Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

 
17.2. Iqtisodiy o‘sish nazariyalari, konsepsiyalari va modellari 
Iqtisodiy o‘sish masalasi hozirgi zamon iqtisodiyotining muhim va zarur 
muammolaridan bo‘lib, borgan sari uning ahamiyati oshib bormoqda. 
Hozirgi zamon iqtisodiyot nazariyasida bu masala bo‘yicha shakllangan 
nazariyalarni asosan ikki yo‘nalishga ajratish mumkin.
Birinchisi, yangi klassik nazariyalar. Bu nazariyaning asoschilari A.Marshal, 
L.Valras va M.Fridmanlardir. Bu yo‘nalishdagi nazariyalarning asosida o‘zini-o‘zi 
tartibga soladigan bozor iqtisodiyoti mexanizmlari: erkin raqobat, baho (narx), 
talab va taklif mexanizmlari hamma ishlab chiqarish omillaridan unumli 
foydalanib, ishlab chiqarish hajmining to‘htovsiz o‘sib borishiga shart-sharoitlar 
yaratadi va ta’minlaydi deb ko‘rsatadilar. 
Ularning nazariyasi bo‘yicha iqtisodiyotga davlat aralashuvi juda ham 
cheklangan bo‘lishi kerak. M.Fridman pul emissiyasini va muomaladagi pul 
hajmini yiliga eng kamida 3 foizga oshirib borib, talabni kuchaytirish va shu orqali 
iqtisodiy o‘sishni ta’minlash mumkinligini ko‘rsatadi. 
Iqtisodiy o‘sish nazariyasining ikkinchi yo‘nalishi J.M.Keyns va keynschilar 
nazariyasi bo‘lib, ular barqaror iqtisodiy o‘sishning muhim omili samarali talabni 
rivojlantirish va uning tarkibini takomillashtirish zarurligini, buning uchun esa 
davlat va xususiy investitsiyalarning ishtirokini, davlatning makro darajada 

---

489 
iqtisodiyotni tartibga solishda faol ishtirokining zarurligini ko‘rsatadi. Keyns 
nazariyasi investitsiyalarni ko‘paytirib, yalpi talabni oshirish va uning ta’sirida 
iqtisodiy o‘sishga ta’sir ko‘rsatishga qaratilgandir.
Iqtisodiy o‘sishning muhim nazariyalaridan biri Nobel mukofoti sovrindori 
Amerikalik 
iqtisodchi 
Saymon 
Kuznets 
nazariyasidir. 
U 
rivojlangan 
mamlakatlarda iqtisodiy o‘sish tarixini o‘rganib yuqori samarali texnologiyalarni 
qo‘llash asosida uzoq muddatli davrlarda xo‘jaliklarning aholi uchun zarur bo‘lgan 
turli xil tovarlar va xizmatlarni yaratib berish qobiliyatini oshirib borish zarurligini 
ko‘rsatadi.
Bunday o‘sishni ifodalash uchun bir necha yo‘nalishdagi ko‘rsatkichlar 
tizimidan foydalanish zarur deb hisoblaydi: 
1) Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadlarning o‘sish sur’ati; 
2) Ishlab chiqarish omillari unumdorligining yuqori sur’atlar bilan o‘sishi; 
3) Iqtisodiyot tarkibiy tuzilishining tez o‘zgarishi; 
4) Ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy o‘zgarishlar tezligi; 
5) Iqtisodiy o‘sishning xalqaro masshtabi va boshqalar. 
S.Kuznetsning 
iqtisodiy o‘sishga berga ta’rifi va tavsiya qilgan 
ko‘rsatkichlaridan shu narsa ayonki, u iqtisodiy o‘sish bilan iqtisodiy 
taraqqiyotning mazmunini chalkashtirib yuborgan. 
Bu masala to‘g‘risidagi nazariyalarning ichida U.Rostouning iqtisodiy o‘sish 
bosqichlari to‘g‘risidagi nazariyasi ham e’tiborga sazovordir. U iqtisodiy o‘sish 
bosqichlari bilan bir qatorda jasmiyatning tarixiy evolyusiyasini yaratishga xarakat 
qilgan. U jamiyat va iqtisodiyot bosqichlarini aniqlashda uch belgiga: 
A) texnika taraqqiyoti darajasiga; 
B) ishbilarmonlikning faollik darajasiga; 
V) iste’mol darajasiga. 
Mana shu belgilarga qarab U.Rostou iqtisodiy taraqqiyotning tarixiy 
jarayonini besh bosqichga bo‘ladi. 
1. An’anaviy yoki sinfiy jamiyat. Bu bosqich fan-texnika taraqqiyotining va 
uni amalda qo‘llashning pastligi, qishloq xo‘jaligining sanoatga nisbatan usutnligi, 

---

490 
iqtisodiy aloqalarning rivojlanmaganligi, aholi o‘sishining iqtisodiy o‘sishga 
nisbatan yuqoriligi, aholi daromadlarining va jamg‘arish darajasining pastligi bilan 
tavsiflanadi. 
2. Iqtisodiyotning jadal (sakrab) o‘sishi uchun shart-sharoit yaratiladigan 
bosqich. Bu bosqich ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga va iqtisodiy 
o‘sishga shart-sharoit yaratilib borishi bilan tavsiflanadi. 
3. Jadal rivojlanish bosqichi. Uning farq qiladigan xususiyati jamg‘arish 
normasining yuqoriligi fan-texnika taraqqiyoti va uning natijalaridan foydalanish 
darajasining yuqoriligidir. 
4. Etuklikka yo‘l. Bunda iqtisodiy o‘sish sur’atlari oshib, aholi o‘sish 
sur’atlaridan yuqori bo‘ladi. 
5. Umumiy ravishda aholi iste’molining yuqoriligini ta’minlaydigan bosqich. 
Bu bosqichda ishlab chiqarishning o‘sishiga bo‘lgan cheklanganliklar va bu bilan 
bog‘liq bo‘lgan muammolar bartaraf bo‘ladi, uzoq muddatli foydalanadigan 
tovarlar ahamiyati oshadi, ekologiya va talab muammosi kuchayadi. 
Iqtisodchi olimlarning iqtisodiy o‘sish sur’atlarini, omillarini o‘rganish hamda 
uning kelgusidagi natijalarini bashorat qilish borasidagi tadqiqotlari, nazariyalari 
pirovardida turli iqtisodiy o‘sish modellarining yaratilishiga olib keldi. Bu 
modellar o‘z mazmuniga ko‘ra bir-birlaridan farqlansada, ularning asosida ikkita 
nazariya – makroiqtisodiy muvozanatning keynscha (keyinchalik neokeynscha) 
nazariyasi hamda ishlab chiqarishning klassik (keyinchalik neoklassik) nazariyasi 
yotadi.
Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilishda neoklassik nazariya namoyondalari quyidagi 
nazariy shartlarga asoslanadilar: 
1)
mahsulotning qiymati barcha ishlab chiqarish omillari tomonidan 
yaratiladi; 
2)
ishlab chiqarish omillarining har biri o‘zining keyingi qo‘shilgan 
mahsulotiga tegishli ravishda mahsulot qiymatini yaratishga hissasini qo‘shadi. 
Shunga ko‘ra, bunga javoban barcha keyingi qo‘shilgan mahsulotga teng keluvchi 
daromad ham oladi; 

---

491 
3)
mahsulot ishlab chiqarish va buning uchun zarur bo‘lgan resurslar 
o‘rtasida miqdoriy bog‘liqlik mavjud; 
4)
ishlab chiqarish omillarining erkin tarzda amal qilishi hamda ular 
o‘rtasida o‘zaro bir-birining o‘rnini bosish imkoniyati mavjud. 
Biz oldingi boblarda aytganimizdek, neoklassik va boshqa ayrim 
yo‘nalishdagi nazariyotchilar bu yerda ham ikkita uslubiy xatoga yo‘l qo‘yadilar: 
1)
ular ishlab chiqarish omillarining barchasi bir xil qiymat yaratadi, ular 
qiymatni yaratishda baravar ishtirok etadi, deb hisoblaydilar. Xolbuki, barcha 
ishlab chiqarish vositalari hech qanday yangi qiymat yaratmaydilar, balki 
o‘zlarining qiymatlariga teng miqdordagi qiymatni jonli mehnat yordamida yangi 
yaratilgan mahsulotga o‘tkazadilar. Shunday qilib, qiymatning shakllanishida 
kapital va jonli mehnat qatnashadi. Yangi qiymat esa faqat jonli mehnat tomonidan 
yaratiladi. Lekin barcha omillar yaratilgan va o‘sgan (ko‘paygan) mahsulotning 
nafliligini yaratishda qatnashadilar; 
2)
ular doimo barcha omillar ichida jonli mehnatning faol rol o‘ynashini, 
qolganlari esa passiv rol o‘ynashini unutadilar. Chunki hech bir tabiiy resurs, 
kapital resurlari jonli mehnat tomonidan harakatga keltirilmasa, o‘zicha harakatga 
kela olmasligi, irib-chirib o‘z joyida ham jismonan, ham qiymati yo‘q bo‘lib 
ketishi, ularning qiymati faqat jonli mehnat tomonidan saqlab qolinishi million 
yillardan beri milliard martalab tasdiqlanib kelmoqda. Lekin negadir ularning 
bunga e’tibor bergisi kelmaydi.
Neoklassik model ko‘p omilli hisoblanib, amerikalik iqtisodchi P.Duglas va 
matematik Ch.Kobb yaratgan ishlab chiqarish funksiyasi asos qilib olingan. Kobb-
Duglas modelida ishlab chiqarish hajmining o‘sishida ishlab chiqarish turli 
omillarining ulushini aniqlashga harakat qilinib, u quyidagicha ifodalanadi: 

