har qanday dastur funksiyalar ketma ketligidan iborat bo`ladi. Funksiyalar 
sarlavha va funksiya tanasidan iborat bo`ladi. Funksiya sarlavhasiga 
void main()
ifoda misol bo`la oladi. Funksiya tanasi ob`yektlar ta`riflari va operatorlardan iborat 
bo`ladi. 
Har qanday operator nuqta-vergul [;] belgisi bilan tugashi lozim. Quyidagi 
ifodalar
X=0
, yoki
I++
operatorga aylanadi agar ulardan so`ng nuqtali vergul [;] 
kelsa (
X = 0; I++;).
Operatorlar 
bajariluvchi 
va 
bajarilmaydigan 
operatorlarga 
ajratiladi. 
Bajarilmaydigan operator bu izoh operatoridir. Izoh operatori [/*] belgisi bilan 
boshlanib, [*/] belgisi bilan tugaydi. Bu ikki simvol orasida ixtiyoriy jumla yozish 
mumkin. Kompilyator bu jumlani tekshirib o`tirmaydi. Izoh operatoridan dasturni 
tushunarli qilish maqsadida izohlar kiritish uchun foydalaniladi.
b
ax
x
x
x
ctg
tgx
y





2
)
ln
(
2
2
sin
2
y
x
by
ax
y
x





y









3
2
2
2
ln(
xy
y
x
y
x
3
2
sin
1
1
cos
log
x
x
y
x



)
sin
1
(
log
1
4
cos
2
sin
2
x
Пx
П
y
x




)
1
cos(
2
2



b
ax
e
y
x
tg


x
e
x
y
x
x
2
7
.
0
sin
2
1
.
5
cos




x
Пx
Пx
x
e
y
2
ln
1
cos
03
.
4





3
3
4
1
4
ln
4
.
6
x
arctgx
x
tg
y



x
x
y
2
3
3
2
1
arccos



---

Axborot kommunikatsion texnologiyalar.S.Aminov 
77 
Bajariluvchi operatorlar o`z navbatida ma`lumotlarni o`zgartiruvchi va 
boshqaruvchi operatorlarga ajratiladi. Ma`lumotlarni o`zgartiruvchi operatorlarga 
qiymat berish operatorlari va [;] bilan tugovchi ifodalar kiradi. Masalan, 
I++; 
x*=I; 
I=x-4*I; 
Boshqaruvchi operatorlar dasturni boshqaruvchi konstruktsiyalar deb ataladi. 
Bu operatorlarga quyidagilar kiradi: 
-
Qo`shma operatorlar; 
-
Tanlash operatorlari; 
-
Takrorlash operatorlari; 
-
O`tish operatorlari; 
Qo`shma operatorlar.
Bir necha operatorlar [{] va [}] figurali qavslar 
yordamida qo`shma operatorlarga yoki bloklarga birlashtirilishi mumkin. Blok yoki 
qo`shma operator sintaksis jihatdan bitta operatorga ekvivalentdir. Blokning qo`shma 
operatordan farqi shundaki blokda ob`yektlar ta`riflari mavjud bo`lishi mumkin. 
Quyidagi dastur qismi qo`shma operator: 
{ n++; 
summa+=(float)n; } 
Bu fragment bo`lsa blok: 
{ int n=0; 
n++; 
summa+=(float)n; } 
Kiritish-chiqarish operatorlari.
Chiquvchi oqim 
cout
kelishilgan bo`yicha 
ekranga mos keladi. Lekin maxsus operatorlar yordamida oqimni printer yoki faylga 
mos qo`yish mumkin.
#include
void main(void)
{ 
cout << 1001; 
} 
1001 
#include
void main(void)
( 
cout << 1 << 0 << 0 << 1; 
} 
1001 
Kiruvchi oqim 
cin 
kelishilgan bo`yicha ekranga mos keladi.
#include
void main(void)
{ int a 
cin >> a;
a*a 

---

78 
cout << a*a; } 
#include
void main(void)
( int a,b; 
cin >> a >> b; 
cout << a*b; } 
a*b 
Qiymat berish operatorlari. 
Bu qismda keyingi bo`limlarda kerak bo`ladigan 
tushunchalarni berib o`tamiz. 
C++
da hisoblashni va undan keyin javobni 
o`zgaruvchiga beruvchi bir necha operator mavjuddir. Masalan,
k = k * 4; ni k *= 4; 
Bunda [*=] operatorining chap argumenti o`ng argumentga qo`shiladi va javob 
chap argumentda saqlanadi. Biz har bir operatorni ushbu qisqartirilgan ko`rinishda 
yoza olamiz ([+=], [-=], [/=], [*=], [%=]). Ikkala qism birga yoziladi. Qisqartirilgan 
operatorlar tezroq yoziladi, tezroq kompilyatsiya qilinadi va ba`zi bir hollarda tezroq 
ishlaydigan mashina kodi tuziladi. 
Birga oshirish va kamaytirish operatorlari
(INCREMENT and DECREMENT).
C++
da bir argument oluvchi inkrenet (++) va dekrement (--) operatorlari mavjuddir. 
Bular ikki ko`rinishda ishlatiladi, biri o`zgaruvchidan oldin (++f - preinkrement, --d - 
predekrement), boshqasi o`zgaruvchidan keyin (s++ - postinkrement, s-- - 
postdekrement) ishlatilgan holi. 
Postinkrementda o`zgaruvchining qiymati ushbu o`zgaruvchi qatnashgan 
ifodada shlatiladi va undan keyin qiymati birga oshiriladi. Preinkrementda esa 
o`zgaruvchining qiymati birga oshiriladi, va bu yangi qiymat ifodada qo`llaniladi. 
Predekrement va postdekrement ham aynan shunday ishlaydi Lekin qiymat birga 
kamaytiriladi. Bu operatorlar faqatgina o`zgaruvchining qiymatini birga oshirish, 
kamaytirish uchun ham ishlatilinishi mumkin, yani boshqa ifoda ichida 
qo`llanilmasdan. Bu holda pre va post formalarining farqi yo`q. Masalan, 
++r; r++; 
Yuqoridagilarning funksional jihatdan hech qanday farqi yo`q, chunki bu ikki 
operator faqat r ning qiymatini oshirish uchun qo`llanilmoqda. Bu operatorlarni oddiy 
holda yozsak: 
r = r + 1; d = d - 1; 
Lekin 
bizning 
inkrement/dekrement 
operatorlarimiz 
oddiygina 
qilib 
o`zgaruvchiga bir qo`shish/ayirishdan ko`ra tezroq ishlaydi. Yuqoridagi operatorlarni 
qo`llagan holda bir dastur yozaylik.
# include
int main() 
{ int k = 5, l = 3, m = 8; 
cout << k++ << endl;
l += 4;
cout << --m << endl;
m = k + (++l);
//ekranga 5 yozildi, k = 6 bo`ldi.
// l = 7 bo`ldi. 
// m = 7 bo`ldi va ekranga 7 chiqdi. // m 
= 6 + 8 = 14; 

---