Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

24-bob. AHOLI TURMUSH DARAJASI VA DAROMADLARI
Ma’lumki, aholi farovonligi, turmush darajasi va sifatini yaxshilash, ularning daromadlarini oshirish mamlakatimiz Prezidenti va davlatimizning oliy maqsadidir. Bu maqsadga erishishda aholi daromadlari asosiy rol o‘ynaydi. Ushbu bobda aholi turmush darajasi va daromadlarining iqtisodiy mazmuni, ularning tarkibi, daromadlarning aholi turmush darajasiga ta’siri ko‘rib chiqiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromadlar tengsizligining asosiy sabablari o‘rganiladi. Daromadlar tengsizligi borasida bildirilgan fikrlar tahlil qilinib, tengsizlik va uning sabablari, oqibatlari ko‘rsatib beriladi. Shuningdek, kambag‘allik muammosi, uning darajasini kamaytirish, aholi daromadlarini oshirish ta’minlash bo‘yicha davlatning ijtimoiy siyosati, davlat dasturlari va ularning roli bayon etiladi.
24.1. Aholi turmush darajasi va uning asosiy ko‘rsatkichlari.
Aholi turmush darajasi juda keng va serqirra iqtisodiy tushunchadir. Shuning uchun bu tushunchaga iqtisodiy adabiyotlarda turli xil ta’riflar berilgan. Biz ularni umumlashtirib uni quyidagicha ta’riflaymiz. Aholi turmush darajasi – aholining hayot kechirishi uchun zarur bo‘lgan moddiy va ma’naviy ne’matlar bilan ta’minlanishi hamda ular ehtiyojining bu ne’matlar bilan qondirilishi darajasidir.
Aholining moddiy va ma’naviy ne’matlarga bo‘lgan talabi tabiiy tarixiy milliy va boshqa shart-sharoitlarga qarab turlicha bo‘ladi va tez o‘zgarib turadi. Shunga binoan aholi turmush darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar ham turlicha bo‘ladi.
Insonning turmush darajasi o‘sib boruvchi talablar darajasi bilan uni qondirish imkoniyatlari darajasi o‘rtasidagi dialektik bog‘lanish va uning o‘zgarishi bilan bog‘liqdir. Bunda insonning tanlash erkinligining o‘sishi ya’ni uning nimalarni iste’mol qilishi, qaerda, qanday yashashi, qanday o‘qib bilim olishi kabilarni bemalol tanlash imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim.
Demak, insonning turmush darajasi o‘sishi uchun uning tanlash erkinligi kengayishi, uzoq va sog‘lom hayot kechirishi, bilim olishi uchun zarur iqtisodiy resurslarga (imkoniyatlarga) ega bo‘lishi lozim. Bunda tinchlik, xavfsizlik, ekologiya va ijtimoiy adolat masalalari ham muhim o‘rin tutadi.
Aholi turmush darajasining BMT tomonidan tavsiya etilgan ko‘rsatkichlari tizimi o‘z ichiga quyidagi guruhlarni oladi:

1. 
   tug‘ilish va o‘lish darajasi hamda boshqa demografik ko‘rsatkichlar;
   
2. 
   hayot kechirishning sanitar-gigiena jihatidan sharoitlari;
   
3. 
   oziq-ovqat tovarlarini iste’mol qilish;
   
4. 
   turar joy sharoitlari;
   
5. 
   ma’lumot va madaniyat;
   
6. 
   mehnat qilish va bandlik sharoitlari;
   
7. 
   aholining daromadlari va xarajatlari;
   
8. 
   hayot kechirish qiymati va iste’mol narxlari;
   
9. 
   transport vositalari;
   
10. 
    dam olishni tashkil etish;
    
11. 
    ijtimoiy ta’minot; 12) inson erkinligi.
    

Bu asosiy ko‘rsatkichlardan tashqari yana bir qancha ko‘rsatkichlar ham borki, ular alohida ko‘rsatiladi: aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi YaIM, aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi milliy daromad, aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi iste’mol hajmi va boshqalar.
Kishilar hayot faoliyati uchun zarur ne’matlar to‘plami mehnat sharoiti, ta’lim, sog‘liqni saqlash, oziq-ovqat va uy-joy sifati kabi xilma-xil ehtiyojlarni o‘z ichiga oladi. Kishilar ehtiyojlarini qondirish darajasi jamiyat a’zolarining alohida olgan va oilaviy daromadlari darajasiga bog‘liq. Turmush darajasini mamlakat darajasida (butun aholi uchun) va tabaqalashgan mikrodarajada (aholining alohida guruhi uchun) qarab chiqish mumkin. Birinchi yondashuv turli mamlakatlarda aholining turmush darajasini aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichi bo‘yicha aniqlab, qiyosiy tahlil qilish imkonini beradi.
Aholi guruhlari bo‘yicha daromadlar taqsimlanishi dinamikasini taqqoslash iste’molchi budjeti asosida amalga oshiriladi. Iste’molchi budjetlarining bir qator turlari mavjud: o‘rtacha oila budjeti, yuqori darajada ta’minlangan budjet, minimal darajada moddiy ta’minlanganlar budjeti, nafaqaxo‘rlar va aholi boshqa ijtimoiy guruhlari budjeti shular jumlasidandir.