Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti e. A. Akramov korxonalar moliyaviy holati

 
Tayanch iboralar 
 
Moliyaviy 
holat 
– 
korxonaning 
moliyaviy 
resurslarini 
mavjudligi, 
joylashganligi, holati va foydalanish darajasi. Korxonalarning moliyaviy holati tahlili 
– korxonalar barcha moliyaviy resurslarining joylashganligini, holati va foydalanish 
darajasi ifodalanishi. Moliyaviy tahlil manbalari – Moliya vazirligi, Vazirlar 
Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan moliyaviy hisobotlar shakllari. 
Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar
 
1. Korxonalar moliyaviy holati tahlilini boshqarish tizimidagi xususiyatlari. 
2. Qanday sabablarga ko‘ra bozor munosabatlari davrida korxonalarning 
moliyaviy holatini ahamiyati oshib boradi. 
3. Moliyaviy tahlilga nisbatan talablar nimalardan iborat. 
4. Moliyaviy holatni tahlil qilish oldiga qanday vazifalar qo‘yadi? 
5. Moliyaviy tahlil qanday shakllarda o‘tkaziladi. 
6. Bozor munosabatlari sharoitida moliyaviy tahlilning xususiyatlari nimalardan 
iborat. 
7. Moliyaviy tahlil qanday bosqichlardan iborat. 
8. Qanday moliyaviy hisobotlar moliyaviy tahlilning manbalari hisoblanadi. 
9. Buxgalteriya balansini shakliy o‘zgarishi nimalardan iborat. 
10. Korxonalar moliyaviy holati tahlilini tariflang. 

---

24 
2- bob. MOLIYAVIY TAHLIL TAJRIBASIDAN. KORXONA MOLIYAVIY 
HOLATINI UMUMIY BAHOLASH 
 
2.1. Xorijiy mamlakatlar moliyaviy tahlili tajribasidan 
 
O‘zbekiston Respublikasi bozor munosabatlariga o‘ta borib, ko‘p ukladli bozor 
iqtisodiyotini qurmoqda. Respublika tashqi iqtisodiy aloqalari rivojlanyapti, 
respublikaga xorijiy mamlakatlarning sarmoyalari jalb etilmoqda. O‘zbekiston jahon 
bozor iqtisodiyotiga kirib bormoqda. 
Bu holat xorijiy mamlakatlarda bozor munosabatlarining shakllanishi, bozor 
iqtisodiyotini barpo etish tajribasini va bozor iqtisodiyoti samaradorligini ko‘tarish 
yo‘llarini o‘rganishni talab etadi. Shu jumladan, firma va korxonalar tomonidan 
boshqaruv tizimi yaxshi o‘rganilishi kerak. Bu borada firma va korxonalarning 
moliyaviy holatini tahlil qilish katta ahamiyatga ega. 
Xorijiy mamlakatlarning bu sohadagi tajribasini o‘qish, o‘rganish to‘g‘risida gap 
borar ekan, respublikada bu tajribadan mexanik ravishda foydalanishga intilish 
mavjud. Shubhasiz, xorijiy mamlakatlarda shakllangan moliyaviy tahlil usullari har 
tomonlama o‘rganilib, undan keng foydalaniladi. Lekin shu bilan mamlakatimizda 
shakllangan usullarni inkor qilmasdan, ulardan ham keng foydalanish lozim. Buning 
uchun xorijiy mamlakatlarning bu boradagi tajribasini yaxshi o‘rganishimiz va 
bilishimiz kerak. 
Ma’lumki, o‘tgan davrda — sobiq sho‘ro paytida korxonalarning xo‘jalik va 
ishlab chiqarish faoliyatini, ularning moliyaviy holatini tahlil qilish muammolari 
markazlashtirilgan 
shaklda, 
markazda 
chop etiladigan darsliklarda, o‘quv 
qo‘llanmalarda, yo‘riqnomalarda, Ittifoq miqyosida chiqariladigan «Buxgalteriya 
hisobi», «SSSR moliyalari», «Statistika axborotlari», «Pul va kredit» jurnallarida 
yoritilardi hamda bu manbalar ittifoqdosh respublikalarga tarqatilar edi. 
Sobiq ittifoq respublikalari mustaqil davlatlarga aylantirilgandan keyin, har bir 
davlat o‘z yukini o‘zi ko‘tara boshladi, bozor munosabatlariga o‘tish muammolarini 
ham o‘zlari yecha boshladi. Bundan tashqari, ilgari shakllangan iqtisodiy-sotsial 
aloqalar buzilib ketdi va respublikalararo munosabatlar murakkablashib, markazda, 
Rossiya 
Federatsiyasida 
chop 
etilayotgan 
iqtisodiy 
adabiyot, 
jurnallarni 
respublikalarga tarqatilishi qiyinlashib qoldi. Demak, xorijiy mamlakatlarning 
moliyaviy tahlil borasidagi tajribalarini respublikamizga yetib kelishi muammoga 
aylandi. 
Shu nuqtai nazardan O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi 
tashabbuskorligi bilan boshlangan ishni olqishlab, qo‘llab-quvvatlash lozim. Qo‘mita 
o‘zining haftalik «Soliq va bojxona xabarnomalari» ro‘znomasida «Yosh hisobchi 
maktabi» va «Bosh hisobchi akademiyasi» sahifalarini tashkil etib, xorijiy 
mamlakatlarning bozor munosabatlari davrida hisob va hisobotni tashkil qilish, 
moliyaviy tahlilni o‘tkazish borasidagi tajribalari yoritila boshlandi. Shular qatori 
respublikada qilinayotgan ishlar ham yoritilyapti. 
Respublika bozor munosabatlariga o‘tar ekan, respublikada korxonalarning 
moliyaviy faoliyatini tahlil qilish uslubi bozor munosabatlariga moslab barpo etilishi 
lozim. 
Buning 
uchun 
albatta, 
xorijiy 
mamlakatlarning, 
ayniqsa, 
Rossiya 

---

25 
Federatsiyasining tajribasini sinchiklab o‘rganib, undan foydalanish maqsadga 
muvofiqdir. 
Shu maqsadda bizga yetib kelgan iqtisodiy manbalardan foydalanib, moliyaviy 
tahlil bo‘yicha xorijiy mamlakatlarning tajribasi, undan foydalanish imkoniyatlari 
to‘g‘risida qisqa to‘xtalmoqchimiz. 
1995 yil fevral oyida «Soliq va bojxona xabarnomalari» ro‘znomasida Toshkent 
davlat 
iqtisodiyot 
universitetining 
dotsenti, 
iqtisod 
fanlari 
nomzodi 
A.H 
Shoalimovning «Moliyaviy holatning tahlili» nomli maqolasi chop etildi. Bu 
maqolada muallif moliyaviy tahlilning maqsadi, sub’yekt va ob’yektlari, ma’lumot 
manbalari to‘g‘risida o‘z fikrlarini bergan. 
Muallif o‘z maqolasida xorijiy mamlakatlarning tajribasiga asoslanib moliyaviy 
tahlilni asosiy yo‘nalishlarini yoritgan. Bular quyidagilardan iborat: 
- ichki va tashqi tahlil; 
- boshqaruv tahlili - umuman firma faoliyati bo‘yicha; 
- tadqiqot tahlili — mehnat unumdorligi va moddiy xarajatlar tahlili; 
- funktsional tahlil – firmaning kichik bo‘limlarini tahlil qilish.
1995 yil «Soliq va bojxona xabarnomalari» ro‘znomasining 22-sonida Toshkent 
moliya instituti dotsenti, O‘zbekiston Respublikasi hisobchilar va auditorlar 
Assotsiatsiyasining boshqarma a’zosi, iqtisod fanlari nomzodi M. To‘laxo‘jaevaning 
maqolasi chop etilgan. «Moliyaviy hisobot va moliyaviy koeffitsientlarning tahlili» 
nomli 
maqolada 
«O‘zbekistonda 
buxgalteriya 
hisobi 
islohoti» 
loyihasi 
materiallaridan foydalanib, xorijiy mamlakatlarning moliyaviy tahlil borasidagi 
tajribasi yoritilgan. 
Maqolada bayon etilganidek, moliyaviy tahlil quyidagi besh yo‘nalishda 
o‘tkaziladi: 
- mutlaq ko‘rsatkichlar tahlili, ya’ni korxonalarning mablag‘lari va ularning 
manbalari hajm ko‘rsatkichlari; 
- gorizontal tahlil - korxonalar hisobotida ifodalangan moddalarning bir davr 
davomida mutlaq va nisbiy o‘zgarishlari; 
- vertikal tahlil - korxonalar mablag‘larini tarkibiy o‘zgarishlari tahlili; 
- trend tahlili - korxonalarning moliyaviy holatini ifodalovchi alohida 
ko‘rsatkichlarning o‘zgarish yo‘nalishlari tahlili; 
- moliyaviy koeffitsientlar tahlili, bunda moliyaviy koeffitsientlar sifatida 
likvidlik, rentabellik, ishchanlik, bozorga oid faollik, korxona kapitalining tarkibiy 
ko‘rsatkichlaridan foydalanilgan. Yuqorida ifodalangan tahlil yo‘nalishlarida 
moliyaviy tahlil jarayonining mantiqiyligi ko‘rsatilmagan. 
Moliyaviy koeffitsientlar o‘z navbatida ikki guruhga bo‘linadi: 
- taqsimlanish koeffitsientlari; 
- muvofiqlashtirish koeffitsientlari. 
Maqolada foydalanilgan ko‘rsatkichlarning mazmuniga qaralganda birinchi 
guruh koeffitsientlari taqsimlanish koeffitsientlari emas, tarkibiy koeffitsientlar, 
ikkinchi guruh moliyaviy koeffitsientlarni muvofiqlashtirish koeffitsientlari emas, 
nisbat koeffitsientlari, deb atalsa maqsadga muvofiq bo‘lur edi. 
Chunki taqsimlanish koeffitsientlari to‘g‘risida gap borar ekan, korxona mol-
mulki tarkibida, asosiy va aylanma mablag‘larning salmoqlari, umumiy aylanma 

---

26 
mablag‘larning tarkibida moddiy va pul aylanma mablag‘larni salmoqlari, korxona 
mablag‘larining 
manbalari 
tarkibida 
o‘zlik 
mablag‘larning 
manbalari, 
majburiyatlarining salmoqlari va boshqa tarkibiy ko‘rsatkichlar tahlil etiladi. 
Muvofiqlashtirish koeffitsientlari to‘g‘risida gap borar ekan, bu yerda moliyaviy 
mustahkamlik, balans likvidligi va korxonalar rentabelligi ko‘rsatkichlari tahlil 
etiladi. Demak, bu yerda korxonalar moliyaviy holatining har xil shakllari, 
yo‘nalishlari tahlil qilinadi. Lekin bu ko‘rsatkichlar nisbiy ko‘rsatkichlar sifatida 
aniqlanadi. 
Masalan, moliyaviy mustahkamlik koeffitsienti — korxona moddiy mablag‘lari 
bilan ularni qoplovchi manbalar o‘rtasidagi o‘zaro nisbat, balans likvidlik 
koeffitsienti — korxona aylanma mablag‘lari bilan korxonaning qisqa muddatli 
majburiyatlari o‘rtasidagi nisbat va hokazo. 
Xorijiy mamlakatlarning tajribasiga asosan moliyaviy koeffitsientlar moliyaviy 
tahlilda keng foydalaniladi. Bir xil mamlakatlarda moliyaviy koeffitsientlar 80 
tagacha bo‘lishi mumkin. 
M. To‘laxo‘jaevaning maqolasida moliyaviy koeffitsientlarning quyidagi tasnifi 
tavsiya etilgan: 
1. Likvidlik koeffitsientlari: joriy likvidlik; muhlatli likvidlik; mutlaq likvidlik;
pok aylanma-mablag‘lar. 
2. Ishchan aktiv koeffitsientlar: aktivlar aylanishi; debitorlik qarzlarning 
aylanishi; kreditorlik qarzlarning aylanishi; moddiy ishlab chiqarish zaxiralarining 
aylanishi; operatsiya davrining uzunligi. 
3. Rentabellik koeffitsientlari: aktivlar rentabelligi; realizatsiya rentabelligi;
korxonaga tegishli mablag‘lar rentabelligi. 
4. Kapitalning tarkibiy koeffitsientlari: moliyaviy bog‘liqlik koeffitsienti; mulk 
koeffitsienti; kreditorni muhofaza qilish koeffitsienti; bitta aktsiyaning foydalilik 
koeffitsienti.
5. 
Bozorga 
oid-aktiv 
koeffitsientlar: 
baho-foyda 
nisbati; 
aktsiyaning 
daromadligi; aktsiyaning balansdagi qiymati; to‘langan dividendlarning salmog‘i. 
Tavsiya «Qilinayotgan moliyaviy koeffitsientlar tasnifi (klassifikatsiyasi) katta 
ahamiyatga ega, lekin: 
Birinchidan, 
keltirilgan 
moliyaviy koeffitsientlarda korxonalar moliyaviy 
holatining hamma yo‘nalishlari ifodalangan emas. 
Ikkinchidan, ma’lumki moliyaviy koeffitsientlar hamma vaqt nisbiy 
ko‘rsatkichlar shaklida ifodalanadi. Muallif esa moliyaviy koeffitsientlar tarkibiga 
mutlaq ko‘rsatkichlarni ham qo‘shib yuborgan, masalan, «pok aylanma mablag‘lar», 
«operatsiya davrining uzunligi» va hokazo. 
Keltirilgan tasnifda moliyaviy koeffitsientlarning ketma-ket ifodalanishi amalga 
oshirilmagan. Masalan, korxonalar moliyaviy holatini umumiy tahlilidan, bu 
holatning alohida yo‘nalishlarini tahlil qilish, yoki aksincha. 
O‘zbekiston Respublikasi iqtisodchilar uyushmasining «Mahsulot ishlab 
chiqarish va realizatsiya qilish xarajatlarining tarkibi» nomli o‘quv materiallarida 
yuqorida keltirilgan moliyaviy koeffitsientlar tasnifi to‘liq qaytarilgan. 
1996 yili Toshkentda o‘tkazilgan «Raqobatlilik tahlili» mavzusidagi Xalqaro 
ilmiy seminarda moliyaviy koeffitsientlar - «Moliyaviy koeffitsientlar»ga va «Nisbiy 

---

27 
ko‘rsatkichlar»ga bo‘lingan. Bu tasnifga e’tibor bersak no nisbiy moliyaviy 
ko‘rsatkichlar ham bo‘lishi mumkin degan xulosaga kelinadi. 
1996 yili Jahon banki, O‘zbekiston Respublikasi Davlat mol-mulk qo‘mitasi va 
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti tomonidan o‘tkazilgan «Korxonalarni 
xususiylashtirish va qayta qurish» mavzuidagi Xalqaro ilmiy seminarda ham 
korxonalarning moliyaviy holatini tahlil qilish uchun foydalanilgan ko‘rsatkichlar 
tizimi muhokama qilindi. Bu seminarda moliyaviy tahlil uchun quyidagi 
ko‘rsatkichlar tizimi tavsiya etildi: 
1. Firmalarning rahbariyati uchun: yalpi foyda; sof foyda; operatsion xarajatlar;
doimiy, o‘zgarmas xarajatlarni qoplash uchun ajratilgan mablag‘larni korxona 
foydasidagi salmog‘i; operatsion richag. 
2. Firmalarning egalari uchun: korxonaga tegishli kapitalning foyda me’yori;
oddiy aktsiyalar foyda me’yori; bitta aktsiyaga to‘g‘ri keladigan foyda; bitta 
aktsiyaga tushgan naqd pullar; bitta aktsiyaning narxi o‘sishi; aktsionerlarning 
umumiy foydasi. 
3. Firmalarning investorlari uchun: qoplash koeffitsienti; «tanqidiy» baholash 
koeffitsienti; korxona mulkining to‘satdan sotiladigan qiymati.
Yuqorida ko‘rilgan moliyaviy tahlil ko‘rsatkichlari uzoq xorijiy mamlakatlar - 
AQSh, Buyuk Britaniya va Germaniyaga taalluqlidir. 
Sobiq Ittifoq tarqatilishi bilan Rossiya Federatsiyasi ham biz uchun xorijiy 
mamlakatga aylanib qoldi. Rossiya Federatsiyasi moliyaviy tahlil bo‘yicha boy 
tajribaga ega. V.V. Petrov va V.V. Kovalevlarning 1993 yili chop etilgan «Balansni 
qanday o‘qish kerak» nomli monografiyasida buxgalteriya hisoboti, buxgalteriya 
hisobotini tahlil qilish usuli yoritilib, moliyaviy tahlil quyidagi ikki bosqichda 
o‘tkazilishi tavsiya etilgan: 
Birinchi bosqichda moliyaviy tahlil quyidagi yo‘nalishlarda olib boriladi: 
1. Korxonalarning iqtisodiy va moliyaviy holatining dastlabki tahlili, 
korxonalarning umumiy moliya-xo‘jalik faoliyatini baholab, balansdagi «kasal» 
moddalarni aniqlash. 
2. Korxonalarning iqtisodiy salohiyatini tahlil qilish va baholash. Buning uchun 
korxona balansi ham vertikal, ham gorizontal tahlil qilinib, korxona mol-mulkining 
holati, korxona balansining likvidligi, korxonaning moliyaviy mustahkamligi tahlil 
etiladi. Bu va bundan keyingi ko‘rilgan manbalar Rossiya Federatsiyasida rus tilida 
chop etilgan. 
3. Korxonalarning moliya-xo‘jalik yakunlarini tahlil qilish, baholash. Buning 
uchun korxonalarning bozorga oid aktivligi, rentabelligi, bozor va investitsiya 
aktivligi tahlil etiladi. 
Ikkinchi bosqichda moliyaviy tahlil quyidagi yo‘nalishlarda olib boriladi: 
1. Korxona mol-mulki tahlili. Buning uchun balans valutasi, asosiy vositalarning 
aktiv qismi salmog‘i, asosiy vositalarning eskirishi, tiklanish va safdan chiqish 
koeffitsientlari tahlil etiladi. 
2. Korxona balansining likvidligini baholash. Buning uchun korxonaga tegishli 
aylanma mablag‘lar hajmini qoplash koeffitsienti, balansning tez va mutlaq likvidligi, 
aylanma mablag‘larning butun korxona aktivlaridagi salmog‘i hamda joriy aktivlarda 
ishlab chiqarish zaxiralarining salmog‘i tahlil etiladi. 

---

28 
3. Korxonaning moliyaviy mustahkamligini baholash. Buning uchun korxona 
kapitalini jamlash, moliyaviy erksizlik koeffitsientlari, uzoq muddatga olingan 
qarzlarning tarkibi, korxonaga tegishli va qarzga olingan mablag‘lar o‘rtasidagi 
nisbat ko‘rsatkichlari tahlil etiladi. 
4. Ishchanlik aktivligini baholash. Buning uchun realizatsiya tushumi, balans 
bo‘yicha foyda, mehnat unumdorligi, fondlar qaytimi, ishlab chiqarish zaxiralarini, 
hisob-kitobdagi mablag‘larning aylanishi, operatsiya davrining uzunligi, korxonaga 
tegishli kapital va asosiy kapital iqtisodiy o‘sishining mustahkamlik koeffitsientlari 
tahlil etiladi. 
5. Korxona rentabelligini baholash. Buning uchun sof foyda, mahsulot 
rentabelligi, asosiy kapital, korxonaga tegishli kapital rentabelligi, korxona 
mablag‘larini qoplash ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. 
6. Korxonaning bozorga oid aktivligini baholash. Buning uchun aktsiyaga 
daromad, aktsiyalar qiymati, aktsiya rentabelligi, dividend daromadi, aktsiyaning 
kotirovka koeffitsientlari aniqlanadi. 
Ko‘rinib turibdiki, V.V. Petrov va V.V. Kovalev tomonidan tavsiya etilgan 
ko‘rsatkichlar korxonalarning moliyaviy holatini har tomonlama tahlil etish 
imkoniyatini beradi, lekin shu bilan birga tavsiya etilgan ko‘rsatkichlar tarkibida 
korxonalar moliyaviy holatini baholashga, tahlil qilishga bevosita taalluqli bo‘lmagan 
ko‘rsatkichlar foydalanilgan. 
E.A. Markaryan va G.P. Gerasimenkolarning “Moliyaviy tahlil” kitobida uch 
shakldagi tahlil qurilgan. Bu moliyaviy yakunlar tahlili, moliyaviy holati tahlili, 
ishchan aktivlik tahlili. 
Q. Xoldervikning «Korxonalar moliya-iqtisodiy faoliyatini tahlil qilish» nomli 
monografiyasida moliyaviy tahlilni quyidagi bosqichlar orqali o‘tkazishni tavsiya 
qilgan: moliyaviy hisobot; ishchan aktivlik; iqtisodiy jihatlar; moliyaviy jihatlar;
iqtisodiy va moliyaviy tahlil qilish andozasi; iqtisodiy va moliyaviy tahlil. 
N.A. Rusak, V.A. Rusaklarning «Moliyaviy tahlil asoslari» kitobida moliyaviy 
tahlil quyidagi yo‘nalishlarda olib borilgan: korxonalarning moliyaviy holati tahlili;
foydani shakllanishi tahlili; foydani taqsimlash tahlili; mahsulotni realizatsiya qilish 
va shartnomalarning bajarilish tahlili; mahsulot tannarxi tahlili. 
V.G. Artemenko va M.V. Bellandirlarning «Moliyaviy tahlil» kitobida 
korxonalarning moliyaviy holati quyidagi bosqichlarda o‘tkazilgan: 
1. Korxonalarning moliyaviy faoliyatini umumiy baholash-buxgalteriya balansi 
valutasini tahlili, balansni gorizontal va vertikal tahlili. 
2. Moliyaviy mustahkamlik tahlili — moliyaviy mustahkamlikni mutlaq 
ko‘rsatkichlari, moliyaviy mustahkamlik koeffitsientlari. 
3. Likvidlik tahlili - balans likvidligi, likvidlik ko‘rsatkichlari. 
4. Aylanma kapitalni tahlili — aylanma mablag‘larning aylanishi, joriy 
aktivlarning moliyalashtirish manbalari, pul mablag‘lari harakatining tahlili, 
debitorlik qarzlar tahlili, tovar-moddiy resurslarning aylanishini tahlil qilish. 
5. 
Korxonalarning 
moliyaviy natijalari tahlili — moliyaviy natijalarni 
shakllanishi, yalpi foyda tahlili, foydaga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni tahlil qilish. 
6. Rentabellik ko‘rsatkichlari tahlili — rentabellik ko‘rsatkichlarini iqtisodiy 
ifodalash, rentabellik ko‘rsatkichlariga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar tahlili. 

---

29 
7. Bankrotlik imkoniyatini baholash — bankrotlik holatining paydo bo‘lish 
sabablari, korxonalarning o‘z qarzlarini to‘lashga qodir emasligi ko‘rsatkichlarini va 
bankrot bo‘lish imkoniyatlarining istiqbolini aniqlash. 
8. Tadbirkorlik xavfi tahlili — xavf, tavakkalchilikni tahlil qilishning umumiy 
tamoyillari,tavakkalchilikni tahlil qilish usullari, xavfni, tavakkalchilikni kamaytirish 
usullari. 
9. Inflyatsiya va uni moliya tavsifiga ega bo‘lgan qarorlarni qabul qilishga ta’siri 
— inflyatsiyaning korxonalar moliyaviy holatiga ta’siri, inflyatsiya ta’sirini bartaraf 
qilish usullari, inflyatsiya paytida moliyaviy qarorlarni qabul qilish. 
Rossiya Federatsiyasi korxonalarining iqtisodiy faoliyatini ham nazariy, ham 
amaliy nuqtai nazardan tahlil qilish muammolari bo‘yicha mashhur iqtisodchi 
olimlardan A.D. Sheremet va Ye.V. Nechashevlarning 1999 yilda chop etilgan 
«Moliyaviy tahlil usuli» nomli o‘quv qo‘llanmasida korxonalarning moliyaviy holati 
tahlili quyidagi yo‘nalishlarda o‘tkaziladi. 
O‘quv qo‘llanmaning boshlanish qismida moliyaviy tahlilning maqsadi, 
mazmuni, moliyaviy va boshqaruv tahlil shakllari o‘rtasidagi aloqa, moliyaviy 
ko‘rsatkichlarni shakllanishi, moliyaviy tahlilning ma’lumotlar bazasi yoritilgan: 
Bevosita moliyaviy tahlilni quyidagi yo‘nalishlarda o‘tkazish tavsiya etilgan: 
1. Moliyaviy yakunlar tahlili — foyda, rentabellik tahlili, mahsulotlar tannarxi, 
korxona xarajatlari tahlili. 
2. Korxona kapitali rentabellik ko‘rsatkichining tahlili — rentabellik darajasi 
omillarining 
tahlili, 
asosiy 
vositalardan, 
nomoddiy 
aktivlardan, 
aylanma 
mablag‘lardan foydalanish samaradorligi ko‘rsatkichlari. 
3. Korxonalarning moliyaviy holati tahlili — korxona aktiv va passivlari tahlili, 
moliyaviy mustahkamlik, balans likvidligi tahlili. 
4. Korxonalarning xo‘jalik faoliyatini majmua ravishda baholash va reyting 
baholash muammolari yoritilgan. 
A.D. Sheremet va Ye.R. Nechashevlarning bu kitobda moliyaviy tahlil bilan 
bog‘liq bo‘lgan yangi muammolar ko‘rilgan va mualliflar bozor munosabatlarining 
talablarini to‘liqroq e’tiborga olishgan. Lekin bu nashrda: 
- moliyaviy tahlil bosqichlari mantiqiy ravishda ketma-ket yoritilmagan; 
- moliyaviy holat va korxonalarning samaradorlik ko‘rsatkichlari aralashtirib 
yuborilgan; 
- moliyaviy tahlilning hamda moliyaviy holatning asosiy ko‘rsatkichlariga 
kamroq e’tibor berilgan; 
- foyda va rentabellik ko‘rsatkichlari o‘zaro bog‘langan ravishda ko‘rilmagan. 
Sobiq Ittifoq respublikalararo iqtisodiy, sotsial aloqalarni yangichasiga tashkil 
qilish, bozor munosabatlarini shakllanishi davrida bizga yetib kelgan xorijiy 
mamlakatlarning tajribasini o‘rganib chiqib, tahlilni o‘tkazish borasidagi iqtisodiy 
adabiyotlarini o‘rganib chiqib, uni umumlashtirib quyidagi xulosalarga keldik: 
- xorijiy mamlakatlarda bu borada bozor munosabatlarining talablariga javob 
bera borib, keng ravishda ilmiy tadqiqot ishlari bajarilmoqda; 
- 
shakllanayotgan 
moliyaviy 
tahlil 
usullarida 
korxonalarning 
bozor 
munosabatlari davridagi moliyaviy holatini har tomonlama tahlil qilish uchun kerakli 
ko‘rsatkichlar tizimi ishlab chiqarilmoqda; 

---

30 
- respublikamiz sharoitlariga moslab shakllanayotgan moliyaviy tahlil usulini 
batafsil ishlab chiqishda xorijiy mamlakatlarning tajribasidan, albatta, foydalanish 
imkoniyatlari mavjud; 
- lekin xorijiy mamlakatlarda foydalanilayotgan tajribadan mexanik ravishda 
foydalanish maqsadga muvofiq emas. Chunki xorijiy mamlakatlar tajribasida hali 
oxirgacha yechilmagan muammolar, kamchiliklar bor; 
- ko‘pchilik xorijiy mamlakatlarda bozor iqtisodiyoti to‘liq shakllangan, 
respublikamizda esa bozor munosabatlari endi shakllanmoqda. Bu holat moliyaviy 
tahlil jarayonida e’tiborga olinishi kerak. 
- undan tashqari respublikamizda sobiq Ittifoq davridan tortib, hozirgi davrda 
ham korxonalarning moliyaviy faoliyatini tahlil qilish borasida bir qancha ilmiy-
tadqiqot ishlari, olimlarimizning qo‘lga kiritgan yutuqlari kam emas. Ularni inkor 
qilish va ulardan voz kechish, albatta, noto‘g‘ri bo‘ladi. 
Demak, kelgusida moliyaviy tahlil usullarini takomillashtirishda ham o‘zimizda 
mavjud tajribadan, ham xorijiy mamlakatlarning tajribalaridan foydalanish lozim.