Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti e. A. Akramov korxonalar moliyaviy holati
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
va xalq xo‘jaligi rentabelligi.
Joriy rentabellik foyda bilan bog‘liq bo‘lib, u korxonalar foyda ko‘rsa, demak, ularda joriy rentabellik mavjud. Joriy rentabellikda korxonalar faoliyati pul jamg‘armalarini ishlab chiqarish, foyda keltirish nuqtai nazaridan baholanadi. Korxonalarda foyda bo‘lmasa, joriy rentabellik yo‘q, demakdir. Lekin foyda keltirmaydigan korxonalar xalq xo‘jaligiga, aholiga kerakli mahsulotlar ishlab chiqarishi mumkin. Bu vaziyat e’tiborga olingan holda xalq xo‘jaligi rentabelligi aniqlangan. Xalq xo‘jaligi rentabelligi — korxonalar faoliyatini xalq xo‘jalik nuqtai nazaridan baholashdir. Korxonalar foyda keltirmasa ham, agarda ular xalq xo‘jaligi, aholi ehtiyojlarini ta’minlanyotgan bo‘lsa, bu korxonalar joriy rentabellikka ega emas, lekin xalq xo‘jaligi rentabelligiga ega. Joriy va xalq xo‘jaligi rentabelliklarining tasdiqlanishi, qabul qilinishi, 92 mamlakatda budjet ehtiyojlari nuqtai nazaridan zarar keltiruvchi, lekin xalq xo‘jaligini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan korxonalarni saqlab qolish imkoniyatini berdi. Rentabellik nazariyasi, amaliyoti yanada takomillasha bordi. Birinchi rentabellik shakli joriy rentabellik deyilsa, ikkinchi shaklini istiqbollik rentabellik deb atash kerak edi. Bu holatda hozir joriy rentabellikka ega bo‘lmagan korxonalarni kelgusida bu rentabellikka yetishishi hisob-kitob qilinsa, unda istiqbol rentabelligi kelib chiqishi mumkin edi. Bajarilgan ilmiy tadqiqot ishlari natijasida joriy va xalq xo‘jaligi rentabellik shakllari o‘rniga biznesning ilmiy tadqiqotlarimizda 1955-1956 yillarda xo‘jalik hisobi va xalq xo‘jaligi rentabelligi tavsiya etildi. Xo‘jalik hisobi rentabelligi xo‘jalik yuritish uslubi sifatida qabul qilingan xo‘jalik hisobi bilan bog‘liq. Ma’lumki, xo‘jalik hisobining eng asosiy talabi - korxonalar faoliyatida foyda keltirish, rentabellik faoliyatini ta’minlashdan iborat. Demak, xo‘jalik hisobi rentabelligi bu korxonalar faoliyatini xo‘jalik hisobi talablari nuqtai nazardan baholash, xalq xo‘jaligi rentabelligi — korxonalar faoliyatini xalq xo‘jaligi ehtiyojlarini qondirish, ta’minlash nuqtai nazaridan baholashdir. 60-yillardan boshlab iqtisodiy adabiyot va amaliyotda joriy rentabellik atamasi kam ishlatilib, keyinchalik umuman ishlatilmay qo‘ydi, uning o‘rniga xo‘jalik hisobi rentabelligi iborasi ishlatilyapti. Xalq xo‘jaligi rentabelligi hozirgi paytda ham o‘z kuchini, ahamiyatini yo‘qotmagani yo‘q. 1965 yili qabul qilingan, amalga oshirilgan xo‘jalik islohoti ~ «Yangi rejalashtirish va iqtisodiy rag‘batlantirish tizimi» xo‘jalik hisobi rentabelligi ko‘rsatkichlarini yanada takomillashtirdi, umumiy va hisob-kitob rentabelligi ko‘rsatkichlari tavsiya etildi. Umumiy rentabellik korxonalar faoliyatining moliyaviy holatini baholash uchun foydalanilib, bu ko‘rsatkich korxona foydasini, uning ishlab chiqish fondlariga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi. Hisob-kitob rentabelligi 1965 yil xo‘jalik islohoti tomonidan tasdiqlangan uchta rag‘batlantirish fondlarini shakllantirish: ishlab chiqarishni rivojlantirish, korxonani ijtimoiy rivojlantirish va moddiy rag‘batlantirish fondlariga mablag‘ ajratish bazasi sifatida qabul qilishi. Bu rentabellik ko‘rsatkichini aniqlash uchun korxonaning umumiy foydasidan fondlar uchun to‘lovlarni, bank kreditlari uchun to‘langan foizlarni, qayd qilingan to‘lovlarni to‘lab, qolgan korxona foydasini ishlab chiqish fondlariga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi. Shunday qilib, rentabellik ko‘rsatkichining mohiyati va shakllari yillar davomida o‘zgarib, takomillasha bordi. Rentabellik nisbiy ko‘rsatkich ekan, uning darajasini aniqlash ham katta ahamiyatga ega. 1965 yilgacha mamlakatda barcha korxonalar rentabelligi quyidagicha aniqlangan: Korxona foydasi Sotilgan mahsulotning tannarxi Ko‘rinib turibdiki, u paytda qabul qilingan rentabellik ko‘rsatkichi korxonaning joriy xarajatlari samaradorligini ifodalagan, chunki- rentabellik foydani sotilgan mahsulotlarni tannarxiga bo‘lish yo‘li bilan aniqlangan. Rejalashtirish tizimida mahsulotlarga narx-navolar, asosan, davlat tomonidan 93 tasdiqlangan, davlat tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning assortimenti ham tasdiqlanar edi. Demak, korxonalar narx-navo va mahsulot assortimentini o‘zgartirib, ular hisobidan foydani ko‘paytirish imkoniyatiga ega emas edilar. Korxonalar olinadigan foydaning sotiladigan mahsulotlar hajmini ko‘paytirish va bu mahsulotlarning tannarxini pasaytirish yo‘li bilan ko‘paytirardi. Ma’lumki, rentabellik darajasiga har xil omillar ta’sir ko‘rsatadi: texnikaviy, texnologik, ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy, ichki va tashqi omillar va hokazo. Korxonalar ulardan keng foydalanib, ularni safarbar etishardi. Lekin qabul qilingan rentabellikni aniqlash usuli korxonalarni joriy xarajatlarini pasaytirishga safarbar etib, ishlab chiqarish fondlaridan samarali foydalanishni rag‘batlantirmas edi. Natijada korxonalarda milliard-milliard so‘mlik asosiy va aylanma fondlar ishlab chiqarishga kiritilmasdan, ishlatilmasdan yotardi. Qabul qilingan xo‘jalik yuritish usullari korxonalarni ulardan oqilona foydalanishga safarbar etmasdi. 1965 yili qabul qilingan xo‘jalik islohoti ishlab chiqarishda asosiy va aylanma fondlardan samarali foydalanish vazifasini ikki yo‘nalishda yechadi. Birinchidan, korxona va tashkilotlarga ortiqcha, kerak bo‘lmagan moddiy resurslarni sotish huquqini berdi. Ikkinchidan, rentabellik ko‘rsatkichini hisoblash usulini takomillashtirib, rentabellikni aniqlash orqali korxonalarning asosiy va aylanma mablag‘lardan samarali foydalanishini rag‘batlantirdi. 1965 yildan boshlab korxonalar va tashkilotlarning rentabellik darajasi quyidagi yo‘l bilan hisoblanadigan bo‘ldi: Korxona foydasi Ishlab chiqarishning asosiy va me’yorlashtirilgan aylanma mablag‘larini o‘rtacha qiymati Tavsiya etilgan yangi rentabellik ko‘rsatkichi ilgari foydalanilgan rentabellik ko‘rsatkichini inkor qilmaydi. Bu ko‘rsatkichlar bir-birini boyitadi, bir-birini to‘ldiradi shu sababli amaliyotda ham eski, ham yangi rentabellik ko‘rsatkichlardan foydalanilmoqda, chunki ular mustaqil iqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘lib, ilgari foydalanilgan ko‘rsatkichlar korxonalarning joriy xarajatlari samaradorligini ifodalasa, yangi rentabellik ko‘rsatkichi korxonalarning ishlab chiqish asosiy va aylanma mablag‘lardan foydalanish samaradorligini ifodalaydi. Rentabellik ko‘rsatkichi korxonalar faoliyatining asosiy moliyaviy natijasi hisoblanar ekan, uni tahlil etishga korxonalarning moliyaviy holati tahlilida kerakli o‘rin ajratish lozim. Shu munosabat bilan savol tug‘iladi, bozor munosabatlari sharoitlarida rentabellik darajasi qanday aniqlanishi kerak va rentabellikni o‘lchash uchun qanday ko‘rsatkichlar tizimidan foydalanish maqsadga muvofiq? Toshkent davlat iqtisodiyot universitetining hozirgi davrda professori, iqtisod fanlari doktori M. Tulaxo‘jaeva xorijiy mamlakatlar tajribasidan foydalanib, rentabellikni tahlil etish uchun quyidagi ko‘rsatkichlarni tavsiya etgan. Hamma aktivlarning rentabellik koeffitsienti = Korxonaning sof foydasi Balans valutasining o‘rtacha qiymati 94 Mahsulot sotish rentabellik koeffitsienti = Korxonaning sof foydasi Mahsulot sotishdan tushum Korxonaga tegishli kapitalning rentabellik koeffitsienti = Korxonaning sof foydasi Korxonaga tegishli kapitalning o‘rtacha qiymati Bitta aktsiyaning rentabellik koeffitsienti = Korxonaning sof foydasi Muomaladagi aktsiyalar soni Respublika iqtisodchilaridan A.N. Li S.I. Shevchenko quyidagi rentabellik koeffitsientlarini tavsiya qilganlar: Aktivlar rentabelligi = Operatsiya yoki sof foyda Aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati Mahsulot sotish rentabelligi = Yalpi yoki sof foyda Mahsulot sotishdan sof tushum Korxonaga tegishli kapital rentabelligi = Korxonaning sof foydasi Korxonaga tegishli kapitalning o‘rtacha qiymati Qarzga olingan kapitalning foydalanish samaradorligi = Korxonaga tegishli kapitalning rentabelligi – Qarzga olingan mablag‘larning o‘rtacha foiz stavkasi Mahsulot rentabelligi darajasi = Yalpi yoki sof foyda Sotilgan mahsulot tannarxi Moddiy ishlab chiqarish zaxiralarining birikitish koeffitsienti = Moddiy ishlab chiqarish zaxiralari Mahsulot sotishdan sof tushum Bitta aktsiyaning foydaliligi = Korxonaning sof foydasi Muomaladagi aktsiyalar soni Fond sig‘imi koeffitsienti = Asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati Mahsulotlar sotishdan sof tushum Kumulyativ foyda koeffitsienti = Taqsimlangan foyda Aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati O.R. Yefimova quyidagi rentabeyalik ko‘rsatkichlardan foydalangan: Aktivlar rentabelligi = Korxonaning sof foydasi Balans valutasining o‘rtacha yillik qiymati Joriy aktivlar rentabelligi = Korxonaning sof foydasi Joriy aktivlarning o‘rtacha qiymati 95 Investitsiya rentabelligi = Korxonaning umumiy foydasi Asosiy mablag‘lar, aylanmadan tashqari aktivlar, uzoq muddatli qarzlar, kreditlarni o‘rtacha qiymati Korxonaga tegishli kapitalning rentabelligi = Korxonaning sof foydasi Korxonaga tegishli kapitalning o‘rtacha qiymati Sotuv rentabelligi = Korxonaning sof foydasi Sotilgan mahsulotlardan tushum A.D. Sheremet va R.S. Sayfulin Rentabellikni tahlil qilish uchun quyidagi rentabellik koeffitsientlarni tavsiya etishgan: Sotuv rentabelligi = Mahsulot sotishdan foyda Sotilgan mahsulotdan tushum Jami kapitalning rentabelligi = Korxona balansi bo‘yicha foyda Balans valutasining o‘rtacha qiymati Asosiy vositalar va aylanmadan tashqari aktivlar rentabelligi = Korxona balansi bo‘yicha sof foyda asosiy vositalar va aylanmadan tashqari aktivlarning o‘rtacha qiymati Permanent kapitali rentabelligi = Korxona balansi bo‘yicha sof foyda Korxonaga tegishli kapital va uzoq muddatga solingan qarzlar, kreditlarning o‘rtacha qiymati V.G. Artemenko va M.V. Bellendirlar quyidagi rentabellik ko‘rsatkichlardan foydalanishgan. Mol-mulk rentabelligi = Korxonaning sof foydasi Balans valutasining o‘rtacha qiymati Joriy aktivlar rentabelligi = Korxonaning sof foydasi Joriy aktivlarning o‘rtacha qiymati Investitsiya rentabelligi = Korxona yalpi foydasi Korxonaning tegishli kapitali va uzoq muddatga olingan qarzlarining o‘rtacha qiymati Korxonaga tegishli kapital rentabelligi = Korxonaning sof foydasi Korxonaning tegishli kapitalning o‘rtacha qiymati Asosiy faoliyat rentabelligi = Mahsulot sotishdan foyda Mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar 96 Ishlab chiqarish fondlar rentabelligi = Korxonaning yalpi foydasi Ishlab chiqarish fondlarining o‘rtacha qiymati Korxonalar bankrotligi va sanatsiyasi masalalari bo‘yicha O‘zbekistan Respublmkasi hukumat hay’ati tomonidan 1997 yil 17 aprelda qabul qilingan «Moliya tahlili bo‘yicha uslubiy tavsiyalarda» quyidagi rentabellik ko‘rsatkichlari foydalanilgan: Mahsulot sotish rentabellik koeffitsienti = Sotilgan mahsulotdan foyda Sotilgan mahsulotdan tushum Asosiy vositalar rentabellik koeffitsienti = Korxonaning sof foydasi Asosiy vositalarning o‘rtacha qiymati Korxonaga tegishli kapitalning rentabellik koeffitsienti = Korxonaning sof foydasi Korxonaga tegishli kapitalning o‘rtacha qiymati Permanent kapitalining rentabellik koeffitsienti = Korxonaning sof foydasi Korxonaga qarashli kapitalning hamda uzoq olingan qarzlar va kreditlarning o‘rtacha qiymati Kapitalning umumiy aylanish rentabellik koeffitsienti = Sotilgan mahsulotdan tushum Balans valutasining o‘rtacha qiymati O‘zbekiston Respublikasi korxonalarni iqtisodiy nomutanosiblik ishlari bo‘yicha Qo‘mitasi tomonidan 1997 yil 10 dekabrda qabul qilingan «Qishloq xo‘jalik korxonalarining moliyaviy tahlili bo‘yicha uslubiy tavsiyalar» va «Qishloq xo‘jalik korxonalarni iqtisodiy nomutanosib deb hisoblashning vaqtincha tartibi»da rentabellik darajasini o‘lchash uchun quyidagi ko‘rsatkichlar tavsiya etilgan: Mahsulot rentabellik koeffitsienti = Mahsulot sotishdan foyda Sotilgan mahsulotning tannarxi Aktsialar rentabellik koeffitsienti = Korxonaning umumiy foydasi Balans valutasining o‘rtacha qiymati Samarqand kooperativ institutining professori, iqtisod fanlari doktori I.T. Abdukarimov rentabellikni tahlil qilish uchun quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalangan: Mahsulot sotish rentabelligi = Korxonaning yalpi foydasi Mahsulot sotishdan sof tushum Korxonaga tegishli kapital rentabelligi = Korxonaning sof foydasi Korxonaga tegishli kapitalning o‘rtacha qiymati Xarajatlar rentabelligi = Korxona asosiy faoliyatidan foyda Asosiy faoliyat xarajatlari 97 Rentabellikni tahlil qilish uchun yuqorida keltirilgan tavsiyalariga e’tiborimizni jalb qilishimizning sabablari: 1. Rentabellikni o‘lchash uchun adabiyotda har xil ko‘rsatkichlar tizimlari tavsiya etilgan, demak mualliflar tomonidan rentabellik mazmuni har xil tushuniladi. 2. Rentabellik ko‘rsatkichlari shakllanishiga mualliflar har xil qarashadi, natijada rentabellikni baholash uchun ikkitadan yettitagacha ko‘rsatkichlar tavsiya etildi. 3. Yuqorida ko‘rsatilgan tavsiyalardan ko‘rinib turibdiki, ko‘pchilik mualliflar korxonalar rentabelligini sof foydaga asoslanib aniqlaydilar. Fikrimizcha bu noto‘g‘ri, asoslanmagan tavsiya. Rentabellikni o‘lchashdan maqsad — korxonalar faoliyati samaradorligini aniqlash ekan, rentabellikni hisoblashda sof foyda emas, yalpi foyda yoki sotilgan mahsulotlardan olingan foyda e’tiborga olinishi lozim. 4. Mualliflar rentabellikka taalluqli bo‘lmagan ko‘rsatkichlarni tavsiya etishgan. Masalan, bitta aktsiya rentabelligi, ishlab chiqarish zaxiralarini birkitish koeffitsientlari fond hajmi koeffitsienti, kapitalning umumiy aylanish rentabelligi. 5. Aniq bir rentabellik ko‘rsatkichiga har xil nom berishadi. Masalan: sotuv rentabelligi, realizatsiya rentabelligi, sotilgan mahsulot rentabelligi va bu ko‘rsatkich har xil usul bilan aniqlanadi. Masalan: yalpi yoki sof foydani sotilgan mahsulotlar tannarxiga, sof foydani sotilgan mahsulotdan olingan tushumga, sotilgan mahsulotlardan olingan foydani sotilgan mahsulot tushumiga bo‘lish yo‘llari bilan aniqlanadi. 6. Ma’lumki, rentabellik korxonalar faoliyatini, ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish samaradorligini umuman ifodalashi lozim. Yuqorida keltirilgan ko‘rsatkich tizimlaridan ko‘rinib turibdiki, mualliflar korxona resurslarining alohida elementlari rentabelligini aniqlashni tavsiya etganlar. Masalan: asosiy vositalarni, permanent kapitalini, investitsiyalarni, qarzga olingan kapitalni, korxonaga tegishli kapitalni, asosiy va moddiy aylanma mablag‘larni rentabellik ko‘rsatkichlari. Bu ko‘rsatkichlar samaradorlik ko‘rsatkichlari bo‘lib, mazmunan rentabellikka to‘g‘ri kelmaydi. Shunday qilib, umuman moliyaviy tahlilga o‘xshab, rentabellik darajasini o‘lchashda ham umumiy qabul qilingan uslub, ko‘rsatkichlar tuzilmasi hali shakllanmagan. Rentabellik darajasini o‘lchash uslubi, rentabellik ko‘rsatkichlari tizimining shakllanishi quyidagi tamoyillarga asoslanishi lozim: - rentabellik ko‘rsatkichlari asosiy va qo‘shimcha shakllarda bo‘lishi kerak. Asosiy ko‘rsatkichlar korxona faoliyatining umumiy natijasi samaradorligini ifodalab bersa, qo‘shimcha rentabellik ko‘rsatkichlari esa korxona resurslarining alohida elementlari samaradorligini ifodalaydi; - rentabellik ko‘rsatkichi korxona faoliyatini umumiy-moliyaviy natijasini ifodalar ekan, rentabellik ko‘rsatkichi, avvalambor, korxonaning yalpi yoki uning asosiy faoliyatidan olingan foyda asosida aniqlanishi lozim, lekin ba’zi paytlarda rentabellikni o‘lchash oldiga qo‘yilgan maqsadga binoan rentabellik ko‘rsatkichi sotilgan mahsulotdan olingan foydaga asosan ham aniqlanadi. Bu tamoyillarga binoan korxonalar rentabelligini tahlil etishda, fikrimizga, quyidagi rentabellik ko‘rsatkichlar tizimidan foydalanish maqsadga muvofiq |