Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti d. Yu. Xujamkulov, D. A. Ismailov investitsiya loyihalarini

Mustaqil o’zlashtirish va nazorat uchun savollar: 
a)
Loyihani rejalashtirish, tashkil etish va nazorat qilish usullari va ularning 
mazmunini aytib bering. 
b)
Loyihani boshqarishni tashkil qilishning maqsadi nimalardan iborat

c)
Rejalashtirish va boshqarishning tashkiliy bosqichlari nimalarni o’z ichiga 
oladi

d)
Loyihani nazorat qilish va tartibga solishning ahamiyati nimada

e)
Loyihadagi o’zgarishlarni boshqarish haqida tushuntirib bering. 
f)
Investitsiya loyihalarini amalga oshirish monitoringi nimalarni o’z ichiga 
oladi? 

---

170 
9-BOB. LOYIHA RISKLARINI BOSHQARISH. 
9.1. Loyiha risklarini boshqarishning zarurligi. Loyiha risklarini 
boshqarishni tashkil etish. 
 
Investitsiya loyihalarini tayyorlash va amalga oshirish insoniyat faoliyatining 
bir qator qiyin va yuqori riskli faoliyati hisoblanib o’ziga xos bilim va malakani talab 
qiladi. 
So’ngi yillarda loyihani tayyorlash va amalga oshirish malakaviy faoliyatning 
alohida bir ko’rinishiga aylandi. Ko’pgina sanoati rivojlangan mamlakatlar 
iqtisodiyotining davlat va xususiy sektorlarida loyihani tayyorlash va amalga oshirish 
bo’yicha tajribalar to’plana boshlandi va bunda loyihani boshqarish doirasida 
ko’riladigan masalalardan biri bo’lgan investitsion risklar va ularni boshqarishga 
katta e’tibor qaratila boshlandi. Bu masala loyihani boshqarishning boshqa 
funksiyalaridan alohida emas. Moliyaviy talabni aniqlashda ham, smeta va byudjetni 
hisoblashda ham, shartnomalarni tayyorlash va tuzishda ham loyiha faoliyati 
ishtirokchilarini turli xil risklardan himoyalash bilan bog’liq masalalar yechiladi. 
Risklar loyiha faoliyatining barcha bosqichlarida bo’lganligi sababli, loyiha risklarini 
boshqarish funksiyasi loyiha tugagunga qadar davom etadi. Loyiha risklarini 
boshqarishda quyidagi masalalarga e’tibor qaratiladi: 
- loyiha risklarining tasnifi; 
- loyiha risklarini aniqlash va baholash usullari; 
- loyiha risklarini boshqarishning axborot ta’minoti; 
- risklarning monitoringi va istiqbolini belgilash;
- risklarni kamaytirish texnologiyalari; 
- risklarni boshqarishni tashkil etish; 
- risklarni boshqarish harajatlarining optimal darajasini asoslash va 
samaradorlikni baholash. 
Investitsiya loyihalarini amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini hal 
etishda risk tahlili asosiy o’rinni egallaydi. Bunday tahlil asosida loyiha yuzasidan 

---

171 
mumkin bo’lgan barcha yo’qotishlar o’rganilib, ularning oldini olish yoki tegishli 
vaziyatlarda ularni benuqson hal etish yoki pasaytirish choralari ishlab chiqiladi. 
Riskdan keladigan yo’qotishlarni kamaytirish yoki barham toptirish va ular bilan 
bog’liq salbiy oqibatlarni kamaytirish usullarini taklif etish uchun, eng avvalo, 
risklarning vujudga kelishiga imkon beruvchi omillarni aniqlash, ularning 
ahamiyatini baholash, ya’ni “risk tahlili” deb nomlanuvchi ishni bajarish lozim 
bo’ladi. 
Risk tahlilining maqsadi investorga investitsiya loyihasini amalga oshirishda 
qatnashishning maqsadga muvofiqligi to’g’risidagi qarorlarni qabul qilish va mumkin 
bo’lgan moliyaviy yo’qotishlardan himoyalanish bo’yicha chora –tadbirlar ishlab 
chiqish uchun kerakli ma’lumotlarni taqdim qilishdan iborat. Shunga ko’ra, risk 
tahlilini loyihaning barcha ishtirokchilari mustaqil tarzda olib borishlari maqsadga 
muvofiqdir. Risk tahlili investitsion loyihaning barcha ishtirokchilari 
– 
buyurtmachilar, pudratchilar, bank, sug’urta kompaniyalari, lizing kompaniyalari, 
mol yetkazib beruvchilar tomonidan amalga oshirilishi lozim. Risk tahlili odatda, 
bir-birini to’ldiruvchi ikki turga, ya’ni:
- risklar turlarini, ularni vujudga keltiruvchi omillarni va risklarni pasaytirish 
bo’yicha tashkiliy chora-tadbirlarni aniqlash maqsadini ko’zlovchi sifat tahlili;
- loyiha risklarini sondagi ifodasini loyiha ko’rsatkichlari orqali hisoblash 
imkonini beruvchi miqdoriy tahlilga bo’linadi. 
Risklarni tahlil qilish va baholashdan maqsad, loyihaga ta’sir etuvchi risk 
turlarni aniqlab, ularni pasaytirish chora-tadbirlarini, usullarini qo’llashdan iboratdir. 
Risklarni baholash deganda risk darajasini sifat va miqdor jihatdan aniqlash 
tushuniladi. Risklarni pasaytirish usullari turlicha bo’lib, ular risk turiga va risk 
guruhiga qarab tanlanadi.
Umuman olganda, risklarni aniqlash - sifat tahliliga; risklarni baholash - 
miqdor tahliliga taaluqlidir. 
Risk tahlilining miqdor usullari orasida ommabop usullar quyidagilardir: 
statistik usul, statistik tajribalar usuli; maqsadga muvofiq keladigan harajatlar tahlili; 
ekspert baholash; analitik usullar va boshqalar. 

---

172 
Risk tahlilining ahamiyati investitsiya loyihasining salohiyatli ishtirokchisiga, 
investorlarga loyihani maqsadga muvofiq tarzda amalga oshirish haqidagi qarorlarini 
qabul qilishi uchun zaruriy ma’lumotlarni berishi bilan izohlanadi. 
Risklarni boshqarish - bu risk va foyda miqdorini oqilona qo’shilmasini 
aniqlashga qaratilgan harakatlardir. Risklarni boshqarishning asosiy maqsadi - ularni 
pasaytirish hisoblanadi. 
Risklarni boshqarish quyidagi asosiy bosqichlarga bo’linadi: 

Risk omilini aniqlash; 

Risk omilini tahlil qilish va baholash; 

Risklarni pasaytirish bo’yicha ishlarni rejalashtirish yoki risk oqibatlarini 
bartaraf etish; 

Risklarni oldini olish va nazorat qilish;

Risklarni boshqarish usullarini tanlash va qo’llash; 

Risk vaziyatlari va ularni oqibati xaqida ma’lumot to’plash va kelajakka 
tavsiyalar tuzish. 
Risk omilini aniqlash deganda risk sababini, ya’ni loyihaga ta’sir qila oladigan 
voqea yoki vaziyatlarni aniqlash tushuniladi. 
Riskni boshqarishdan maqsad eng avvalo riskning oldini olishdir. Qaror qabul 
qilayotgan shaxs yuz berishi mumkin bo’lgan noxush voqealarning oqibatini yaqqol 
tasavvur etishi kerak. Bu uning keyingi harakatlarini belgilab beradi. Bank 
boshqaruvi xodimlari o’z ishlarini amalda joriy qilishlari uchun hatarni oldini olish 
taktika va strategiyasini ishlab chiqishlari kerak. 
Risklarni boshqarishdagi asosiy vazifa - amaldagi bozor kon’yunkturasiga mos 
darajada risklarni minimallashtirish, kreditlash xizmatlari bozorida bank pozitsiyasini 
minimum saqlab qolishdir.