Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

19.1-jadval.
Mutanosiblikning turlari, qisqacha mazmuni va aniq namoyon bo‘lish shakllari¹

Mutanosiblik turlari	Qisqacha mazmuni	Aniq namoyon bo‘lish shakllari
Umumiqtisodiy mutanosiblik	Umumiqtisodiy tavsifdagi hodisa va jarayonlar, ularning turli tomonlari o‘rtasida taqozo etiluvchi ma’lum nisbatlardagi moslik	iste’mol fondi va jamg‘arish fondi o‘rtasidagi mutanosibliklar; iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlar massasi bilan pul massasi o‘rtasidagi mutanosibliklar; aholining daromadlari bilan xarajatlar o‘rtasidagi mutanosibliklar va h.k.
Tarmoqlararo mutanosiblik	Iqtisodiyotning turli tarmoq va sohalari o‘rtasida taqozo etiluvchi ma’lum nisbatlardagi moslik	1) sanoat va qishloq xo‘jaligi tarmoqlari o‘rtasidagi mutanosiblik; 2) sanoat va qurilish tarmoqlari o‘rtasidagi mutanosiblik; qishloq xo‘jaligi va transport tarmoqlari o‘rtasidagi mutanosiblik; sanoat va xizmat ko‘rsatish tarmoqlari o‘rtasidagi mutanosiblik va h.k.
Tarmoq ichidagi mutanosiblik	Iqtisodiyotning turli tarmoq va sohalarini tashkil etuvchi tarkibiy qism va bo‘linmalar o‘rtasida taqozo etiluvchi ma’lum nisbatlardagi moslik	sanoatning undirma va qayta ishlash tarmoqlari o‘rtasidagi mutanosiblik; qishloq xo‘jaligining dehqonchilik va chorvachilik tarmoqlari o‘rtasidagi mutanosiblik; 3) chorvachilikning sut va go‘sht ishlab chiqarish sohalari o‘rtasidagi mutanosiblik va h.k.
Ishlab chiqarish ichidagi mutanosiblik	Ishlab chiqariladigan mahsulotga sarflanadigan omillarning tashkil etuvchi tarkibiy qismlar o‘rtasida taqozo etiluvchi ma’lum nisbatlardagi moslik	ishchi kuchi va ishlab chiqarish vositalari o‘rtasidagi mutanosiblik; mahsulotni yaratish uchun zarur bo‘lgan turli qismlari o‘rtasidagi mutanosiblik va h.k.
Hududiy (territorial) mutanosiblik	Milliy iqtisodiyotning turli hududlari o‘rtasida taqozo etiluvchi ma’lum nisbatlardagi moslik	hududlararo kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonlarining turli fazalarining uzluksizligini ta’minlovchi nisbatlar; ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonlarining me’yorda amalga oshishini ta’minlovchi soha va tarmoqlarning mamlakat hududlari bo‘yicha rivojlanganlik nisbati; hududlarda tashkil etilgan ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma obyektlari miqdori o‘rtasidagi nisbat va h.k.
Mamlakatlararo mutanosiblik	Jahonning turli davlatlari o‘rtasida taqozo etiluvchi ma’lum nisbatlardagi moslik	1) davlatlarning jahon hamjamiyatida tutgan iqtisodiy o‘rni va rolini namoyon etuvchi nisbatlar; 2) davlatlarning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtiroki; 3) eksport va import hajmi jihatidan davlatlar o‘rtasidagi nisbat va h.k.

A.O‘rinov mavjud tan olingan (umumiqtisodiy, tarmoqlararo, tarmoq ichidagi, xududiy, davlatlararo) mutanosibliklar bilan bir qatorda ishlab chiqarish ichidagi mutanosibliklarni ham alohida ta’kidlab o‘tadi. Ushbu turkumdagi mutanosibliklar korxonalarda qo‘llanilayotgan er, kapital bilan ishchi kuchi, iqtisodiy resurslar, ishlab chiqarish vositalari, ya’ni texnika, texnologiya bilan xom ashyo, asosiy va aylanma kapitallar o‘rtasidagi mutanosibliklarni ifodalaydi¹.
Mualliflar tomonidan amalga oshirilgan turli yondashuvlar hamda iqtisodiy mutanosiblikning yuqorida ko‘rib chiqilgan asosiy turlarini umumlashtirgan holda uning mazmuni bo‘yicha quyidagi ta’rifni shakllantirish mumkin.
Iqtisodiy mutanosiblik – iqtisodiyotning turli sohalari, tarmoqlari, tomonlari va bo‘limlari o‘rtasidagi miqdor va sifat jihatidan muayyan nisbatlardagi o‘zaro moslik bo‘lib, barqaror ravishda takrorlanib turuvchi doimo rivojlanishda, o‘zgarishda bo‘ladigan iqtisodiy hodisa va jarayonlarni ifodalovchi umumiqtisodiy kategoriyadir. Uning talablarini hisobga olgan holda amalda qo‘llanishi iqtisodiyotning barqaror, tebranishlarsiz, inqirozlarsiz rivojlanishining muhim sharti hisoblanadi.
Bu iqtisodiy kategoriyaning obyektiv xarakteri shundaki, kishilar tomonidan uni mensimaslik, e’tiborga olmaslik turli xil yo‘qotishlarga, ortiqcha ishlab chiqarish va sarflarga, oxir-oqibatda iqtisodiy nomutanosiblik va inqirozlarga olib kelishi mumkin.