Toshkent davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi va falsafa fakulteti bitiruv malakaviy ishi
Yüklə 283,73 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
I bob. Navoiy talqinida kuy
I.1. Kuy va kuychi so`zlarining shakl va ma`no xususiyatlari. Tilimizda kuy va kuychi ma`nolarini anglatuvchi bir necha so`zlar bor bo`lib, ayni paytda bu so`zlarning har biri o’rni bilan o’zgacha ma’no qirralarini kasb etib, o`z shakldoshlariga ham ega. Shu sabab e`tiborimizni ushbu so`zlarning Navoiy ijodiga xos leksik-semantik hamda morfem-morfologik jihatlariga qaratsak. Buyuk tilshunos olim “Muhokamat ul-lug`atayn” asarida kuy so`zini ham tilga oladi va uning shakldoshlik xususiyatlarini quyidagicha ochiqlab beradi: “va ko`k lafzin ham necha ma`no bila iste`mol qilurlar. Biri ko `k−“osmon” ni derlar, yana ko`k−“ohang”dur, yana ko`k−“tikarda ko`klamak”dir, yana ko`k−“qadag`”ni ham derlar, yana ko`k –“ sabza-vu o`lang” ni dag`i derlar” 3 . Demak, bugungi tilimizda musiqa ma`nosini anglatuvchi kuy so`zi aslida “ko`k” shaklida bo`lib, u keyinchalik ayrim fonetik o`zgarishlar (“o’ ” unli fonemasining “u”, “k” undosh fonemasining “y” tovushlari) ga uchraganligi natijasida hozirgi holiga kelib qolgan. Shuning uchun ham “ohang” ma`nosidagi kuy hozirda Navoiy keltirgan “tikarda ko’klamak”, “osmon”, “qadag`” va “sabza-vu o`lang” kabilar bilan shakldoshlik hosil qilmaydi, balki fonetik o’zgarishga uchraganligi hisobidan “yuqori haroratda badan yoki uning biror qismiga shikast yetkazmoq” ma`nosidagi kuymoq fe`li bilan omonimdir. Kuy tub so`z bo`lib, morfologiyada ot so`z turkumi tarkibida o`rganiladi. Kuy so`zining bir necha ma`nodoshlari ham bor bo`lib, ulardan biri navodir. Porso Shamsiyev rahbarligida tuzilgan “Navoiy asarlari lug`ati”da navo so`zi shunday izohlanadi: Navo 1.Ovoz, sado. 2. Kuy, musiqa ohangi; mugnli un. 3. Navo nomli maxsus bir kuy. 4. Boylik. 5. Nasib, bahri; Navo topmoq- bahra topmoq, bahralanmoq;
3 Qosimjon Sodiqov.“Muhokamat ul-lug`atayn” ni o`qib o`rganish. T. 2011. 34-b. 8
−kuylamoq, sayramoq; Navo chekmak−kuylammoq; Benavo−yo`qsil, bechora, bahrasiz; Xush navo–xushovoz, yaxshi kuylovchi; Navo naqshi −navo kuyi; Navo-vu soz −uy jihozlari. 4
Lug`atda bu so`z yana bir qancha yasovchilarni qabul qilib, shuningdek, ba`zi birikmalar tarkibida kelib, o`zgacha ma’no qirralarini ham namoyon qilishi misollar bilan ko`rsatiladi. Qizig`i shundaki, kuy va navo so`zlarining yuqorida qayd etilgan har bir ma’nosi Navoiy lirikasida o`z aksini topgan. Navo forsiydan o`zlashgan so`z bo’lib, Navoiy davri turkchasida bu so`z lug`atda izohlangan har bir ma’nosi bilan faol bo`lgan. Masalan, Navoiyning ukasi Darveshaliga qarata aytgan quyidagi baytga diqqat qilsak: Navosiz ulusning navobaxshi bo`l, Navoiy yomon bo`lsa, sen yaxshi bo`l. Bu o`rinda navosiz −“bebahra, yo`qsil” ma’nolarida, navobaxsh - “bahra ulashuvchi, xalq koriga yarovchi” ma’nolarida kelyapti. Navo o`rin joy oti yasovchi–goh qo`shimchasini olib, “navo joyi, sayrash joyi” ma’nosini beradi: Anga sidra shoxi navogoh o`lub, Munga ravza bog`i charogoh o`lub. 5
“navo” bo`lib, ularning barchasi “kuychi, cholg`uchi; ashulachi; allachi” kabi ma’nolarni beradi.
4 “Navoiy asarlari lug`ati” Porso Shamsiyev, Sobirjon Ibragimov. T.1972. 445-b. 5 O`sha asar .446-b.
9
Yana nag`ma so`zi ham birinchi ma’nosida “ohang, kuy, maqom”, ikkinchi ma’nosi bilan “sayrash” so`zlariga teng keladi. 6 Masalan: So`zda Navoiy ne desang, chin degil, Rost navo nag`maga tahsin degil. 7
Mug`anniy, tuzat nag`mayi rexta, Ani qil o`zing birla omexta. 8
Yüklə 283,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|