Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti e. A. Akramov korxonalar moliyaviy holati

Narx-navo ta’siri indeksi shakli:
1
1
0
0
0
0
1
1
0
1
0
1
:
Т
М
Т
М
B
М
Т
М
Т
М
B
М
bu yerda: 
0
1
B
М
- sotilgan mahsulotdan joriy davrda o‘tgan davr narxi asosida 
olingan tushum; 
0
1
T
М
- joriy davrda sotilgan mahsulotning o‘tgan davr tannarxida hisoblangan 
hajmi. 
Ko‘rinib turibdiki, bu indeksda joriy davrdagi joriy xarajatlarni rentabellik 
darajasi o‘tgan davrdagi rentabellik darajasi bilan taqqoslanadi, lekin bu rentabellik 
ko‘rsatkichlarida faqat mahsulotlar tarkibi o‘zgargan, Demak, bu indeks joriy 
xarajatlar rentabelligiga mahsulotlar tarkibiy o‘zgarishi ta’sirini ifodalaydi. 
Yuqorida foydalanilgan indekslarni aniqlash ko‘p qiyin emas. Moliyaviy 
hisobotda (2-shakl) mahsulotlar sotish tushumi, sotilgan mahsulotlar tannarxi va 
sotilgan mahsulotlardan olingan foyda to‘g‘risida ma’lumotlar mavjud. Buxgalteriya 
birlamchi hisobidan faqat joriy davrda sotilgan mahsulotlarni o‘tgan davr narx-
navolarida (ΣM
1
B
0
) va o‘tgan davr tannarxida baholanish ko‘rsatkichlari to‘g‘risidagi 
ma’lumotlarni olishga to‘g‘ri keladi (ΣM
1
B
1
). 
Aniqlangan omilli indekslar o‘zaro aloqada bo‘lib, ular bir-biriga ko‘paytirilsa, 
joriy xarajatlar rentabelligi umumiy indeksi olinadi, ularning mutlaq o‘zgarish 
farqlari olinsa, ularning so‘mmasi umumiy indeksning farqiga barobar. 
Buni quyidagi jadval ma’lumotlaridan foydalanib tasdiqlaymiz: 
25-jadval 
Joriy xarajatlar rentabelligi omillari ta’siri 
N Ko‘rsatkichlar 
Ming so‘m 
Ma’lumotlar bazasi 
1 Joriy davrda sotilgan mahsulotlardan tushum (ΣM
1
B
1
) 
800 
2 Joriy davrda sotilgan mahsulotlar tannarxi (ΣM
1
T
1
) 
640 
3 O‘tgan daarda sotilgan mahsulotlardan tushum (ΣM
0
B
0
) 
595 
4 O‘tgan davrda sotilgan mahsulotlar tannarxi (ΣM
0
T
0
) 
490 
5 Joriy davrda sotilgan mahsulotlar o‘tgan davr narx-navolarida (ΣM
1
B
0
) 
680 
6 Joriy davrda sotilgan mahsulotlar o‘tgan davr tannarxida (ΣM
1
T
0
). 
560 
1. Joriy xarajatlar rentabelligini umumiy dinamika indeksi

---

104 
7
,
116
100
)
214
,
0
:
250
,
0
(
490
490
595
:
640
640
800
%. 
Demak, joriy xarajatlar rentabelligi joriy davrda o‘tgan davrga nisbatan 16,7 % 
ga oshgan. 
2. Sotilgan mahsulotlar tannarxining ta’siri: 
6
,
66
100
)
375
,
0
:
250
,
0
(
640
560
800
:
640
640
800
%. 
Demak, korxonada sotilgan mahsulotlar tannarxining o‘zgarishi joriy xarajatlar 
rentabelligiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan, natijada joriy xarajatlar rentabelligi 33,4 % ga 
kamaygan (100-66,6). Joriy davrda o‘tgan davrga nisbatan sotilgan mahsulotlarning 
tannarxi ko‘tarilgan. Masalan, sotilgan mahsulotlarni bir so‘mga nisbatan sarf etilgan 
xarajatlar o‘tgan davrda 17,6 tiyindan joriy davrda 20 tiyinga ko‘tarildi. 
3. Sotilgan mahsulotlarga quyilgan narx-navoning ta’siri: 
200
100
)
186
,
0
:
375
,
0
(
640
560
680
:
640
560
800
%. 
Ko‘rinib turibdiki, korxona mahsulotlariga narx-navolar ko‘tarilgan, natijada 
joriy xarajatlar rentabelligi darajasi ikki marta ko‘tarilgan. Demak, narx-navolarni 
o‘zgartirish rentabellikka ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. 
4. Sotilgan mahsulotlarning tarkibiy o‘zgartirilishi ta’siri: 
6
,
87
100
)
314
,
0
:
186
,
0
(
490
490
595
:
640
560
680
%. 
Joriy davrda o‘tgan davrga nisbatan sotilgan mahsulotlarning tarkibi o‘zgardi va 
bu o‘zgarish joriy xarajatlar rentabelligiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu omil ta’sirida 
joriy xarajatlar rentabelligi 12,4 % ga kamaygan (100-87,16). 
Umumiy rentabellik dinamika indeksi bilan omilli indekslar o‘rtasidagi 
bog‘lanish quyidagicha tasdiqlanadi: 
Rentabellik darajasi 
Joriy davr 
O‘tgan davr 
+o‘sish 
-kamayish 
Umumiy rentabellik 
25,0 
21,4 
+ 3,6 
Tannarx ta’siri 
25,0 
37,5 
-12,5 
Narx-navo ta’siri 
37,5 
18,6 
+ 18,9 
Mahsulot tarkibi ta’siri 
18,6 
21,4 
-2,8 
Jami 
X 
X 
3,6 
yoki 
4
,
21
6
,
18
6
,
18
5
,
37
5
,
37
25
4
,
21
25
yoki 
%
116,7
ёки
)
876
,
0
2
666
,
0
(
167
,
1
. 
Demak, joriy xarajatlar rentabelligining umumiy indeksi uch omilli indekslar 
ko‘paytmasiga barobar.
Ishlab chiqarish yoki ishlab chiqarish asosiy va aylanma fondlarning 
rentabelligiga, yuqorida aytilgandek quyidagi uch omil ta’sir ko‘rsatadi: 
- mahsulotlar rentabelligining o‘zgarishi; 
- fondlar sig‘imining o‘zgarishi; 
- aylanma mablag‘larni birkitish ko‘rsatkichining o‘zgaryapti.
Yana umumiy dinamik va omillar ko‘rsatkichlarini aniqlaymiz.

---

105