2.2. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasida moliyaviy tahlil uslubining
ishlab chiqilishi
Korxonalarning umumiy iqtisodiy, xo‘jalik faoliyatini, jumladan, moliyaviy
faoliyatini tahlil qilish muammolari odatda ikki yo‘nalishda olib boriladi:
Birinchidan, ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilib, maqolalar, qo‘llanmalar,
monografiyalar chop etiladi.
Ikkinchidan, moliya vazirligi va korxonalarning moliyaviy faoliyatidan
manfaatdor bo‘lgan boshqa organ, tashkilotlar tomonidan moliyaviy tahlilning
me’yoriy asoslari, uslubiy ko‘rsatmalari barpo etiladi.
Bu odat hozirgi paytda ham respublikada davom etayapdi. Ilmiy-tadqiqot ishlari
bajarilyapti, me’yoriy hujjatlar ishlab chiqilyapti. Bu ishlar bozor munosabatlariga
moslangan ravishda respublikada boshlangan bo‘lsada, lekin bajarilgan ishlardan
moliya tahlil uslubini hali batafsil shakllangan deb bo‘lmaydi.
Toshkent Moliya instituti tahlil kafedrasining mudiri iqtisod fanlari nomzodi,
dotsent Akramjon Ibrahimovning o‘zbek tilida chop etilgan «Moliyaviy tahlil» nomli
risolasida moliyaviy tahlilni o‘tkazish uchun quyidagi ko‘rsatkichlar tasnifi tavsiya
etilgan:
1. Korxonaning moliyaviy faoliyati tahlili: balans tahlili; mol-mulk tarkibi
tahlili; korxona mablag‘larining manbalari tahlili; moliyaviy mustahkamlik tahlili;
qarzlarni qaytib berish qadrining tahlili; korxona mablag‘lari harakati tahlili.
2. Korxona moliyaviy faoliyati yakunlari tahlili: balansdagi foydaning tarkibiy
va dinamik tahlili; mahsulot realizatsiyasidan olingan foyda va unga ta’sir
ko‘rsatuvchi omillar tahlili; korxonaning boshqa daromadlari va xarajatlari tahlili;
korxonaning yalpi va sof foydasi tahlili; korxona rentabelligi va unga ta’sir
ko‘rsatuvchi omillar tahlili; korxona foydasining taqsimlanishi tahlili. Ko‘rinib
turibdiki, yuqorida keltirilgan ko‘rsatkichlar tasnifida korxonalar moliyaviy
holatining hamma yo‘nalishlari shakllari ifodalangan emas. Masalan, balans likvidligi
va hokazo.
31
1995 yili Moliya vazirligi tomonidan har oyda chop etiladigan «O‘zbekiston
Respublikasi moliyaviy qonunlari» to‘plamida A.N. Li va S.I. Shevchenkolarning
«Korxonalar moliyaviy tahlilining asosiy tamoyillari» nomli maqolasida moliyaviy
tahlil uchun quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalanish tavsiya etilgan:
1. Moliyaviy holatni umumiy baholash.
2. Moliyaviy barqarorlikni (mustahkamlikni) tahlil etish koeffitsientlari,
likvidlik koeffitsientlari, korxona kapitalining tarkibiy koeffitsientlari, moliyaviy
mustahkamlikni baholash mezoni.
3. Korxonalar faoliyati samaradorligining tahlili korxonalarning haqiqiy
samaradorligi, rentabellik koeffitsientlari, bozorga oid aktivlik koeffitsientlari,
korxonalarning potentsial ko‘rsatkichlari, ishchanlik-aktivlik koeffitsientlari hamda
korxona xarajatlariga, foydasiga ta’sir etuvchi omillar tahlili.
Mualliflar tavsiyalarida moliyaviy holatning mustahkamligini barqarorlik bilan,
moliyaviy mustahkamlikni balans likvidliligi bilan aralashtirgan va korxonalarning
moliyaviy faoliyatini hamma shakllari emas, bir qism shakllari, yo‘nalishlari
ifodalangan.
Moliyaviy tahlil muammolari bo‘yicha respublikada ko‘zga ko‘ringan iqtisodchi
olimlardan, Samarqand kooperativ institut professori, iqtisod fanlari doktori I.T.
Abdukarimovning ham rus, ham o‘zbek tilida chop etilgan «Moliyaviy hisobotni
qanday o‘qish va tahlil qilish kerak» nomli monografiyasida moliyaviy tahlil
quyidagi ikki bosqichda amalga oshiriladi:
1. Moliyaviy hisobot, uning tavsifi. Bu bosqichda moliyaviy hisobotning
mohiyati, mazmuni, tarkibi quriladi, buxgalteriya balansi moliyaviy tahlilning asosiy
manbai sifatida ifodalanadi, buxgalteriya balansining boshqa moliyaviy hisobot
shakllari bilan aloqasi yoritilgan va buxgalteriya balansini haqiqiyligini va balansni
tahlil qilishga tayyorlash muammolari yoritilgan.
2. Moliyaviy hisobotga asoslanib, korxonalarning moliyaviy faoliyatini tahlil
qilish yoritilgan. Bu bosqichda bozor munosabatlari davrida moliyaviy tahlilning
tutgan o‘rni, korxona balansining tarkibini tahlil qilish, korxona mablag‘larining
holati va foydalanish darajasi tahlili, korxona mablag‘larining manbalari tahlili,
qarzlarni qaytib berish qadri, moliyaviy mustahkamlik, debitorlik, kreditorlik
qarzlarni tahlil qilish, shaxmat balansini tuzish muammolari, korxonalar faoliyati
moliyaviy yakunlarini tahlil qilish masalalari ko‘rilgan.
Muallif tavsiyalarida bozor munosabatlari talablari kengroq e’tiborga olingan va
moliyaviy tahlil ketma-ket o‘tkazilishi ifodalangan.
O‘zbekiston Respublikasi yosh iqtisodchi olimlaridan iqtisod fanlari nomzodlari
M.K. Pardaev, B.I. Isroilovlar 1999 yili «Moliyaviy tahlil» nomli uslubiy
ko‘rgazmalar va tavsiyalar albomini chop etdilar. Bu to‘planma uch qismdan iborat.
Birinchi qism, «Moliyaviy tahlilning nazariy asosi»da moliyaviy tahlilning
mazmuni, tarkibi, shakllari va maqsadi ko‘rilgan.
Ikkinchi qism, «Korxona moliyaviy holatining tahlili»da korxonalarning
iqtisodiy salohiyatini baholash va tahlil qilish, korxona mablag‘larining alohida
turlari tahlili, korxonalarning o‘zlik va tashqaridan olingan mablag‘lar tahlili,
korxona barqarorligi, likvidliligini, moliyaviy mustahkamligini, bankrotlikni va bozor
faoliyatining tahlil qilish ko‘rsatkichlari ko‘rilgan.
32
Uchinchi qism, «Moliyaviy natijalar tahlili»da moliyaviy yakunlar tahlili,
korxonada foyda tahlili, rentabellikni, savdo, aktsiyadorlik jamiyatlarida foyda va
rentabellik ko‘rsatkichlari tahlil etilgan.
Qo‘llanmada berilgan tahlil bosqichlari bo‘yicha moliyaviy tahlilda
foydalanadigan ko‘rsatkichlarning va ularga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarning tasnifi,
ko‘rsatkichlarni aniqlash usullari, olingan natijalarni chizma jadvallarda ifodalanishi
yaqqol ko‘rsatib berilgan.
Respublikada moliyaviy tahlil usulini shakllanishida kerakli uslubiy-me’yoriy
materiallarni tayyorlash ham o‘z o‘rnini topgan. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligi tomonidan kerakli materiallar ishlab chiqarilmoqda. Yuqorida
aytilganidek, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi o‘z buyrug‘i bilan 1997 yil
15 yanvarda yangi moliyaviy hisobot tizimini tasdiqladi, 1998 yil 26 iyulda qabul
qilingan buyrug‘iga binoan korxona balansiga ilova bo‘lmish “Moliya-iqtisodiyot
holati to‘g‘risida ma’lumotnoma”ni (26-shakl) to‘ldirish buyurtnomasi tasdiqlandi.
1997 yil 17 aprelda korxonalarni bankrot va sanatsiya masalalari bo‘yicha
O‘zbekiston Respublikasi Hukumat komissiyasi tomonidan «Korxonaning moliyaviy
tahlili bo‘yicha uslubiy tavsiyalar» qabul qilinib, unda quyidagi moliyaviy tahlil
shakllari o‘tkazilishi ko‘zda tutilgan:
1. Moliyaviy holatning tahlili — balans valutasi dinamikasini, balans passivlari
tarkibini, asosiy vositalar va aylanmadan tashqari aktivlar va moliyaviy natijalar
tahlili.
2. Moliyaviy mustahkamlikning tahlili - zaxira va xarajatlarni shakllantirish
manbalari bilan ta’minlanganligi, moliyaviy mustaqillik koeffitsientlari, o‘z va
qarzga olingan mablag‘larning o‘rtasidagi nisbat, zaxira va xarajatlarni o‘z manbalari
bilan ta’minlanganligi, qarzlarni qaytib berishga qodirlik koeffitsienti.
3. Korxonalarning iqtisodiy holati tahlili — qarzlarni qaytarib berish qobiliyatini
tiklash koeffitsienti, faoliyatni manevrlash koeffitsienti, korxonaning ishlab chiqarish
mol-mulkini real qiymati koeffitsienti.
4. Korxona rentabelligi tahlili - mahsulotlarni realizatsiya qilishning real
koeffitsienti, asosiy vositalarning rentabellik koeffitsienti, permanent kapitalining
rentabellik koeffitsienti, kapitalning umumiy aylanishining rentabellik koeffitsienti.
Bu uslubiy ko‘rsatmalarda korxonalar moliyaviy faoliyatining shakllari,
yo‘nalishlari to‘liq ravishda o‘z ifodasini topmagan.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat mol-mulk qo‘mitasi tomonidan 1996 yili
tasdiqlangan «Korxona moliyaviy holatining tahliliy uslubi»da moliyaviy holat
quyidagi yo‘nalishlarda tahlil qilinishi tavsiya etilgan:
1. Moliyaviy holatni umumiy baholash, balans valutasining dinamikasi, korxona
mablag‘lari va ularning manbalari ko‘rsatkichlari.
2.
Korxonaning
moliyaviy
mustahkamligi
tahlili
—
moliyaviy
mustahkamlikning
mutlaq,
me’yoriy,
nome’yoriy
va
inqiroz
shakldagi
ko‘rsatkichlari, korxonaning o‘zlik va qarzga olingan mablag‘lari o‘rtasidagi nisbat,
tashqaridan olingan qarzlarni uzoq muddatlik koeffitsienti, o‘z mablag‘larining
manevrlik koeffitsienti, asosiy vositalar va moddiy aylanma mablag‘lar qiymatining
reallik koeffitsienti.
3.
Korxona
tomonidan
olingan
qarzlarni
qaytarish
qadri
(likvidlik)
33
ko‘rsatkichlari — balans likvidligining mutlaq, o‘tish va umumiy koeffitsientlari, sof
foyda koeffitsienti.
Bu yerda ham tavsiya etilgan moliyaviy holatni ifodalovchi ko‘rsatkichlar to‘liq
emas.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat mol-mulk qo‘mitasi qoshida tashkil etilgan
korxonalarning iqtisodiy nochorlik masalalari bo‘yicha qo‘mitaning 1997 yilda
tasdiqlangan «Qishloq xo‘jalik korxonalari moliyaviy holatini tahlil qilishning
uslubiy tavsiyalari»da quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalanilgan:
1. Moliyaviy holati tahlili — balansning aktiv va passiv tomonidagi ma’lumotlar
tahlili.
2. Moliyaviy mustahkamlik tahlili — moliyaviy mustahkamlikning mutlaq,
me’yoriy, nome’yoriy va inqiroz darajadagi ko‘rsatkichlari.
3. Moliyaviy koeffitsientlar tahlili — qarzlarni qaytarish qadri, o‘zlik va qarzga
olingan mablag‘lar o‘rtasidagi nisbat, moliyaviy mustaqillik koeffitsienti, o‘z
aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsientlari.
4. Moliyaviy yakunlar tahlili — mahsulot va korxona aktivlari rentabelligi.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan moliyaviy hisobotni
tayyorlar va topshirish kontseptual asoslari tasdiqlandi, respublikada moliyaviy
tahlilga taalluqli bo‘lgan milliy andozalardan «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot»,
«Asosiy xo‘jalik faoliyatidan daromadlar», «Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot»
va boshqa me’yoriy materiallar qabul qilindi. 1999 yil 27 iyulda O‘zbekiston
Respublikasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi qoshidagi korxonalarning
iqtisodiy holatsizligi masalalari bo‘yicha qo‘mita tomonidan «Korxonalarning
iqtisodiy noholatsizligini aniqlash mezonlari tizimi» tasdiqlandi.
Yuqorida ko‘rilgan me’yoriy, uslubiy ko‘rsatmalar bozor munosabatlarining
talablariga javoban ishlab chiqildi. Ular korxonalarni moliyaviy faoliyatini tahlil
qilish uslublarini shakllanishida, albatta, katta ahamiyatga ega. Lekin respublika
miqyosida
bu
ishlarni
muvofiqlashtirilmaganligi
sababli
moliyaviy
tahlil
muammolarini ishlab chiqishda, tadqiqot ishlarini olib borishda yechilmagan
masalalar, o‘zaro kelishmovchiliklar hali kam emas. Bu muammolarni
muvofiqlashtirish, aniq nazorat o‘tkazish Respublika Moliya vazirligi tomonidan
amalga oshirilsa maqsadga muvofiq bo‘lur edi. Chunki, bu borada Moliya vazirligi
tomonidan bir qancha tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, vazirlik tomonidan
har oyda «O‘zbekiston Respublikasi moliyaviy qonunlari» nomi bilan materiallar
to‘plami chop etilayotir. 1995 yil bu to‘plamga 3-ilova sifatida «Moliyaviy hisob va
hisobotning asosiy shakllari va ko‘rsatkichlari bo‘yicha eslatma» chiqarildi. Bu
eslatma moliyaviy hisob va hisobot mazmuni bilan birga moliyaviy tahlilda quyidagi
ko‘rsatkichlardan foydalanish tavsiya etilgan:
1. Likvidlik koeffitsientlari: joriy likvidlik; shoshilinch likvidlik; mutlaq
likvidlik; sof aylanma mablag‘lar.
2. Ishchanlik-aktivlik koeffitsientlari: aktivlarning aylanib turishi; debitorlik
qarzlarning aylanib turishi; kreditorlik qarzlarni aylanib turishi; moddiy ishlab
chiqarish zaxiralarini aylanib turishi; operatsion sikli muddati.
3. Rentabellik koeffitsientlari: aktivlar rentabelligi; realizatsiya rentabelligi;
o‘zlik kapitali rentabelligi; bir aktsiyaning foydaliligi.
34
4. Kapitalning tarkibiy koeffitsientlari: moliyaviy nomustaqillik koeffitsienti;
mulk koeffitsienti; kreditorlarni himoyalash koeffitsienti;
5. Bozor-aktivlik koeffitsientlari: narx-foyda nisbati; aktsiyaning daromadliligi;
aktsiyaning balansdagi narxi; to‘langan dividendlarning salmog‘i.
1996 yil «O‘zbekiston Respublikasi moliyaviy qonunlari» to‘plamining 5-
ilovasida davlat tasarrufidan chiqarilgan boshqa mulk shakllariga aylantirilgan
korxonalar investitsiya loyihalari va kredit resurslarni olish uchun biznes -rejalar
tuzish to‘g‘risidagi tavsiyalar chop etilgan. Bu tavsiyalarda korxonalarning moliyaviy
holatini tahlil qilish maqsadida quyidagi moliyaviy koeffitsientlar tasdiqlangan:
- joriy likvidlik koeffitsienti;
- moliyaviy nomustaqillik koeffitsienti;
- mulk mustaqillik koeffitsienti;
- moliyaviy mustahkamlik koeffitsienti;
- manevrlik koeffitsienti;
- asosiy fondlarni tiklash koeffitsienti;
- aktivlar rentabelligi;
- realizatsiya rentabelligi va boshqalar.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi materiallaridan ko‘rinib turibdiki,
ishlab chiqarilgan tavsiyalarda bozor munosabatlarining talablari e’tiborga olingan.
Demak, respublikada korxonalarni moliyaviy holatini tahlil qilishning ham nazariy,
ham amaliy-uslubiy muammolari bo‘yicha bir qancha ilmiy tadqiqot va me’yoriy
materiallarni tayyorlash bo‘yicha zaruriy ishlar amalga oshirilyapti. Lekin
respublikada
shakllanayotgan
moliya
tahlili
uslubi
hali
to‘liq
bozor
munosabatlarining talablariga javob bormaydi.
Yuqorida tahlil qilingan, umumlashtirilgan, respublikada mavjud iqtisodiy
adabiyot va ishlab chiqilgan me’yoriy materiallar bizni quyidagi xulosalarga olib
keldi:
- korxonalarning moliyaviy holatini tahlil qilish bo‘yicha bajarilgan ishlarda har
xil yo‘nalishlar tavsiya etilgan;
- moliyaviy tahlilni o‘tkazish uchun organ va tashkilotlar har xil shaklda bo‘lgan
ko‘rsatkichlarni tavsiya etganlar;
- ko‘p qilingan tavsiyalarda korxonalar moliyaviy faoliyatini ifodalovchi
moliyaviy ko‘rsatkichlar bilan birga moliyaviy holatga aloqasi bo‘lmagan
ko‘rsatkichlar ham foydalanilgan;
- tavsiya etilgan ko‘rsatkichlar tizimida, tahlil etish bosqichlarida hamma vaqt
ham asoslangan ketma-ketinlik talablari e’tiborga olinmagan;
- korxonalarning moliyaviy holati tahlili va korxonalarning iqtisodiy noholatsiz
yoki iqtisodiy holatning qoniqarsizligi alohida ko‘rilmagan, yoritilmagan.
Bu xulosalar shuni tasdiqlaydiki, respublikada moliyaviy tahlil muammolari
ham nazariy, ham amaliy nuqtai nazardan yana tadqiq etilishi maqsadga muvofiqdir.
Fikrimizcha bu borada kerakli ishlarni davom ettirishda, bajarishda quyidagi
tamoyillarga e’tibor berish lozim:
1. Moliyaviy tahlilda hisob va hisobot tizimini bozor munosabatlariga moslab
takomillashtirishni, ularni xalqaro andozalarga o‘tkazishni e’tiborga olish, chunki bu
ishlar
moliyaviy
tahlil
axborot manbalarini boyitadi va foydalanilayotgan
35
ko‘rsatkichlar tarkibini o‘zgartiradi.
2. O‘tkazilayotgan moliyaviy tahlil respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy
siyosatga bo‘ysundirgan, respublikada ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini
shakllanishiga yordam berishi kerak.
3. Respublikada bozor munosabatlari tobora shakllanib borar ekan, moliyaviy
tahlil usuli ham tobora takomillashib borishi lozim.
4. Respublikada bozor munosabatlari shakllanib borar ekan, korxonalararo
raqobat munosabatlari ham rivojlanib boradi. Demak, moliyaviy tahlilda tahlil
qilinayotgan
korxonaning
moliyaviy
faoliyati
boshqa
korxonalar,
ayniqsa,
raqobatdagi korxonalar moliyaviy holati bilan hamma vaqt taqqoslanib turilishi
lozim.
5. Albatta, moliyaviy tahlilning maqsadi korxonalarning moliyaviy faoliyatini
yaxshilashdan iborat ekan, moliyaviy tahlil hamma vaqt, demak, kerakli tavsiya va
takliflar bilan yakunlanishi maqsadga muvofiq.
6. Bozor munosabatlari shakllanishi davrida korxona va umuman xalq
xo‘jaligining boshqaruv tizimi yangidan barpo etilishi lozim. Moliyaviy tahlil
korxonalarda boshqaruv tizimini takomillashtirishda asosiy qurollardan, omillardan
biriga aylanishi kerak.
Kelgusi
boblarda
xorijiy
mamlakatlarning moliyaviy tahlilini o‘tkazish
tajribasidan foydalanib, respublikada shakllanayotgan moliyaviy tahlil usuliga
asoslanib, bozor munosabatlari davrida moliyaviy tahlil oldiga qo‘yilgan vazifalarni
e’tiborga olib, korxonalar moliyaviy faoliyatini kompleks ravishda tahlil etish usullari
qurilgan.
Shu maqsadda moliyaviy tahlilni quyidagi bosqichlarda o‘tkazish yoritiladi:
- korxonalarning moliyaviy faoliyatini umumiy baholash;
- korxonalarning moliyaviy mustahkamligi tahlili;
- buxgalteriya balansining likvidlik tahlili;
- aylanma mablag‘larning aylanib turishi va korxonalarning moliyaviy holati;
- mahsulotlarning tannarxi va korxonalarning moliyaviy holati.
Dostları ilə paylaş: |