Toshkent davlat iqtisodiyot universtiteti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Nazorat savollari:
1. Bank daromadi qanday manbalar evaziga shakllanadi? 2. Bank harajatlari qanday tavsiflanadi? 3. Marja foizi va u qanday tartibda hisoblanadi? 4. Bankning foydasi qanday tahlil qilinadi? 5. Qanday ko‘rsatkichlar bank foydasining foydalilik dara-jasini tavsiflaydi? 6. Foydaning mutlaq hajmiga qanday omillar taʼsir o‘tkaza-di va ular qay tartibda tahlil qilinadi? 7. Bankning to‘lov qobiliyati va likvidligi deganda nimani tushunasiz? 8. Tijorat banklarning real likvidlik darajasini baholashda qanday mezonlar asos qilib olinadi? 9. Bank likvidligini aniqlashda qanday ko‘rsatkichlar hisob- laniladi? 10. Qanday normativlar bank tomonidan bajarilishi lozim bo‘lgan normativlar hisoblanadi? 98 5-MAVZU. TIJORAT BANKLARINING AKTIV OPERATSIYALARI TARKIBI VA ULARNING JOYLASHISHI Bank aktivlari, ularning mohiyati va mazmuni “Aktiv” so‘zi lotincha “activus” so‘zidan olingan bo‘lib “faol, ta’sirchan, ishchan” ma’nosini bildiradi. Iqtisodiy manfaat odatda aktivlarda pul oqimi shaklida namoyon bo‘ladi. Naqd puldan tashqari har qanday resurs aktivga aylanishi uchun alohida yoki biron bir boshqa resurs bilan birgalikda bevosita yoki bilvosita pul oqimini taminlashi zarur. Bank aktivlari, bankning aktiv amalyoti natijasida shakllanadi, ya`ni bank balansini likvid holda ushlab turib, o‘z va jalb qilgan mablag‘larini foyda olish maqsadida joylashtirish faoliyatini taminlaydi. Bank aynan aktiv amaliyotlari natijasida daromadning asosiy qismini oladi. Bizning fikrimizcha, tijorat banklarining kassali aktivlariga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar quyidagilardan iborat: a) kassali aktivlarning likvidlilik darajasi nisbatan juda yuqori bo‘lganligi sababli ularning daromadlilik darajasi sezilarli darajada pastdir. Tijorat banklarining aylanma kassasidagi naqd pullar xalqaro bank amaliyotida daromad keltirmaydigan aktiv hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda, tijorat banklarining Markaziy bankdagi «Nostro» vakillik hisob varaqlarining qoldiqlari ham daromad keltirmaydi, chunki dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida markaziy banklar mazkur hisob varaqlarining qoldiqlariga foiz to‘lamaydi. Tijorat banklarining kassali aktivlarining tarkibida ularning boshqa banklardagi «Nostro» vakillik hisob varaqlarining qoldiqlari bank uchun sezilarli harajatni yuzaga keltiradi, chunki boshqa banklar «Nostro» vakillik hisob varaqlarini yuritganligi uchun komission to‘lov oladilar. Inkassatsiya jarayonidagi pul mablag‘lariga kelsak, ularning daromadlilik darajasi juda past bo‘lib, bu holat undiriladigan komission to‘lov stavkasining past ekanligi bilan izohlanadi; b) kassali aktivlar moliya bozorlari rivojlanmagan mamlakatlarda tijorat banklari balansining likvidliligini ta’minlash imkonini beradigan yagona aktivlar guruhi hisoblanadi. 99 Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko‘pchiligida moliya bozorlari zaif rivojlangan bo‘lib, bu holat tijorat banklarining likvidliligini ta’minlashga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, qimmatli qog‘ozlar bozorining rivojlanmaganligi tijorat banklari aktivlarining bir qismini yuqori likvidli qimmatli qog‘ozlarga qilingan investitsiyalar hisobidan shakllantirish imkonini bermaydi; v) kassali aktivlar mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatning o‘zgarishiga, moliya bozorlarining segmentlaridagi o‘zgarishlarga nisbatan sezilarli darajada ta’sirchan bo‘lgan aktivlar hisoblanadi. Tijorat banklari aktivlarining likvidlilik darajasiga ko‘ra ikkinchi guruhini ularning qimmatli qog‘ozlarga qilgan investitsiyalari egallaydi. Rivojlangan xorijiy davlatlarning bank amaliyotida hukumatning qimmatli qog‘ozlariga qilingan bank investitsiyalarini yuqori salmoqqa ega ekanligining asosiy sabablari, fikrimizcha, quyidagilardan iboratdir: a) hukumatning qimmatli qog‘ozlari yuqori likvidlilik xususiyatiga ega. Chunki ularga nisbatan qimmatli qog‘ozlar bozorida doimiy xarakterga ega bo‘lgan barqaror talab mavjud. Bu esa, hukumatning qimmatli qog‘ozlari hisobidan tijorat banklarining likvidliligini ta’minlash imkonini beradi; b) hukumatning qimmatli qog‘ozlari qat’iy belgilangan foizda bankka daromad keltiradi. Demak, ular bankning foizli daromadlari hajmini oshirish imkonini beradi, bu esa, ularning moliyaviy barqarorligini ta’minlashning zaruriy shartidir. Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinadiki, rivojlangan xorijiy davlatlarda tijorat banklari qimmatli qog‘ozlar portfelida veksellar bilan bog‘liq aktivlar yuqori salmoqni egallaydi. Buning boisi shundaki, birinchidan, tijorat veksellari indossament orqali bir subyektdan ikkinchi subyektga uzatilish xususiyatiga ega. Bu esa, ularni to‘lov vositasi sifatidagi rolini oshishiga olib keladi. Ikkinchidan, tijorat banklari vekselni o‘zlarida diskont stavkasi bo‘yicha hisobga olish yo‘li bilan real daromad oladilar. Bundan tashqari, tijorat banklari hisobga olingan veksellarni Markaziy bankka qayta hisobga oldirish yo‘li bilan Markaziy bank kreditlarini olish imkoniga ega bo‘ladilar. Hissali ishtirok shaklidagi bank investitsiyalari Germaniya va 100 Yaponiya tijorat banklari amaliyotida keng rivojlangan. Ushbu mamlakatlarning tijorat banklari mijozlarining ustav kapitalida ishtirok etish yo‘li bilan ular faoliyatini boshqarish jarayonlariga ta’sir etishni o‘z faoliyatlarining ustivor yo‘nalishlaridan biri deb hisoblaydilar. Ayni vaqtda, shuni e’tirof etish lozimki, investitsiyalar ichida risk darajasi eng yuqori bo‘lgan investitsiya shakli hissali ishtirok shaklidagi investitsiya hisoblanadi. Chunki oddiy aksiyalarga dividend sof foyda hisobidan to‘lanadi. Sof foyda esa barcha harajatlar moliyalashtilgandan so‘ng hosil bo‘ladi. Demak, rivojlangan xorijiy davlatlarning tijorat banklarida qimmatli qog‘ozlarga qilingan investitsiyalarning asosiy qismi hukumatning va korporatsiyalarning tijorat qimmatli qog‘ozlariga qilingan investitsiyalariga to‘g‘ri keladi. O‘zbekiston Respublikasida esa buning teskarisidir. Qimmatli qog‘ozlarga qilingan investitsiyalarni daromadlilik darajasiga ko‘ra ikki yirik guruhga bo‘lish mumkin: 1. Tijorat qimmatli qog‘ozlariga qilingan investitsiyalar. 2. Hukumatning qimmatli qog‘ozlariga qilingan investitsiyalar. Tijorat qimmatli qog‘ozlariga qilingan investitsiyalarning daromadlilik darajasi juda yuqori, shu sababli, ularning risk darajasi yuqori. Hukumatning qimmatli qog‘ozlariga qilingan investitsiyalarning likvidlilik darajasi yuqori, shu sababli, ularning daromadlilik darajasi past. Korxona va tashkilotlar hamda shaxslarga ajratilgan kreditlar: Mubolag‘asiz, bankning yirik aktivi bo‘lib kreditlar hisoblanadi. Mablag‘larni turli kredit operatsiyalariga joylashtirayotgan bank boshqaruvi mijozning kreditga bo‘lgan talabini qondirish bilan birga daromad olish birinchi galdagi vazifa deb hisoblaydi. Ma’lum kredit bitimining likvidlilik darajasi ikkinchi darajali ahamiyatga ega. Shuningdek, bank boshqaruvi mablag‘larning “kredit portfeli” ichida taqsimlanish masalasini ham hal etishi lozim, ya’ni muddatli xaridlarni, savdo sanoat kompaniyalarini, ko‘chmas mulk va boshqalarni kreditlash kabi turlar o‘rtasida. Bunday taqsimlanishning asosi bo‘lib kreditlarning nisbiy daromadliligi, shuningdek, turli turdagi kreditlarga bo‘lgan talab hisoblanadi. Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar – bank aktivlarining 101 asosiy moddalaridan biri bo‘lib hisoblanadi, chunki bank O‘z faoliyatini tashkil qilish uchun moddiy bazaga, operatsiyalarni bajarish uchun shart - sharoitga ega bo‘lishi lozim. Bankning asosiy vositalariga bino - inshootlar, kapital qurilish uchun bank tomonidan qilingan xarajatlar, ofis va ish mebeli, jihozlar, kompyuter va boshqa hisoblash texnikasi aloqa vositalari kabilar kiradi. Markaziy Bank belgilagan me’yorlar tijorat bankining kapital xarajatlari miqdorini bank aktivining 10 foiz miqdorida cheklaydi Tijorat banklarining aktivlari o‘ziga xos belgilariga ko‘ra likvidlik va risk darajasiga qarab hamda daromad keltirishiga qarab bir necha guruhlarga bo‘linadi. Bank balansida aktivlar likvidlik darajasiga qarab aks ettiriladi va likvidlik darajasiga qarab ular quyidagi 3 guruhga: - yuqori likvidli aktivlar; - likvidli aktivlar; - nolikvid (pastlikvidli) aktivlarga bo‘linadi. 1. Yuqori likvidli aktivlar — bu moliyaviy aktivlar, bir necha kun ichida oladigan yoki tezda realizatsiya qilib pul mablag‘lariga aylanadigan aktivlar tushuniladi. Bularga kassadagi pul mablag‘lari, Markaziy bankdagi korrschyotdagi mablag‘lar hamda yetakchi rivojlangan banklarda vakillik hisobraqamdagi mablag‘lar. 2. Likvidli aktivlar — bunga o‘rtacha darajadagi likvid aktivlar kiradi. Bularga – 30 kun ichida realizatsiya qilinadigan va pulga aylanadigan aktivlar kiradi. Qisqa muddatli aktivlarga tez sotiladigan veksellar va boshqa qisqa muddatli qimmatli qog‘ozlar, hukumatning qimmatli qog‘ozlari kiradi. 3. Past likvidli aktivlarga — qiyinchilik bilan pulga aylanadigan aktivlar kiradi., bular: uzoq muddatli kreditlar, investitsiyalar, qiyin sotiladigan bino va inshootlar hamda muddati o‘tgan qarzlar kiradi. Yuqori risk darajasiga ega aktivlar (risk koeffitsiyenti – 100 foiz) quyidagilardan iborat: a) bank tomonidan berilgan barcha kreditlar, jumladan, tadbirkor- lik tuzilmalari, qishloq xo‘jalik, ishlab chiqarish korxonalariga berilgan kreditlar, shuningdek, iste’mol va ipoteka kreditlari; b) bankning asosiy vositalari, inshootlari, jihozlari va shaxsiy ko‘chmas mulki; c) boshqa barcha aktivlar. 102 Daromad keltirishga qarab bank aktivlari: daromad keltiruvchi va daromad keltirmaydigan aktivlarga bo‘linadi. Daromad keltiruvchi aktivlar: • Daromad keltiruvchi aktivlarni baholash muhim ahamiyatga ega. Ular kredit salohiyatining asosini va bankning ssuda portfelini tashkil etadi. • Daromad tahlili sifat ko‘rsatkichiga nisbatan miqdor ko‘rsatkichiga ko‘proq tegishlidir, shu sababdan u bank faolyatini baholashdaa katta ahamiyatga ega. Bank kapitalini oshirish va kredit potensialini mustahkamlash uning mustaqilligiga bog‘liqdir. Bankning daromadi asosan kreditlar bo‘yicha foiz stavkasi, kredit qo‘yilmalari hajmi va bank likvidligiga bog‘liq. • Tijorat banki aktivlarining asosiy qismini, odatda mijozlarga berilgan kreditlar va banklararo kreditlar tashkil etadi. Daromad keltiruvchi aktivlarga quyidagilar kiradi: 1. Qisqa va uzoq muddatli ssudalar (aholiga, mijozlarga, boshqa banklarga). 2. Muddati o‘tib ketgan ssudalar bo‘yicha qarzlar va foizlar. 3. Faktoring, lizing, forfeyteng, trast operatsiyalaridan olinadigan daromadlar. 4. Qimmatli qog‘ozlar operatsiyalaridan olinadigan daromadlar. 5. Berilgan kafolat va topshiriqnomalar keltiradigan daromadlar. Daromad keltirmaydigan aktivlar: • Bank aktivlari hajmida daromad keltirmaydigan aktivlarning salmog‘ yuqori bo‘lishi bankning resurslar bazasida samarasiz aktivlarni mavjudligini izohlaydi va likvidlik darajasiga tasir qiladi. • Bankka daromad keltiruvchi va daromad keltirmaydigan aktivlarni tahlil qilish, ularrning funksiyalarini iqtisodiy sharoitga bog‘liq holda aktivlarni tarkibini o‘zgartirib turish kerakligi to‘g‘risida xulosa chiqarishga imkon beradi. Agar tijorat banklari o‘zlarining ba- lanslari tarkibini o‘zgartirmasa, bu so‘zsiz yangi inqirozga olib keladi. Daromad keltirmaydigan aktivlarga quyidagilar kiradi: a) pul aktivlari guruh; b) asosiy vositalar ; c) kapital harajatlar; g) barcha moddiy aktivlar va boshqa aktivlar; d) nomoddiy aktivlar kiradi. |